Anlam Sanatları Nelerdir?-Anlam Sanatları Kaça Ayrılır?
 

Anlam Sanatları Nelerdir?-Anlam Sanatları Kaça Ayrılır?

1. İham

Sözcük anlamı : Vehme düşürme. Terim anlamı : İki ve daha fazla anlamı olan bir
sözcüğü tüm anlamlarıyla birlikte kullanma sanatıdır.
Örnek :
Şemîm-i kâkülün almış nesîm gülşende
Demiş ki sünbüle sende emânet olsun bu
Figânî
(Sabah esen hafif tatlı rüzgâr. gül bahçesinde senin kâkülünün güzel kokusunu al-
mış ve sünbüle demiş ki. sende emanet olsun bu -koku-.)
Bu beyitte "bu" sözcüğü. hem koku hem de işaret sıfatıanlamlarıyla birlikte kullanıl-
mıştır.
1.1. İham-ı Tenasüp

Sözün söylenmemişanlamıyla mısra ya da beyitteki öteki sözcükler arasında anlam
ilgisi kurulan ihamdır.
Örnek :
Sür sâkiyâ kümeyt-i sebük-seyr-i sâgarı
Gezdirmedir ilâcı su inmiş ayağına
Emrî
(Ey saki. kadehteki çabuk içiliveren şarabıortaya sür; ayağına su inmiş. ilacıgezdir-
medir.)
Bu beyitte "ayak" sözcüğünün hem organ ismi. hem de kadeh anlamıvardır. Birinci
anlamı vurgulanmış. ikinci anlamı olan "kadeh" in "kümeyt". "sakî" ve "sâgar" söz-
cükleriyle ilgisi kurulmuştur.
1.2. İham-ı Tezat

Birden fazla anlamıolan bir sözcüğünün mısra ya da beyit içinde söylenmeyen anla-
mıyla karşıt anlamıolan bir sözcük arasında ilgi kurularak yapılan iham sanatıdır.
Örnek :
Vakt-i iftâr kühen sözlere karnım toktur
Vehbiyâ aç elini hayr duâ eyle hemân
Seyyid Vehbî
(İftar vakti modası geçmiş sözlere karnım toktur. Ey Vehbi. elini aç ve hemen hayır
dua eyle.)
"Aç" sözcüğü hem "açmak" eyleminin emir şeklidir; hem de karnıacıkmış. yeme ih-
tiyacıduyan kimse anlamındadır. Burada sözcüğün ilk anlamıkullanılmış. kullanıl-
mayan ikinci anlam ise "toktur" sözcüğüyle karşıtlık oluşturmuştur.
2. Tevriye

Sözcük anlamı : Meramını gizlemek. bir şeyi örtmek. arkaya gizlemek. Terim anla-
mı: Birden fazla anlamıolan bir sözcüğün yakın anlamınıvurgulayıp. uzak anlamı-
nı kastetmektir.
Örnek :
Bir bûse mi bir gül mü verirsin dedi gönlüm
Bir nîm tebessümle o âfet gülü verdi
Zâtî
(Gönlüm [o güzele] bir öpücük mü. bir gül mü verirsin diye sordu. O âfet sevgili ise
yarım bir tebessümle gülü verdi)
Burada "gülü verdi" sözcükleriyle "gül çiçeğini verdi" anlamı söylenmiş; fakat sev-
gilinin tebessüm ettiği. bu teklif karşısında hafifçe gülümsediği anlatılmak isten-
miştir.
3. İstihdam

Sözcük anlamı: Kullanma. hizmete kabul etme. Terim anlamı: Bir sözcük veya deyi-
mi gerçek ve mecazlı anlamlarının tümünü kastederek. işaret ettiği anlamları ayrı
ayrı kullanmak sanatıdır. Sözcüğün her anlamı için ayrı işaretler bulunmaktadır.
Örnek :
Zâhidâ sâgarı çekmek eğer olduysa günâh
Sen sevâb içre bulun biz bu günâhı çekelim
Hayâlî
(Ey Zahit. kadeh çekmek eğer günah olduysa. sen sevap içinde bulun. biz bu günahı
çekelim.)
"Çekmek" sözcüğünün gerçek anlamı tahammül etmek. katlanmak. üstlenmek. ka-
bullenmektir. Mecazî anlamı ise içki içmektir. Birinci mısrada içki içmek anlamına
işaret eden sözcük "sagar". ikinci mısrada üstlenmek anlamına işaret eden sözcük
ise "günah"tır.
4. Tenasüp

Sözcük anlamı: Uyma. uygunluk. birbirini tutma. yakışma. Terim anlamı: İçki ve iç-
ki âlemi. peygamber ve mucizeleri. din ve ibadet. mitoloji. tarih ve mesnevi kahra-
manları. dil ve edebiyat. müzik. kimya. tabiat gibi belli bir konuyla ilgili olarak ara-
larında bazı bakımlardan ilgiler bulunan birden fazla sözcük. terim veya deyimi
mısra ya da beyit içinde bir arada kullanmaktır.
Örnek :
Sensin bizi muhlis yine gark-âb-ı fenâdan
Ne zevrak u ne Nûh u ne tûfân biliriz biz
Nâilî-i Kadîm
(Fânilik. yok olup gitme suyunda boğulmuşolan bizleri kurtaracak yine sensin. Biz
ne kayık. ne Nuh. ne de tufan biliriz.)
Bu beyitte Nuh peygamber. onun hayatı ve mucizeleriyle ilgili olarak "gark-âb".
"zevrak". "Nuh". "tufan" sözcükleri tenasüplü olarak bir arada kullanılmıştır.
5. Leff ü Neşr

Sözcük anlamı : Dürüp sarma ve yayıp dağıtma. toplama ve yayma. Terim anlamı :
Beyit içerisinde birinci mısrada bulunan birden fazla unsurla ikinci mısrada benzer-
lik ya da karşıtlık kurmaktır.
Örnek :
Yanağın u dudağın u teninle sûretin olmuş
Biri rengîn biri şîrîn biri nâzük biri ra'nâ
Ahmedî
(Yanağın. dudağın ve teninle yüzün; biri renkli. biri tatlı. biri nazik. biri güzel
olmuş.)
"Yanağın" - "rengîn". "dudağın" - "şîrîn". "tenin" - "nâzük". suretin" - "ra'nâ" sözcük-
leri birbiriyle ilintili ve paralel bir şekilde düzenli olarak verilmiş.
6. Tecahül-i Arif

Arif "bilen". tecahül "cahil gibi. bilmez gibi görünme" demektir. Terim anlamı.
kişinin bir durumu. gerçeği bildiği hâlde. nükte yaparak bilmezlikten gelmesi. bil-
miyormuş gibi davranmasıdır.
Örnek :
Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü mâhım
Kurbânın olam var mı benim bunda günâhım
Nahîfî
(Göz gördü. gönül sevdi seni ey ay yüzlüm. Senin kurbanın olayım. bunda benim
bir günahım var mı ? )
7. Hüsn-i Talil

Sözcük anlamı: Güzel yorumlamak. güzel bir sebebe bağlamak. Terim anlamı: Ger-
çek bir olayın meydana gelişini. gerçek sebepleriyle değil de söze güzellik katmak
için. şairin kendince bulduğu hayalî nitelikli güzel bir sebebe bağlamasıdır.
Örnek :
Seni seyr etmek için reh-güzer-i gülşende
İki cânibde durur serv-i hırâman saf saf
Bâkî
(Nazla salınan serviler. gül bahçesinin yolunda seni seyretmek için iki yanda saf saf
durur.)
Yolun iki yanında servilerin dikili duruşlarıtabiî bir olaydır. Bunun başka bir sebebi
yoktur. Ancak şair güzel bir hayal meydana getirmek için. onların sıra sıra duruşla-
rını gelen sevgiliyi seyretmek için bekledikleri şeklinde yorumlamaktadır.
8. Sihr-i Helâl

Sözcük anlamı : Helâl olan büyücülük. Terim anlamı : Bir beytin birinci mısraının
sonunda yer alan bir sözcük ya da sözcük grubunun. hem birinci mısraın sonuna
hem de ikinci mısraın başına getirildiğinde anlamlıolacak şekilde kullanılmasıdır.
Örnek :
Âkil isen vahş u tayrın şâhı ol Mecnûn gibi
Başına mürg âşiyanından külâh-ı devlet al
Hayâlî
(Akıllıisen Mecnun gibi vahşi hayvan ve kuşların şahı. padişahıol. Başına kuşyuva-
sından devlet külâhı al. )
Birinci mısraın sonundaki "Mecnun gibi" ifadesi. hem birinci mısraın sonunda. hem
de ikinci mısraın başına getirildiğinde anlamlıdır.
9. Mübalağa (Abartma)

Sözcük anlamı : Abartma. aşırı büyütme. Terim anlamı : Bir durumu. özelliği oldu-
ğundan ya çok fazla ya çok az göstermek. bir olayıolamayacak şekilde zarif ve nük-
teli bir şekilde abartarak anlatma.
Örnek :
Donar soğuktan efendi semender âteşte
Bir iki gün dahi böyle eserse bu sarsar
Nedim
(Efendi. bu kasırga böyle bir iki gün daha eserse. ateşte yaşayan masal hayvanıolan
semender soğuktan donar.)
Rüzgârın aşırısoğukluğunu vurgulamak için hiç olmayacak olan bir şeyi. ateşte ya-
şayan bir hayvan olan semenderin bile donacağını söylüyor.
10. Tezat (Karşıtlık)

Sözcük anlamı: Birbirine zıt olma. karşıt olma. Terim anlamı: Birbirine zıt özellikle-
rin. duygu. düşünce ve hayallerin bir arada söylenmesidir.
Örnek :
Ne efsûnkâr imişsin âh ey dîdâr-ı hürriyyet
Esîr-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esâretten
Namık Kemâl
(Ah ey hürriyetin güzel yüzü. sen ne büyücü imişsin. Esaretten kurtulduk. ancak bu
kez de senin aşkının esiri olduk )
"Hürriyet" ve "esaret" kavramları arasında tezat (karşıtlık) vardır.
11. İstidrak

Sözcük anlamı: Yetişme. erişme. nail olmadır. Terim anlamı: Birisini övüyormuşgi-
bi yapıp yermek. yeriyormuş gibi yapıp övmektir.
Örnek :
Öyle nâzik ki eğer şapkalı bir kunduracı
Evine gelse eder tâ kapudan istikbâl
Ziyâ Paşa
(Öyle nazik ki eğer şapkalı bir kunduracı evine gelse. onu tâ kapıdan karşılar.)
Şair burada sözünü ettiği kişiyi över gibi görünüyor. ancak yermektedir.
12. Tekrir

Sözcük anlamı : Tekrarlama. Terim anlamı : Anlamı güçlendirmek için aynı sözcük
veya sözcük gruplarını tekrarlamaktır.
Örnek :
Her zulmü. kahrı boğmağa bir parça kan yeter
Ey şark uyan yeter. ey şark uyan yeter
Ali Canip
13. Nidâ

Sözcük anlamı : Çağırma. bağırma. seslenme. Terim anlamı : Şairin aşırı bir şekilde
heyecanlanması ve duygulanması sonucunda"'ey". "hey". "eyvah" gibi ünlemlerle
seslenmesidir.
Örnek :
Eyvâh !... Beş on kâfirin îmânına kandık
Bir uykuya daldık ki cehennemde uyandık!
Mehmet Akif Ersoy
14. İstifham

Sözcük anlamı : Sorma. Terim anlamı : Yanıt alma amacı gütmeden sözün anlamını
güçlendirmek için soru sormadır.
Örnek :
Nerde olsam çıkıyor karşıma bir kanlı ova
Sen misin. yoksa hayâlin mi. vefâsız Kosova
Mehmet Akif Ersoy
15. Rücu

Sözcük anlamı : Dönme. geri dönme. Terim anlamı : Söylenen bir sözden vazgeçer
gibi yapıp. ondan daha güzel ve güçlü bir düşünceyi ifade etmektir.
Örnek :
Erbâb-ı teşâür çoğalıp şâir azaldı
Yok öyle değil şâirin ancak adı kaldı
Muallim Nâcî
(Şairlik taslayanlar çoğalıp gerçek şairler azaldı. Yok öyle değil. şairin ancak adıkal-
dı.)
Burada rücu. "Yok öyle değil" ifadesiyle yapılmıştır.
16. Tefrik

Sözcük anlamı: Ayırma. Terim anlamı: İki unsurdan birinin üstünlüğünü vurgula-
mak için. aralarındaki farkları belirtmektir.
Örnek :
Seni Kisrâ'ya adâlette muâdil tutsam
Fazladır sende olan devlet ü dîn ü îmân
Bâkî
(Seni adalet konusunda Kisra'ya denk. eşit tutsam; sendeki devlet. din ve iman fazla
gelir.)
Şair "sen" dediği kişiyle "Kisra"yıkarşılaştırır ve onun Kisra'dan üstün olan özellik-
lerini vurgular.
17. Kat

Sözcük anlamı : Kesme. kesilme. biçme. Terim anlamı : Sözü. ifadeyi tamamlanma-
dan bir noktada kesme. Bunun sonunun. arkasının okuyucu tarafından getirilmesi
ya da söylenmese de anlaşılması beklenir. Geri kalan kısmın söylenmemesinin. sö-
zün etkisini artıracağı için söylenmesinden daha iyi olacağı düşünülür.
Örnek :
Ey kimsesiz âvâre çocuklar... Hele sizler.
Hele sizler...
Tevfik Fikret
Burada kat sanatı. ikinci mısradaki "Hele sizler" ifadesinde yapılmıştır.
18. Terdit

Sözcük anlamı : Reddetme. geri çevirme. Terim anlamı : Sözün. muhatabı önce me-
rakta bırakıp. sonunun ne olacağınıhissettirmeden sürdürüp. daha sonra hiç umul-
mayan çarpıcı bir sonla noktalanmasıdır.
Örnek :
Lades
Vaktiyle yazdığım gibi:
Uzayacağa benzer
Tutuştuğumuz lades.
Bak. kaç sene geçti:
Aldatamadın beni
Ölüm kardeş !
Behçet Necatigil
Şairin son mısraya kadar kiminle konuştuğu belli değildir. Son mısrada bunun"ö-
lüm" olduğu çarpıcı bir şekilde belirtilir.
19. İltifat

Sözcük anlamı : Dönüp bakma. dikkat. hatır sorma. sözü başka bir kişiye çevirme.
Terim anlamı : Bir konu devam ederken. anîden bir duygunun ortaya çıkışıyla sö-
zün muhatabının değişmesi.
Örnek :
Aradan yıllar geçti. işte o günden beri
Ne zaman yolda bir hana rastlasam irkilirim.
Çünkü sizde gizlenen dertleri ben bilirim
Ey köyleri hududa bağlayan yaslı yollar.
Dönmeyen yolculara ağlayan yaslı yollar.
Ey garip çizgilerle dolu han duvarları.
Ey hanların gönlümü sızlatan duvarları !
Faruk Nafiz Çamlıbel
Şairin muhatabı önceleri "yollar" iken. daha sonra "han duvarları"dır.
20. Telmih (Anıştırma)

Sözcük anlamı: Söz sırasında kastedilen bir şeyi imalıolarak belirtme. açık söyleme-
me. Terim anlamı : Herkesin bildiği geçmiş önemli olaylara. meşhur kimselere.
hikâyelere. efsanelere. inançlara. atasözlerine. ayet ve hadislere doğrudan doğruya
değil. dolaylı olarak değinmek. işaret etmektir.
Örnek :
Tûtî-i mu'cize-gûyem ne desem lâf değil Çerh ile söyleşemem âyînesi sâf değil
Nef'î
(Mucize söyleyen papağanım. ne desem lâf değil. Felek ile söyleşemem. onun ayna-
sı saf değil.)
Burada papağana ayna karşısına geçip konuşma öğretilmesi olayına bir telmih bu-
lunmaktadır.

21. İrsal-i Mesel

Sözcük anlamı : Atasözü getirme. Terim anlamı : Konuyu pekiştirmek amacıyla bir
atasözü ya da atasözü değerini taşıyan bir ifade kullanmak.
Örnek :
Kirpikleri uzundur yârin hayâle sığmaz
Meşhûr bir meseldir mızrak çuvala sığmaz
Hevâî
(Sevgilinin kirpikleri hayale sığmayacak kadar uzundur. Şöyle meşhur bir atasözü
vardır : Mızrak çuvala sığmaz.)
22. İktibas

Sözcük anlamı : Ödünç alma. Terim anlamı : Konuyu ve anlamı pekiştirmek için
ayet. hadis ya da bunlardan birer parça almaktır.
Örnek :
Zâlimlere bir gün dedirir kudret-i Mevlâ
Tallâhi lekad âserekellâhü aleynâ
Ziya Paşa
(Allah'ın gücü kudreti zalimlere bir gün "Allah'a andolsun. hakikaten Allah seni bi-
ze üstün kılmış" dedirir.)
Beytin ikinci mısraı Yusuf Suresinin 91. ayetinden alınmıştır