Başbakanlık Kurumunun Gelişimi
 

Başbakanlık kurumunun gelişimi


Başbakanlık ilk kez İngiltere'de geliştiği için, başbakanın görev tanımı yapılırken İngiliz deneyimi her zaman önemli bir etken olmuştur. İngiltere'de parlamentonun önemi 1660'tan sonra giderek artmış ve kral parlamentoda çoğunluğu yönlendirebilecek bakanlara gereksinim duymuştur.

Başlangıçta bakanlar kurulu, resmi toplarıtilanna kralın da katıldığı, bakanlardan oluşan bir çalışma grubu olarak gelişti. Kralın bakanlarla birlikte toplandığı günlerde bile, bakanlardan biri başkan olarak kabul edilirdi.

18. yüzyılda, Harınover soyundan gelen krallar döneminde bakanlar kurulunun önem kazanmasıyla birlikte, başbakamn da önemi arttı. Kral i. George bakanlar kurulu toplarıtilanndan yavaş yavaş çekildi. O ve ondan sonra gelen krallar etkilerini, başbakan ve bakanlarla ayrı ayrı görüşerek sürdürdüler.

Kraliçe Victoria döneminde bakan seçiminde kral ya da kraliçenin onayını alma zorunluğu sürmekle birlikte başbakan, bakanları kendi seçmeye başladı. Günümüzde İngiliz başbakanları, bakanlar kurulu toplarıtilannda, hükümet başkanı olarak görev yaparlar.

Ülke yönetiminin ve yapılabilecek hatalann sorumluluğunu kral ya da kraliçe değil, başbakan ve bakanlar kurulu taşır. Başbakan devlet işleriyle ilgili olarak kraliçeyi bilgilendirir; ayrıca, parlamentonun kapatılması ya da genel seçimin zamanını saptama konularında kraliçeye önerilerde bulunur.
Türkiye'de çağdaş anlamda başbakanlık kurumu cumhuriyetin ilanından sonra 1924 Anayasası'yla benimsendi. Osmanlılar'da devlet işlerinin yürütülmesinde padişaha yardımcı olan sadrazam (başvezir) ve vezirlerin bu görevlerinden ötürü parlamenter sistemdekine benzer yetki ve sorumlulukları yoktu. 1876 Anayasası da (Kanuni Esasi) vekiller kurulunu (heyeti vükela) ve onun başı olan sadrazamı meclise değil,


padişaha karşı sorumlu tutmuştu. Ancak 1909'da anayasada yapilan değişikliklerle sadrazam ve vekiller kurulu meclise karşı sorumlu duruma geldi {bak. BİRİNCİ VE İKİNCİ MEŞRUTİYET). Kurtuluş Savaşı döneminde ise meclisin aldığı kararları uygulamakla yükümlü olan İcra Vekilleri denilen bakanlara, meclis başkanı başkanlık ediyordu; ayrıca bir başbakan yoktu.


Günümüzde, 1982 Anayasası'na göre başbakan Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri arasından hükümeti kurması için cumhurbaşkanınca atanır. Başbakan bakanları seçer ve bakanlar kurulu listesini cumhurbaşkanının onayına sunar. Cumhurbaşkanınca atanan bakanlar kurulu bir hafta içinde hükümet programını hazırlar ve Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin güvenoyuna başvurur. 1982 Anayasası cumhurbaşkanına, başbakanın önerisiyle bakanların görevine son verme yetkisini tanımıştır. Başbakan bakanların görevlerini anayasa ve yasalara uygun olarak yerine getirmelerini gözetmekle yükümlüdür.


Bakanlar kurulunun başkanı olan başbakan hükümetin genel politikasını bakanlarla birlikte belirler. Bu politika doğrultusunda hazırların hükümet programının yürütülmesini izlemek ve denetlemek; bakanlıklar arasında eşgüdümü sağlamak; bakanların görevlerini yerine getirirken anayasa ve yasalara uygun davranmalannı gözetmek, gerekirse düzeltici önlemler almak; cumhurbaşkanı katılmadığı zaman Milli Güvenlik Kurulu'na başkanlık etmek başbakanın başlıca görevlerindendir.
Başbakan, hükümet başkanı olarak görev ve yetkilerini başbakanlık örgütüyle yürütür. Başbakanlık, başbakana yardımcı olmak üzere oluşturulmuş Başbakanlık Dairesi ile genellikle tüm kamu yönetimine hizmet veren kuruluşları çatısı altında toplar. Başbakanlık Dairesi, gerekli görülen sayıda Devlet Bakanlığı, Başbakanlık Müsteşarlığı ve Özel Kalem Müdürlüğü ile birçok yönetim biriminden oluşur.

Başbakan tek bir bakanlığa bağlarımayacak kapsamdaki kuruluşların yönetim ve denetimini devlet bakanları aracılığıyla sağlar. Bu kuruluşların başlıcalan şunlardır: Devlet Plarılama Teşkilatı (DPT), Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK), Türk Standartları Enstitüsü Kurumu (TSEK) Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu Genel Müdürlüğü (TRT), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK), Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, Basın Yayın Genel Müdürlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT), Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü.
Başbakan görev ve yetkileanne ilişkin uygulamalanndan ötürü Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne karşı sorumludur.

Başbakanın uygulamalan meclisçe denetlenir. Meclisin denetimi soru, genel görüşme, meclis araştırması, gensoru ve meclis soruşturması yollarıyla gerçekleşir {bak. HÜKÜMET). Başbakanın görevi ölüm, mahkûmiyet, meclis üyeliğiyle bağdaşmayan görev kabul etme ve istifa ile son bulur. Ayrıca başbakanın görevi, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nden güvensizlik oyu alması ya da Yüce Divan'a gönderilmesiyle de son bulur.


Uluslararası ilişkilerin arttığı son dönemlerde devlet ya da hükümet başkanlarının çeşitli "zirve" toplarıtilannda sık sık bir araya gelmeleri, başbakanlara dış ilişkilerde de önemli bir rol yüklemiştir. Türkiye'de başbakanların önemi çok partili siyasal yaşama geçişle birlikte artmıştır.