13. Azad Etme Serbestisini Tahdit Eden Hükümler
 

13. Azad etme serbestisini tahdit eden hükümler
13. Azad etme serbestisini tahdit eden hükümler
Uzun zaman, maliklerin kölelerini diledikleri gibi azad etmelerinde bir mahzur görünmedi. Bunlar, civar komşularla yapılan muharebelerde esir edilip köle haline getirilmiş kimselerdi. Romalılarla aralarında büyük bir fark olmadığından, Roma vatandaşı haline gelmelerinin bir mahzuru yoktu. Zaten sayıları da azdı.
Fakat, Cumhuriyet devrinin son asırlarında, sayıları çok arttı. Romalılar vatandaşlık hakkı tanımakta titiz idiler. Uzak yerlerden gelen, huyları, soyları, lisanları farklı pek çok insanı vatandaş yapmak mahzurlu göründü. Gösteriş olsun diye, pek çok sayıda köle azad ediliyordu.
Ahlaki seviyeyi düzeltmek için bir takım kanunlar çıkarmış olan Augustus, köle azad etmeleri de tahdit etmişti.
M.Ö. 2 senesinde çıkarttığı Lex Fufia Caninia’nın hükmüne göre, vasiyetname ile azad edilenlerin sayısı tahdit edildi: İki köleye sahip olanın, her ikisini; İkiden ona kadar kölesi varsa, yarısını; otuza kadar kölesi varsa , üçte birini ; yüze kadar kölesi varsa, dörtte birini azad edebilir; her halu karda , azadlı sayısı yüzü aşamazdı.
Bu rakamlar o sıralarda ne kadar çok köle azad edildiğini göstermektedir.
M.S. 4 senesinde çıkarılmış olan Lex Aelia Sentia, azad etme muameleleri , daha teferruatlı hükümlerle tahtid etti.
Kanun hükmüne göre , yirmi yaşından küçük olan kimse , vasiyetname ile köle azad edemez.; ancak değenekle azad edebilir.Bunu da yapabilmesi için, azad edeceği kölenin en az otuz yaşında ve iyi huylu olması geldikten sonra , on tane baliğ Roma vatandaşının rızasını alması icab etmekte idi. Ayrıca , aciz halinde kimse köle azad edemez; kölelerini azad ettiği için aciz hale düşmüşse , muamele batıl olurdu.
Iustinianus, bütün bukarışık hüküm ve tahditleri kaldırdı. Bunda Hıristiyanlığın tesiri olduğu gibi, aile reisliğinin ve Roma vatandaşlığının eski manalarını kaybetmiş olmalarının tesiri de vardı. Esasen, bu devirden itibaren, meslekler inkişaf etmiş, eskiden kölelere yaptırılan birçok hizmetler, ücret karşılığında hür kimselere yaptırılmaya başlanmıştı. Eski tahditlerden yalnız, Lex Aelia Sentia’nın bir hükmü kalmıştır: malikin aczi halinde, yaptığı azat muameleleri muteber değildi.
Iustinianus zamanında azad muameleleri içinde en çok uygulanan kilisede azad etme idi.

14. Yaşayışları köleninkine benzeyen kimseler

Hür oldukları halde hala köle gibi hakimiyet altında yaşayan kimseler vardı.Bunların siyasi hakları devam etmekle birlikte bir çeşit köle muamelesi görürlerdi.

Mancipium altında bulunanlar (Personae in mancipio)

Eskiden aile reisleri , bir borçtan kurtulmak veya para temin etmek için çocuklarını satabilirlerdi. Roma’da ve Latium içinde satılmışlarsa , aile evladı köle olmaz, hür kalır fakat satın alanın mancipium’u altına girerdi. Mancipium altında olan kimse , “köle gibi” olur, hak ehliyetini kaybeder, istihkak davası konusu dur, azad edilirse , baba hakimiyeti altına dönerdi.
Devletin hudutları genişleyince bu usul kalktı. Zaten XII Levha Kanunu, aynı aile evlatının üç defa satılmasını yasak etmişti.