Önselcilik (Apriorizm) - Örgencilik (Organizm) - Özcülük - Öznelcilik (Subjektivizm)
 

Önselcilik (Apriorizm)
Salt ussal ilkelere dayanma. Hiç bir deneye dayanmadan salt ustan elde edilen bilgilere dayanarak ileri sürüşlerde bulunan öğretiler önselci öğretilerdir. Özellikle Platon, Descartes, Leibniz ve Kant öğretileriyle genel olarak usçuluk, doğuştancılık, düşüncecilik gibi öğretiler böyledir.

Kimi Marksçılar, bütün bilimdışılığına rağmen, özellikle Kantçı önselcilik anlayışında MarksçıLeninci bilgi kuramının çekirdeğini görmektedirler. Şöyle derler: "Gerçekten de, tarihin akışı içinde ortaya çıkan bilgi biçimleri ve teorik bilgiler, kendilerinden sonraki deneyler için, bitmiş ve hazır deneyimler durumundadırlar; bu anlamda, bu bilgilerin, hazır deneyler olarak ortaya çıktıkları ölçüde göreceli, tarihsel olarak belirlenmiş, işlevli bir apriorizmi vardır; bu bilgiler, gelecekteki deneyin önkoşuludurlar; ancak kendileri de bir önceki deneylerin tarihsel sonucu oldukları için, deneyimden bağımsızlıkları sözkonusu olamaz".
Örgencilik (Organizm)
Yaşamı örgenleşmenin sonucu sayan öğreti. Canlıcılık ve dirimselcilik karşıtıdır. Yaşamın gerçekleşmesinde ruhun ya da herhangi bir dirimsel ilkenin etkisini yadsır. Bu anlayışa göre yaşam, örgenleri harekete getiren herhangi başka bir güçten değil, bizzat örgenlerin kendisinden oluşur. Toplumu canlı bir örgenliğe benzeten ve bundan ötürü de yaşambilimsel yasaların canlı örgenlikte olduğu gibi toplumda da geçerli olduklarını savunan idealist toplumbilim kuramı da bu adla anılır.

Özellikle Fransız toplumbilimcisi Durkheim tarafından ortaya atılan bu idealist görüş, kimi yazarlarca yaşambilimcilik adıyla anılan Spencer, Worms, Schaeffle gibi toplumbilimcilerin toplumbilim anlayışlarından farklı tutulmuştur.

Bu anlayışa göre örgencilik, yaşambilimcilik'ten farklı olarak, toplumlarda —tıpkı vücutla örgenleri arasında olduğu gibi— parça ve bütün ilişkisini gözönünde tutar ve vücut örgenlerindeki farklılaşmayı toplumlarda da arar. Bu anlayış kimi çevirilerde organizmcilik deyimiyle de çevrilmiştir.

Örgencilik öğretisi felsefe alanında, XVIII. yüzyılda Paris tın fakültesince benimsenmiş ve özellikle dirimselciliğe karşı çıkarılmıştı. Yeni gerçekçi Whitehead'in doğa öğretisine de organizm felsefesi adı verilir. Whitehead'e göre doğa bir örgenliktir, bundan ötürü de evrimseldir. Doğa, bütünüyle, yaratıcı ilerlemeler ve olaylar sürecidir. Bütün bu savlar, kolaylıkla anlaşılabileceği gibi, bilimdışıdır.
Özcülük
Sosyal fenomenlerin anlaşılmasının anahtarını şeylerin gerçek tabiatını/mahiyetini (özünü) idrak etmede gören ve bu özün şeylerin zahiri tezahürünün arkasında yattığına inanan doktrin.

Bir örnek vermek gerekirse, Plato'nun devlet teorisine göre, mevcut devlet organizasyonları onların arkasındaki bir devletin veya devlet biçiminin zayıf yansımalarıdır ve bu esas devletle ilgili bilgiye ancak felsefi düşünceyle ulaşılabilir
Öznelcilik (Subjektivizm)
Her türlü nesne ve nesnel olanı özne ve öznele indirgeyen anlayış. Nesneyi öznenin dışında ve ondan bağımsız sayan nesnelcilik anlayışına karşı nesneyi öznenin ürünü sayan öznelcilik anlayışı çok geniş bir düşünce alanını kapsar.

Konfüçyüs ve Platon'dan Yeni-Platonculuk, Augustinus, Aquino'lu Thomas, Descartes, Berkeley, Hume, Kant, Fichte, Schelling, Hegel, Gerçekçilik, Olguculuk, Mach, Pragmacılık, İşlemcilik, yeni-gerçekçilik, yeni-olguculuk, fenomenoloji, personalizm ve varoluşçuluğa kadar bütün düşünceciler ve düşünceci öğretiler öznelcidirler.

Öznelcilik, temelde, dış dünyanın varlığını öznenin varlığına indirgediği gibi hemen her alandaki değer yargılarını da öznel ve bireysel değerlendirmelere indirger. Örneğin öznelci mantıkta doğruyla yanlışın, öznelci törebilimde iyilikle kötülüğün, öznelci estetikte güzelle çirkinin ölçütü öznel ve bireyseldir. Demek ki gerçek nesnel değildir ve keyfe bağlı, öznel, kişiden kişiye değişebilen bir şeydir. Bu bakımdan bilinemezcilik öznelciliğin zorunlu ve tekbencilik kaçınılmaz sonucudur.