İspir
 

İspir Erzurum iline bağlı ilçe. TarihiMilattan, önce 9. yüzyılda Erzurum Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan il, Erzincan, Gümüşhane, Muş, Bingöl, Ağrı ve Kars ile komşudur. İsminin kökeniErzurum "Azzi", "Erzen" (Darı), "Arze" ve bilhassa Müslüman Arapların "Erzenur Rûm" (Erzen-i Rûm) ismiyle anılan aynı bölgedeki eski ve târihî bir şehirden gelir. Türkler Erzurum ismini vermişlerdir. Trafik numarası 25tir.

Urartular bu bölgeye ha*kim olmaya başlamış ve M.Ö. 753 yılında kökü Urartu Devleti Doğu Anadolu'da yaşamış ilkçağ ulusudur, en parlak döneminde (M.Ö. IX. yy.) Hazar Denizi'nden Malatya'ya kadar uzanan alanda egemenlik sürüyordu. Başkenti Tuşpa (Van) idi. Devletin kuzey sınırları Erzurum ve Erzincan'a, güney sınırlarıysa Musul ve Halep'e kadar uzanıyordu. O yıllarda Ön Asya'nın büyük devleti olan Asur Devleti, Urartuların bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı.

Oğuzlara dayanan SAKA-İSKİT Türkleri bu bölgeye gelip yerleşmişlerdir.


M.Ö. 665 yıllarında Oğuzlar bugün; Türkiye, Balkanlar, Âzerbaycan, İran, Irak ve Türkmenistanda yaşıyan Türklerin ataları olan büyük bir Türk boyu. Oğuzlara Türkmenler de denir. Oğuz kelimesinin türeyişiyle ilgili çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. Kelimenin boy, kabîle mânâsına gelen "Ok" ve çokluk eki olan "z"nin birleşmesinden "Ok-uz" (oklar, koylar) anlamında olduğu ileri sürüldüğü gibi, oyrat (haşarı, yaramaz) kelimesinin eş anlamlısı olduğunu iddiâ edenler de vardır.

Çoruh nehri havzasına yerleşen Saka Türklerinin HESPERİT ve İSPİRİTİZ Boyları bu bölgeye İSPİR adını koymuşlardır.

Diğer yandan İspir şehir merkezine girişte bütün görkemi ile yükse*len İspir Kalesi o yıllarda yapılmış olup, milli bir Türk damgası olarak tarihe geçmiştir.

Ancak Çoruh Nehri Karadeniz bölgesinin en doğusunda yer alan nehir. Karadeniz bölgesinin doğusundadır. Uzunluğu 466 kilometredir. Bunun 442 kilometresi Türkiye sınırları içinde, 24 kilometresi Sovyetler Birliği sınırları içerisindedir. Mescit Dağlarının batı yamaçlarından çıkar. Çoruh Dağlarının vâdilerinden geçerek batıya doğru devâm eder. Bayburt yakınlarında kuzeye doğru yönelir. Rize Dağlarının güney vâdilerine ulaştıktan sonra batı yönünden gelen Pulur Suyu ile birleşerek doğuya doğru yön

Türk kimliğini kaybetmemiştir. 1048 yılında Selçuklulara kapılarını açanilçemiz1071 Malazgirt Zaferiyle Selçuklu egemenliğine girmiştir. 1215 tarihinde içKaleMescidi ile Şehirdere çayı kenarında*ki Tuğrulşah Mescidi Atabey Erdem şah tarafından yaptırılmıştır.


Tarafından zaptedilmiş,daha sonra Karakoyunlular ve Şah İsmail hakimiyetine giren İspir ve yöresi 1514 Çaldıran Zaferi ile Yavuz Sultan Selim tarafından alınmış ve ondan sonra Osmanlı İmparatorluğunun bir Sancağı haline ge*tirilmiştir. İlçe merkezinde bulunan Sultan Selim Camii Çaldıran Seferi dönüşünde Yavuz Sultan Selim Han tarafından yaptırılmıştır.

I. Dünya Savaşına kadar Osmanlı hakimiyetinde kalan İspir, 1916 - 1917 tarihleri arasında Rus işgali altında kalmış, bu arada Ermeniler aklın ve mantığın kabul edemeyeceği korkunç katliamlara Girişmişlerdir, nihayet İspir halkı Müftü Başkapan'ın önderliğinde 25 Şubat 1918 tari*hinde ilçemizi düşman işgalinden. kurtarmıştır. Belde Dede Korkut Hikayelerinin Bamsı Beyrek bölümüne, Köroglu destanlarına Akkoyunlu mezarlarının bulunduğu Koçdağı efsanelerine konu olmuştur. Markopolo Seyehatnamesinde, bugün Koç Dağında harabeleri bulunan ve Viranşehir olarak bilinen yerin 60.000 nüfuslu bir şehir olduğundan bahseder,


İSPİR KALESİ VE CAMİİ

İspir'in girişinde bir tepenin üzerinde kurulmuş olan kale ve Kale Camiinin Saltuklular tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır.


MELİK HALİL GAZİ CAMİİ


4.80 x4.80 ölçülerinde küçük bir camiidir.H.814 yıllarında Zaviye olarak Derviş Melik Halil tarafından yaptırılmıştır.


KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN'IN KİTABESİ


İspir Kaza merkezinde 51 x69 ebadında "Bu binanın yapılması 936 yıllarında Süleyman Han zamanında vaki oldu" ibaresi yazılıdır.


YAZICIZADE ÇEŞMESİ


Çeşme çarşı içindeydi.Belediye tarfından yıkılıp tahrip edilen çeşmenin kitabesi Çamlıca Mahallesi'nin girişinde bir çeşmenin üzerine koyulmuştur.


TUĞRULŞAH CAMİİ


İlçe Merkezinde bulunan Selçuklu eseri bu camii Tuğrul Şah adına İspir'de oturan Atabey Erdem Şah tarafından yaptırılmıştır.


AKKOYUNLU HARABELERİ (VİRANŞEHİR)


Yağlı Köyü'ne ait yayla ve çevresinde koç heykeller ve koç kabartmaları mevcuttur.Başka kalıntılarda vardır.Gezilip görülmeye ve inceleme yapmaya gerek olan kalıntılar mevcuttur.


AKKOYUNLU HARABELERİ


Koçun Boğazı'nın üst kısmında ve Koç Yaylasında mevcut koç heykelleri ve koç kabartma resimli mezar taşları mevcuttur.Hala özelliklerini muhafaza edenleri vardır.


NUMANPAŞA KÖYÜ KALINTILARI


Numan Paşa Köyü uzun zaman Sancak Merkezliği yapmıştır.Bu köyden Girit Kahramanlarından Darbuna Bekir Paşa,Darbunezade Numan Ağa,


Ömer Paşalara ait konak,köprü,medrese gibi izler varlığını krumaktadır.


ZARBUNA BEKİR PAŞA'NIN MEZARI


Bahçeli Köyü'nün Çoruh Nehri kenarında,Osmanlı mimarisi dört ayaklı tek kubbeden oluşan kümbet içinde bulunmaktadır.(Bir rivayete göre Ankara Mutassarrıfı Ömer Paşa'ya aittir.)


ELMALI MAĞARASI

Madenköprübaşı Elmalı Mahalesinin bir kilometre doğusunda kayaların koynunda bir mağaradır.Sarkıt ve dikitlerden ve bir kaç bölümden oluşan Damlataş mağarası gezilip görülmeye değer bir doğa harikasıdır.


KARAKALEDEKİ SU ÇANAĞI


Karakale Kalesi'nin içinde çapı bir metre,derinliği iki metreye yakın içi su dolu bir çanaktır.


PETEKLİ MANASTIRI


Petekli Köyü ile Çoruh arasında bulunan manastırın hala bazı kalıntıları mevcuttur.


KÖPRÜKÖY KİLİSE KALINTILARI


Köprüköy ile Cankurtaran Köyü arasında bulunan temelleri belli olan bir kilise ve kalıntılar vardır.


NERON'UN TEKNESİ


İspir-Gaziler Mahallesi'nin iki kilometre kuzeyinde bulunan kalıntılar ve içi oyuk bir çanak vardır.Rivayet göre papazlar çocuklarını bu çanakta vaftiz ederlermiş.


KALE DERESİ


İspir-Çamlıca Mahallesi'nin hemen üst kısmında bulunan ve bugünkü ismi ilede Kalederesi olarak anılan yıkıntılar mevcuttur.


SALTUKLU MEZARLARI

İspir'in güneyinde İspir-Çamlıca Mahallesi yolu üzerinde bulunan Saltuklular ait mimari özellikleri olan mezarlar mevcuttur.


DEMİRKAYA KÖYÜ KALINTILARI


Demirkaya Köyü'nün doğusunda köyde üç kilometre uzaklıkta tamamen kaybolmuş durumda kalıntılar mevcuttur.

SAKA BABA


İspir Kalesinin kuzey batısında bulunan dağın güney kısmında burda şehit bir yatırdan bu ismi almaktadır.Yatıra ait tahrip edilmiş mezar taşları ve kalıntılar hala mevcuttur.


SANDIK KALESİ


Şehir Deresi'nin üst kısmında bulunan küçük bir mescit ve erzak depolarının özelliklerini koruduğu kalıntılar hala mevcuttur.


KARAKALE KALESİ


Karakale Köyü'nün üstüdedir.Ortaçağda karakol kalesi olarak yaptırılmış,kısmen ayakta durmaktadır.


FISIRİK KALE


İspir'e 30 km uzaklıkta Araköy Köyü'nün bulunduğu mevkide,sarp kayalrın üzerine kurulmuş kireçli harç ve kesme taşlarla yapılmış bir kaledir.


MADEN KALESİ (PEHLİVAN KALESİ)


İspir-Erzurum karayolu üzerinde Orçağa ait bir kaledir.Kalıntıları günümüze kadar gelmiştir.


CANKURTARAN KALESİ


Karahan sırtlarında yer alan bu kale Karakol olarak yaptırılmış olduğu sanılmaktadır.Bizanslılar tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır.Kalıntıları hala mavcuttur..


KARAHAN HARABELERİ


Karahan Köyü'nün hemen yanında eski bir saray veya şato kalıntısı mevcuttur.Bizanslı dönemine ait olduğu sanılmaktadır


SIRAKONAKLAR DER AĞZI MAĞARASI


Sırakonaklar Dere Ağzı'nın karşısında Çoruh Nehri'nin kuzey yamaçlarındanehirden 100 metre yükseklikte bir mağaradır.Mağaranın içi sütunlarla ve odalarla birbirinden ayrılmıştır


KADIOĞLU MEDRESESİ


Tuğrul Şah Camiinin kıble tarafında bulunan tek katlı ve avlulu bir Osmanlı Medresesidir.Medrese 1725 senesinde yapılmıştır.