İnancılık (Fideizm) - İnsanbilimcilik - İnsaniçincilik
 

İnancılık (Fideizm)
Bilginin yerine inanı koyan öğretilerin genel adı. İnancılık (fideizm), Tanrıya inanç yoluyla bağlanan ve deney alanının dışında kalan bütün metafizik öğretileri kapsar. İnan, asla tanıtlanamayacak olanın kabul edilmesidir.

Ortaçağ aydınları, bu metafizik zorunluluk yüzünden, usla inanın alanlarını ayırmak ve çifte gerçek öğretisini ileri sürmek zorunda kalmışlardır. Çifte gerçek öğretisine göre inanın alanı başka ve usun alanı başkadır. İnancılık, usçuluğa karşı kullanılmış bir deyimdir. Örneğin Blaise Pascal (1623-1662) şöyle der; Ey beceriksiz akıl, zavallılığını anla. Ey budala doğa, sus, Tanrı'nın varlığını, kanıt ve tanıtlarla değil, inana varmakla elde edebilirsin. Pierre Bayie (1647-1706) de şöyle demektedir: Tanrı düşüncesini akılla bağdaştırmaya çalışmak boşunadır. Bunlar hiç bir zaman bağdaşamazlar.

Öyleyse her birini kendi alanı içinde değerlendirmek gerekir. Gerçek erdem, aklın aldığına değil, aklın almadığına inanmaktır. İslam felsefesinde Eş'ariler de şöyle demektedirler: Akıl, hiç bir zaman gerçeğe ulaşamaz. Kul, ancak kayıtsız şartsız inanmakla mutlu olabilir. Kaldı ki aklın bugün bilmediğini yarın da bilemeyeceği söylenemez. Öyleyse insan bugün ulaşamadı diye yarın belki de ulaşabileceği gerçekler üstünde inanını yitirmemelidir.

İnsanbilimcilik
İnsanı kaba maddeci ve yaşambilimsel açıdan, doğanın bir parçası olarak inceleyen öğretilerin genel adı. Alman düşünürü Ludwig Feuerbach'la Rus düşünürü Nikolay Çernişevski bu anlayışın başlıca temsilcileridir. Ayrıca Mirtov takma adiyle yazan Rus toplumbilimcisi P. Lavrov da öğretisine bu adı vermiştir.

Varoluşçuluk, uygulayıcılık, Freudculuk vb. gibi birçok idealist öğretiler insanbilimci öğeler taşırlar. Bütan bu öğretilerde insan baş gerçektir ve dünya insanın doğasından (tabiatından) türeyen bir olgudur.
İnsaniçincilik
İnsanın evrenin merkezi ve insandan başka tüm nesnelerin insan için olduğunu ilerisüren anlayış. Özellikle metafizik öğretilerin çoğu insaniçinci öğretilerdir. Bu öğretilere göre insan, yaratılanların en şereflisidir ve çevresindeki bütün şeyler o yararlansın diye yaratılmıştır.

Bitkiler ve hayvanlar insanın yemesi için, ay insanın geceleri yolunu aydınlatması için yaratılmıştır. İnsaniçincilik tutumu, giderek Mill'in faydacılığını ve James'in pragmacılığını doğurmuştur.