Avesta Ve GāTāLarı
 

Avesta’nın en eski bölümü olan Gātālar’ın yazıldığı tarih Zerdüşt Peygamber’in yaşadığı dönemlerdir. Tarihî dönemler olarak bu çağlar, MÖ. 1500-800 yılları arasında bir döneme yerleştirilir. Ancak Avesta’nın bizzat Zerdüşt’ün ilahileri olarak kabul edilen bu bölümünün ilk olarak ne zaman ve hangi dille yazıldığı, hangi dönemlerde sözlü aktarımlardan yazıya geçirildiği konusunda kesin bilgiler bulunmaz. Bazı Avesta uzmanlarına göre; Zerdüşt’ün yaşadığı çağlarda yani MÖ. XVI.-IX. yüzyıllarda İran’da henüz kullanılan bir alfabe bulunmuyordu ve Zerdüşt’ün ilahileri, diğer birçok eski İran anlatısı gibi, yüzyıllarca sözlü olarak kuşaktan kuşağa aktarılıyordu. Bu durum Ahâmenişler dönemine kadar devam etmiş, o dönemlerde Finikeliler ve Babillilerden alınma, Arami alfabesiyle yazıya geçirilmiştir. Ancak bu görüşte olanların karşısında bu konuda farklı düşünen bir grup bilim adamınca da; Ahâmenişler döneminden önceleri de İran’da yazının kullanıldığı ve Avesta’nın da bu alfabeyle yazılmış olduğu kanısı öne çıkmaktadır. Bu görüşlerin kanıtı olarak da Sümer tabletleri ve başka birtakım yazılı belgelerin varlığı gösterilir. Ancak bu görüş kesin olarak algılansa ve kanıtlansa bile, tek başına Gātālar’ın ve Avesta’nın diğer bölümlerinin yazıldığı tarihin belirlenmesi imkanı yoktur. Hiçbir kaynakta, bu kutsal metinlerin yazılış tarihi olarak Ahâmenişlerden daha önceki dönemlere ait bir tarih verilmemektedir. [45]


Zerdüşt dinsel geleneklerinde; Avesta’nın altın suyuyla sığır derileri üzerine yazılmış olduğu ve Dijnibişt’te korunduğu aktarılır. Târîh-i Belâmî’de bu konuda şu bilgilere yer verilir: Zerdüşt, Goştâsp hükümdar zamanında ortaya çıktı. Allah’ın peygamberi olduğunu iddia etti. Hükümdarlığının otuzuncu yılında Goştâsp’ın huzuruna çıktı. Goştâsp onun dinini kabul etti ve katiplerini çağırarak Zerdüşt’ün kendisine vahiy yoluyla geldiğini söylediği kutsal metinleri önceden hazırlanmış sığır derilerine altın suyuyla yazdırdı. On iki bin sığır derisi üzerine yazılan bu vahiyler insanlara iletildi. Daha sonra bu yazılan metinleri saltanat hazinesinde koruma altına aldı. Yine Zerdüşt geleneklerine göre, İskender’in İran’ı işgali döneminde başta Avesta olmak üzere, Dînkerd, Bundehişn ve Ardâvîrâfnâme gibi eserler yakılmış, Eşkânîler döneminde I. Belâş/21. Eşk (51-78)’ın emriyle Avesta yeniden sözlü rivayetlerin toplanarak derlenmiş ve yazıya aktarılmıştır.[46]


İslâm öncesi dönem Pehlevice eserlerde genellikle Avesta’yla ilgili birtakım efsane karışık bilgilere de rastlanır. Zerdüşt inanırları geleneklerinde de yer alan bu efsaneler arasında önemlilerinden biri şudur: İskender, İran’ı işgal ettiğinde deriler üzerine yazılmış olan Avesta’yı yakmış, bu yüzden de kendisine “Gocestek: lanetli” nitelemesi verilmiştir. [47]


Avesta’nın en önemli bölümü olarak kabul edilen Gātālar, bir dizi ahlakî öğütler ve öğretiler içeren, Zerdüşt inanışına ait birtakım kuralları ortaya koyan manzûm bölümlerdir. Yaklaşık 5.560 kelimeden oluşan Gātālar’ın, dil ve sözcükleri açısından Avesta’nın diğer bölümlerine oranla daha eski metinler olduğu anlaşılmaktadır. Bu ve diğer birtakım farklı özelliklerinden dolayı araştırmacılar, Gātālar’ın bizzat Zerdüşt’ün kendi sözleri olduğu kanısına varmaktadırlar. Yine tarihî verilerden anlaşıldığı kadarıyla söz konusu bölümler hem manzûm ve he de mensûr olarak kaleme alınmış, ancak daha sonraları mensûr kısımlarının ortadan kaybolmasıyla sadece manzûm bölümleri günümüze gelebilmiştir. Burada üzerinde durulması gereken bir diğer önemli nokta da, Gātālar’ın en eski manzûm İran eseri olabileceğidir.[48]


I./VII. yüzyılda üç önemli savaşın ardından İran, Arap egemenliği altına girince, daha önce İskender tarafından İran topraklarının işgal edilmesi gibi ulusal edebiyat da bağımsızlığın kaybedilmesiyle birlikte ortadan kalktı ve Kur’ân dili Pehlevî dilini edebiyattan, dinî alandaki kullanımdan ve daha da ileriye giderek resmî alanından da sürüp çıkardı. Bu hızlı ve etkili gelişmelerin ardından İranlılar birikim ve yeteneklerini uzun yıllar Arap diliyle ortaya koydular. Bir süre sonra da millî gelenek ve görenekler yenilenmiş şekilleriyle ortaya çıkmayı başardı. Artık tılsım bozulmuş, Fars şiiri yeniden doğdu. Bu yeniden ortaya çıkış beklendiği gibi hızlı ve tam belirgin olmadı. Ancak iki yüzyıl sonra Firdevsî ve Şâhnâme çağında tam olgunluk çağına erişti. Bu yüzden Firdevsî’ye kadar geçen söz konusu iki yüzyıl boyunca yaşamış Fars şairlerinin adları dışında hiçbir bilgi kalmamıştır. [49]


Gātālar’ın dili, Hintlilerin kutsal metni Vedalar’a çok benzeyen arkaik bir yapıya sahiptir. Gātālar, özünde dinsel ilahilerden oluşur. Bu ilahilerden özenle seçip çıkarabildiğimiz ipuçlarından, esas itibarıyla, bunların tarımla birlikte hayvan, özellikle de sığır yetiştiriciliğinin yapıldığı kırsal bir döneme ait olduğu anlaşılmaktadır. Daha sonraki Avesta ilahilerinde; kalelerden, sulama kanallarından söz edilse de, ilahilerin yazıldığı dönemde bir çeşit kentleşmenin olduğu düşünülmemektedir. İlahilerden anlaşıldığına göre, siyasal yapı, aile, köy ve kabileyle veya mahalle ve kırla sınırlıdır. Gātālar, genel anlamda İranlılar ve yabancılar arasındaki değil, Zerdüşt’ün öğretisine inananlar ile inanmayanlar arasındaki bir karşıtlığı yansıtmaktadır. [50]


Avesta’da Yasna’nın bölümleri, “Hâitî”; Pehlevî ve Fars dillerinde de “Hât”, “hâ” isimleriyle bilinir. Yasna’nın “72 bölüm”ünden “17 bölüm”ünü oluşturan Gātālar, beş ayrı bölümde toplanmıştır. Her biri ayrı bir isimle bilinir ve “Gâh” adıyla anılır. Gâh (Avesta’da, “gâs”), ilahi anlamında kullanılır. Gātālar’dan her biri birkaç “Hât”tan, her hât da “Bend”lerden oluşur.


Gātālar beş “Surûd”tan oluşur:


1. Surûd: Ahunavaiti Gâh, 7 Hât.


2. Surûd: Ushtavaiti Gâh, 4 Hât.


3. Surûd: Spentamainyush Gâh, 4 Hât.


4. Surûd: Vohukhshathra Gâh, 1. Hât.


5. Surûd: Vahishtoishti Gâh, 1 Hat