Destan-Koşuk Biçiminde Uzun öykü
 

Destan-Koşuk Biçiminde Uzun öykü



Destan, kahramanların olağanüstü serüvenlerini ve yiğitliklerini, coşkulu bir üslupla anlatan koşuk biçiminde uzun öyküye denir. Destanlar halk ozanlarınca kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarıldıktan sonra yazıya geçirilmiştir. Edebiyatın bilinen en eski türlerinden biri olan destan töre ve geleneklerin kuşaktan kuşağa geçmesini sağlamıştır.

Tarihte ilk destan Sümerler'e aittir. İÖ 2000'de Sümer dilinde yazılmış olan bu destan büyük olasılıkla İÖ 3000'de Mezopotamya'da yaşamış, ölümsüzlüğün peşindeki Gılgamış adlı bir kralın öyküsüdür (bak. GilGamiş DESTANI).

Destanlar arasında en ünlüsü, Homeros destanları olarak da bilinen İlyada ve Odysseia' dır. Homeros'un İÖ 9. ya da 8. yüzyılda Eski Yunan'da yaşadığı, öykülerinin çeşitli Yunan ozanlarınca değişik biçimlerde işlendiği sanılmaktadır (bak. HOMEROS; İLYADA; ODYSSEİa). İngiltere'den Beowulf destanı (yaklaşık 8. yüzyıl), Fransa'dan la Chanson de Roland (11.12. yüzyıl; "Roland'ın Şarkısı"), Alman edebiyatından Nibelungenlied (yaklaşık 1200; "Nibelunglar'ın Şarkısı") ve Hildebrandslied (800; "Hildebrand'ın Şarkısı"), İspanyol edebiyatından El Cantar de Mio Cid (12. yüzyıl; "Cid'in Şarkısı") destan türünün en ünlü örnekleridir.

Sözlü destanlardan başka Virjil'in Aeneis'i (İÖ yaklaşık 2919), Milton'un Paradise Losfu (1667; "Kayıp Cennet") ve Spencer'in The Faerie Queene (159096; "Periler Kraliçesi") adlı şiiri edebiyat değeri olan ve yazan bilinen destan örnekleridir (bak. AeneİS; Vİrjİl).
Türk edebiyatında bilinen en eski destan, Türkler'in yaratılışını konu alan Yaratılış destanıdır. Bir kahramanı, yaptığı savaşları ve ölümüne ilişkin duyguları anlatan, aynı zamanda "ağıt" niteliği de taşıyan Alp Er Tunga destanından, 11. yüzyılda yazılmış Kâşgarlı Mahmud'un Divanü Lügati'tTürk adlı sözlüğünde ve Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig adlı kitabında söz edilir.

Oğuz Kağan destanı ise, Oğuz Türkleri'nin atası olarak kabul edilen Oğuz Kağan'ın doğumu, yiğitliği, ölmeden önce ülkesini oğulları arasında paylaştırması gibi konuları ele alır. Oğuzlar'dan kalan öyküleşmiş eski destan metinlerinden oluşan Dede Korkut Kitabı, Oğuz boylarının destan geleneğinin bilinen örneklerindendir (bak. Dede Korkut Hîkayeleri)..
Göktürkler'den kalma Bozkurt destanında Göktürkler'in bir bozkurttan türeyişi, Ergenekon destanında ise büyük bir savaşta soyları kırıma uğrayan Göktürkler'in Ergenekon'a sığınmaları ve çoğalıp demirden bir dağı delerek buradan dışarı çıkmaları anlatılır.


Türkler'in çok geniş bir alana yayılmış ve halk öyküsü özelliği kazanmış destanlarından biri de Köroğlu destanıdır. Eski Türk destanlarının izlerini taşıyan bu halk öyküsü âşıkların dilinde çağdan çağa anlatılarak günümüze kadar gelmiştir (bak. KÖROĞLU).
Manas adlı bir kahramanın serüvenlerini, Kırgız Türkleri'nin tarihlerini, geleneklerini, dinsel inançlarını ve başka uluslar ile mücadelelerini konu edinen Manas destanı, bugün de Orta Asya bozkırlarında anlatılan eski ve büyük Türk destanlarından biridir.

Türkler'in Anadolu'ya gelişlerinden sonra oluşan Danişmend Gazi destanı (ya da Danişmendname) ile TürkBizans mücadelelerini işleyen Battal Gazi destanı (ya da Battalname) da eski Türk destan motifleriyle komşu kavimlerin destan motiflerinden etkilenerek oluşmuş Türk destanları arasında yer .

Divan edebiyatında dinsel bir öyküden kaynaklanan Yusuf ile Zeliha, bir aşk öyküsü olan Leyla ile Mecnun, felsefi konuları işleyen kimi yapıtlar, yaşamöyküleri, tarihsel olaylar ve masallarla birtakım öğütler de ya "destan" başlığı ile verilmiş ya da bunların bölümleri "destan" olarak adlandırılmıştır.

Çağdaş Türk edebiyatında klasik destanlardan farklı olarak, ulusal bağımsızlık savaşını, geniş halk yığınlarının acılarını ve umutlarını yansıtmak amacıyla yazılmış destanlar da vardır. Nâzım Hikmet'in Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı (1936), Kuvâyı Milliye (1968); Fazıl Hüsnü Dağlarca'nın Çakır' in Destanı (1945); Cahit Külebi'nin Atatürk Kurtuluş Savaşında (1952); Gülten Akın'ın Maraş'ın ve Ökkeş'in Destanı (1972) yapıtları bu türe örnektir.