Uygur Kağanlığı Siyasal Tarih
 

Siyasal Tarih

Göktürk Devleti'nin yönetici zümresi olan Aşena ailesinin ili/devleti dağıldığı anlarda Uygurlar derleyiciliği çok iyi yapmışlardır. I. Göktürk Devletinin çöküntüye geçtiği yılllarda Uygurlar'ın başında "erkin" denilen başbuğlar bulunuyordu ve bunlar küçük bir beylik kurmuştu bile. 630 yılında erkin olan Pu-sa son Doğu Göktürk kağanı Kie-li'nin oğlunun idare ettiği bir orduyu bozguna uğrattı( Anlaşılan Göktürk Devleti'nin çöküşünü ve boyları derlemeyi şansa bırakmayacak kadar yönetim konusunda iddialı idiler).Göktürk Devleti'nin istiklalini yitirdiği 50 yıllık dönemde, başındakiler "il-teber" unvanına terfi eden Uygurlar 9 Oğuz boylarını da tamamen kendi bünyelerine alarak Tula Irmağı kıyısında bir beylik kurdular. Çin tarafından hemen tanınan Uygur İlteberliği, Altay Dağlarını da aşarak Batı Gök Türk bodunu olan On Oklar sahasıyla ilgilenecek kadar güçlenmişti. Fakat Uygurlar, Aşena ailesinden Kutlug Kağan (İlteriş Kağan)'ın 681'de Göktürk ilini tekrar derlemesiyle bir kez daha Göktürk birliğine katıldılar.



Türk tarihi :





Ön Türk

Ön Türkler


Ön Türkler

Tengricilik

Bozkır İmparatorluğu Geleneği






Bozkır İmparatorlukları

Göçebe


Hiung-nu


Batı | Kuzey | Güney



Cücenler

Akhunlar

Göktürk Kağanlığı


Doğu | Batı | İkinci



Uygur Kağanlığı


Kansu Uygur Krallığı | Karahoca Uygur Krallığı | Karahanlılar




Yerleşik


Beş Barbar Onaltı Krallık


Han Çov | Hou Çov | Vey | Hya





Kansu Uygur Krallığı

Karahoca Uygur Krallığı



Karahanlılar


Doğu Karahanlılar | Batı Karahanlılar





Beş Hanedan On Krallık

Şatuolar


Hou Tang | Hou Jin





Ural'ın Batısı


Hun İmparatorluğu

Avar Kağanlığı

Hazar Kağanlığı

Büyük Bulgarya Hanlığı

Peçenekler







Memluklar / Türkmenler

Hindistan


Gazneliler

Delhi Sultanlığı


Mısır


Tolunoğulları

Memluk Sultanlığı


İran


Karakoyunlular

Akkoyunlular

Afşar Hanedanı

Kaçar Hanedanı






Moğolların Mirasçıları

Cuci'nin Ulusundan Doğan ÜlkelerToka Temür Sülalesi


Kırım Hanlığı

Kazan Hanlığı

Kasım Hanlığı

Astrahan Hanlığı

Kazak Hanlığı

Nogay Orda


Şiban Şülalesi


Sibir Hanlığı

Şeybani Hanlığı

Buhara Hanlığı

Hive Hanlığı

Kokand Hanlığı

Buhara Emirliği


Çağatay'ın Ulusundan Doğan Ülkeler


Doğu Çağatay Hanlığı

Yarkand Hanlığı






Anadolu - Rumeli



Selçuklular


Büyük Selçuklu

Irak Selçuklu

Kirman Selçuklu

Anadolu Selçuklu






I.Dönem Anadolu Beylikleri


Çaka Beyliği (1081 - 1098)

Dilmaçoğulları Beyliği (1085 - 1192)

Danişmendliler Beyliği (1092 - 1178)

Saltuklu Beyliği (1092 - 1202)

Ahlatşahlar Beyliği (1100 - 1207)

Artuklu Beyliği (1102 - 1408)

İnaloğulları Beyliği (1098 - 1183)

Mengüçlü Beyliği (1072 - 1277)

Erbil Beyliği (1146 - 1232)

Çubukoğulları Beyliği (1085 - 1092)





Atabeylikler


Zengiler

İldenizliler

Böriler

Salgurlular



I.Dönem Anadolu Beylikleri



Osmanlı İmparatorluğu (1299 - 1922)

Taşanoğulları Beyliği (1350 - 1398)

Çobanoğulları Beyliği (1227 - 1309)

Karamanoğulları Beyliği (1256 - 1483)

İnançoğulları Beyliği (1261 - 1368)

Sahipataoğulları Beyliği (1275 - 1342)

Pervaneoğulları Beyliği (1277 - 1322)

Menteşeoğulları Beyliği (1280 - 1424)

Candaroğulları Beyliği (1299 - 1462)

Karesioğulları Beyliği (1297 - 1360)

Germiyanoğulları Beyliği (1300 - 1423)

Hamitoğulları Beyliği (1301 - 1423)

Saruhanoğulları Beyliği (1302 - 1410)

Tacettinoğulları Beyliği (1303 - 1415)

Aydınoğulları Beyliği (1308 - 1426)

Tekeoğulları Beyliği (1321 - 1390)

Dulkadiroğulları Beyliği (1339 - 1521)

Ramazanoğulları Beyliği (1325 - 1608)

Kadı Burhaneddin Devleti (1381 - 1398)

Eşrefoğulları Beyliği (1300 - 1326)


Türki Cumhuriyetler



Türki Cumhuriyetler

Türkiye Cumhuriyeti

Azerbaycan Cumhuriyeti

Türkmenistan Cumhuriyeti

Kazakistan Cumhuriyeti

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti

Özbekistan Cumhuriyeti

Kırgızistan Cumhuriyeti


Tarihi Türk Devletlerin Tam Listesi İçin



Tarih ve çağdaş Türk devletleri

Türk tarihi literatürü


Daha sonra Uygurlar ve Dokuz Oğuz Boyları, Göktürklerin çöküşünde önemli rol oynamışlardır. Orhun Yazıtları onların ayaklanmaları hakkında pekçok bilgi sunar. Örneğin devletin en güçlü kağanı olarak göze çarpan Kapgan Kağan Dokuz Oğuz boylarından Bayırkular'ın pususunda öldürülmüştür. II. Göktürk Devleti'nin çöküşe girdiği 740 yıllarında Uygurlar -doğaldır ki Göktürkler'in hilafına- yeniden güçlendiler. Bunu anlamak için başlarındaki yöneticinin "yabgu" unvanına bakmak yeterlidir. Göktürklerin iyice zayıfladığı bir anda durumdan faydalanan Uygurlar, Basmıl ve Karluk boylarıyla ittifak ederek son Göktürk kağanları Ozmış ve Po-mei'yi öldürdüler. Fakat bundan sonra müttefiklerin arası açıldı. Başlangıçta Basmıl başbuğunu kağan ilan eden Uygurlar, basamak olarak kullandıkları bu kağanı öldürerek kendi yabguları Kutluk Bilge Kül'ü Göktürklerin (Hunların da) başkenti olan Ötüken'de kağan ilan ettiler (745). Böylece Ötüken'de Uygur Kağanlığı devri başlıyordu.

Kuruluş Dönemi

Orhun Irmağı kıyısında başkenti Ordu-balık kentini kuran ilk Uygur kağanı Kutlug Bilge Kül iki yıllık bir hükümdarlıktan sonra 747'de öldü. Yerine oğlu Moyen-çor(747-759) kağan oldu. Moyen-çor'un etkinliklerini Orhun-Selenga ırmakları arasındaki Şine-usu Gölü yakınında diktirdiği "bengü taş"'tan izlemek mümkündür. Buna göre öncelikle aralarında hep yakın ilişkiler olan Dokuz Oğuz boylarını derledi. Ardından Orhun-Ötüken bölgesinin etrafında konan göçen ve Türkçe konuşan boyları denetimi altına alma politikası gütmeye başladı. Bu çerçevede, kuzeyde Yenisey Irmağı havalisindeki Kırgızlar'la, Altay Dağları ile Tanrı Dağları arasında bulunan Karluklar ve onlara yardım eden daha batıdaki Türgişler'le, Yenisey, Obi ve İrtiş ırmakları arasında bulunan Basmıl, Dokuz Tatar ve Çikler'le savaşmış, bunların tamamını kendi kağanlığına bağlamıştır. Bu arada savaştığı boylar arasında belirtilen Sekiz Oğuzlar'ın Göktürkler'in etrafa dağılma sürecine giren asal budunu olma olasılığı yüksektir. Böylece Türk soylu boy ve budunları denetimine alan Moyen-çor Uygur Kağanlığını sağlam temellere oturtmuş bulunuyordu.

Yükselme Dönemi

Uygurlar'ın Orta Asya politik sahasında etkinleşmesi yüzyılın ortalarına doğru tırmanan Arap-Çin rekabetiyle ilintilidir. Taraflar kozlarını 751 yılında Talas Irmağı kenarında yapılan savaşla paylaşmışlar, Karluklar'ın da desteğini alan İslam kuvvetleri Çin ordusunu dağıtmıştır. Çin'in, Göktürk Kağanlığı'nın çöküşü ile yayılma ve nüfus etme olanağı bulduğu Tarım Havzası'nı (Bugünkü Doğu Türkistan) tamamen boşaltmasına -bu boşluğu Uygurlar doldurdu; bütün Tarım Havzası Uygur kontrolüne girdi- yol açan bu yeni durum, Çin'de sonu gelmez olaylar çıkmasına sebep olmuştur. Bu olayların en önemlisi Soğu kökenli olup-annesi Göktürk-, Çin ordusunda etkin pozisyonda bulunan An-lu-şan adındaki bir komutanın 200 bin kişilik bir kuvvetle Çin başkentleri Lo-yang ve Çang-an'ı zaptetmesiydi. Moyen-çur, Tang imparatoru (o dönemde Çin'i yöneten hanedan) Su-tsung]'un yardım çağrısına olumlu yanıt verdi. Çin'e giren Moyen-çor başkentleri geri almakta zorlanmadı. Bunun Çin'e maliyeti hiç de azımsanamayacak derecedeydi: 20 bin top ipek ve hatun adayı bir prenses.

Gerileme ve Çöküş





Uygurlardan sonra ortaya çıkan Turfan Uygurları ve Kansu Uygurları. Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerler.



Alp Kutluk Bilge ve ardılları olan-neredeyse tamamı Ay Tengri'de kut ya da ülüg bulduklarını belirten adlar taşıyan-kağanlar döneminde Tibetliler'in Çin'e baskısı iyice arttı. Üstelik bu kez Beş-balık havalisine hakim olan Şa-to Türkleri ile de ittifak kuran Tibetliler, Uygurlar'ın Çin ile aralarında kurduğu ticari, siyasal ve askeri dengeleri sarsmaktaydı. Hatta bazı kağanların devrilmesinde Tibetliler'in Çin'e yaptıkları akınların önlenememesi etkili oluyordu. Bir ara Ediz boyundan Kutlug Kağan (795-805) döneminde bir gönenç yakalandı ise de Tibetliler'in Doğu Türkistan'a sızması, Kırgızlar'ın kuzeyden baskıları devletin sonunu getirdi. Mani dininin gittikçe yaygınlaştığı anlaşılan ve toplumsal yapısı iyice değişen Uygurlar'ın hemen yanıbaşında bulunan, göçebe savaşçı özelliklerinden hiçbir şey kaybetmemiş Kırgızlar 840 yılında Ordu-balığ'ı basarak son Uygur kağanı Ho-sa'yı öldürdüler, ahaliyi kılıçtan geçirdiler. Ötüken'de devletleri yıkılan Uygurlar yurtlarını terk ederek Karluk ülkesine (Çungarya), Kan-çou'ya ve en yoğun bir şekilde İç Asya/Tarım havzası'na göç ettiler.


Kaynak : Wikipedia