Mayalar: Yükseliş Ve Çöküş / Mayalar: Yükseliş Ve Çöküş Hakkında
 

Mayalar: Yükseliş ve Çöküş

Maya uygarlığının görkemli yükselişi ve çöküşünün perde arkası, uzun yıllardır akademisyenlerin kafasını kurcalıyor. Ulaşılan son nokta, Maya uygarlığının ihtişamını "Doğan Ateş" adlı bir savaş beyine borçlu olduğu yönünde. Ama yıkımına belli bir kişi veya tek bir sorun yol açmadı. Kısacası, her şey ters gitti.

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Maya uygarlığının kaçınılmaz sona mahkûm ihtişamı, güney Meksika ve Orta Amerika yağmur ormanlarının şekillendirdiği bir sahnede yeşerdi. Klasik Maya uygarlığı, bu topraklarda altın çağını yaşadı. Bu makalede önce, klasik–öncesi kökleri 3000 yıl öncesine uzanan bir kültürün gelişim evrelerini belirlemek amacıyla yeni bir kanıtı ele alıyoruz. Bu kanıt, muhteşem bir saltanatın hüküm sürdüğü ve Palenque Kralı Pakal'a ait ölüm maskesi gibi şaheserlerin yaratıldığı yeni bir çağı başlatan olayın, bir savaş beyinin Orta Meksika'dan bu topraklara ulaşması olduğuna işaret ediyor. Ama her çıkışın bir inişi var. Ve bizim öykümüzün son bölümü de Klasik Maya uygarlığının çöküşünü hızlandıran –doğal ya da insan kaynaklı– felaketler dizisini gözler önüne seriyor.

YÜKSELİŞ

Savaşçı Hükümdar

Yabancı, kurak mevsimin cangıldaki patikaları kurutup, orduların geçmesine izin verecek kadar sertleştirdiği bir dönemde bölgeye ulaştı. Askerleri ile birlikte Maya kenti Waka'ya girdi; tapınakları, pazar yerlerini ve geniş meydanları geçti. Sadece bu güç gösterisinden değil, aynı zamanda çok uzaklardaki bir imparatorluk kentinin gösterişli giysileri, savaşçıların tüylerle bezenmiş başlıkları, mızrakları ve aynalı kalkanlarından da etkilenmiş olan kent sakinleri, şaşkınlıktan ağızları bir karış açık, öylece kalakalmış olmalıydı.

Çok eski dönemlere ait yazıtlar günün tarihini 8 Ocak 378, yabancının adını ise Doğan Ateş olarak veriyor. Doğan Ateş, günümüz Guatemala topraklarındaki Waka'ya, Meksika'nın dağlık bölgelerindeki büyük bir gücün elçisi olarak gitti.
İzleyen onlarca yılda adı, Maya toprakları boyunca dikilen anıtlara kazındı. Ve ondan kalan mirasla Mayalar beş yüzyıl süren bir altın çağ yaşadı…

ÇÖKÜŞ

Ölümcül Rekabet

800 YILINDA BİR GÜN, sakin Maya kenti Cancuén bir kasırgayla altüst oldu. Kral Kan Maax felaketin yaklaştığını biliyor olmalıydı ki, 200 odalı sarayının yollarına alelacele eğreti siperler ördürdü. Ama tamamlamak için yeterli zamanı olmadı.

Saldırganlar kentin eteklerini hızla aştı ve Cancuén'in ritüellerin yapıldığı kalbine akın etti. Saldırının hızı, günümüzde dahi belirgin. Yarım kalmış inşaat alanları, yıkık dökük taş yığınlarıyla dolu. Yarısı yontulmuş anıtlar patikaları doldurmuş. Kap kacak, saray mutfağına saçılmış bir halde...

İstilacılar 31 kişiyi rehin aldı. Rehinelerin kalıntılarıyla birlikte bulunan mücevher ve süsler; kraliyet ailesi üyeleri, olasılıkla Kan Maax'ın uzak akrabaları ya da daha önce fethedilen diğer kentlerden gelmiş soylu misafirler olduklarını gösteriyordu. Rehineler arasında kadın ve çocuklar da vardı; kadınlardan ikisi hamileydi. Rehinelerin tümü sarayda ritüellerin yapıldığı avluya götürülerek bir bir öldürüldü.

(…)

Katillerin kim ya da neyin peşinde olduğu bilinmiyor. Görünüşe göre ganimet peşinde değillerdi. Yeşimden yapılma yaklaşık 3600 parçaya el sürülmemiş; saraydaki ev eşyaları ve Cancuén'in dev mutfağındaki seramikler olduğu gibi bırakılmıştı. Ama son birkaç yıldır bazı kanıtları gün ışığına çıkaran arkeologlara göre istilacıların mesajı açıktı. Vanderbilt Üniversitesi'nden arkeolog Arthur Demarest, "Cesetleri sarnıca koyarak kuyuyu zehirlediler," diyor. Ayrıca Cancuén'in taş anıtlarındaki tüm tasvirlerin yüzlerine hasar verdiler ve heykelleri yüzüstü devirdiler. "Alan, ritüele uygun olarak yok edilmişti."
Sorguçlu Ev

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Yucatán Yarımadası'ndaki Uxmal kenti, diğer Klasik Maya merkezlerinden çok sonra da gelişmeyi sürdürdü. Çatısındaki sorgucu andıran süslemeleriyle dikkati çeken Güvercinler Evi, 9. yüzyılda güneydeki Maya kentleri felaketle boğuşurken inşa edildi.

Ölüm Maskesi

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

340 yeşimle süslü bu ölüm maskesi Kral Pakal'in yüzünü ölümsüzleştiriyor. Yazıtlarda Pakal'in kral olduğu yetmiş yılın sekizini aşırı masraf yapılan mezarını hazırlamaya harcadığı belirtiliyor. 28 Ağustos 683'te öldüğünde, bu maske gibi yeşimden yapılmış büyük bir kolye, küpeler, yüzükler, gerdanlıklar ve bileziklerle birlikte, sonraki kuşakların büyük saygı gösterdiği bir tapınağın altına gömüldü.

Farklı Tarz

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Doğan Ateş'in, bu resimde betimlenen gözlükleri ve mızrak atıcı vBulletin. yabancı tarzdaki giyim kuşamı ile aksesuarları, bu efsanevi liderle bağlarını güçlendirmek isteyen Maya kralları tarafından da benimsendi.

Taştaki Tarih

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Maya uygarlığının ana kentlerinden Tikal'deki taş anıt, Doğan Ateş'in 378'de kente gelişi anısına yapılmış. Şekli, Doğan Ateş'in yaşadığı Orta Meksika'ya özgü -tüylerle süslenmiş- top sahası işaretlerini andırıyor. Sapındaki yazı Doğan Ateş'i, üstteki madalyonda bir baykuş ve bir mızrak atıcıyla betimlenen, Mızrak Atıcı Baykuş adındaki gizemli hükümdarın elçisi olarak tanımlıyor. Diğer kaynaklar ise Doğan Ateş'in, Mızrak Atıcı Baykuş'un oğlunu Tikal'in yeni kralı olarak tahta oturttuğunu belirtiyor.

Tütsülükteki Savaşçı

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg
Tütsülüğün kapağında, kelebek şeklinde bir burunsak ve kartal biçimli miğferiyle Teotihuacán tarzı giysiler kuşanmış bir savaşçı betimlenmiş. Bu ve benzeri pek çok buluntu, Teotihuacán halkının Mayalarla birlikte yerleşim kurmuş olabilecekleri güney Guatemala'da gün ışığına çıkarıldı.

Yok Edilen Rakip

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Maskeli rahip, Doğan Ateş'in rakiplerini ortadan kaldırma planı uyarınca genç bir kralı kurban ediyor.

Sırlar Açığa Çıkıyor

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Fırtınalı Gökyüzü adlı Tikal hükümdarı tarafından yapımı emredilen ve 31 no'lu Stel olarak bilinen sütun, dikilmesinden yaklaşık 60 yıl önce Doğan Ateş'in bu topraklara ayak basmasını -ve aynı gün istilacı savaş beyinin emriyle yaşamını yitiren Tikal kralının öldürülmesini- anlatıyor. Bu anıt 1960'ta keşfedildiğinde Maya yazıları henüz çözülmeye başlamıştı. Bu nedenle Doğan Ateş'in adı (üstte, solda) önce, kabartma şekline bağlı olarak Duman Tüten Kurbağa olarak okunmuştu. Maya yazı sisteminin çözümlenmesiyle 31 No'lu Stel de sırlarını açığa vurdu.

İnce Zevk

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Bu yeşim kap ve üzerindeki, krala benzer figürüyle dikkat çeken süslü kapak gibi objeler Mayaların sanatsal becerilerinin tanığı. Bu topraklarda yeşim, egzotik deri ve tüy gibi lüks malların ticareti yapılıyordu.

Kakao Ağacı

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Büyük Okyanus kıyısındaki kakao diyarı Guatemala'da bulunan tanrıça biçimindeki bu kap, filiz veren kakao çekirdeği kabuklarıyla bir kakao ağacını canlandırıyor. Mayalar para olarak kullandıkları çekirdeklerden ayrıca soyluların törenlerde içtiği baharatlı bir içecek elde ederlerdi. Günümüzde tohumları mayalandırıp kuruttuktan sonra öğütme yoluyla kakao ve çikolata yapılır.

Ruh Çağırma

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

İS 600 dolaylarında yapılmış bu miğferli cüce, kuzey Guatemala'daki Waka'da diğer 22 figürinle -cüceler, saray mensupları, top oyuncuları, bir şaman, bir kraliçe ve bir kral- birlikte ortaya çıkarıldı. Arkeologlar bu mezarın Tzih Bahlam (Güzeş Yüzlü Jaguar) adıyla anılmış olabilecek bir hükümdara ait olduğu kanısında. Kazı ekibinin başında bulunan arkeolog David Freidel, "Figürinlerin ölmüş bir kişinin ruhunu atalarına göndermek üzere yapılan bir ruh çağırma törenini tasvir ettiği söylenebilir," diyor. "Bu figürler atalara ya da dönemin saray mensuplarına ait figürler olabilirler."

Hayat Öpücüğü

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Kemikten bir taburenin üzerinde oturan bu yaşlı tanrı, elinde bir insan kafası tutuyor. Bu seramik tütsülük, Teotihuacán'ın Maya bölgesine saldırısını planlayan Mızrak Atıcı Baykuş'un oğlu olan Tikalli Kral Yax Ayiin'in beşinci yüzyılın ilk dönemlerine ait mezarında bulunmuş. Yakıldığında, ağzından yükselen duman, elinde tuttuğu kafann çevresini sarıyor. Bu figür, tanrıların insana hayat üflemesini simgeliyor olabilir.

Yas

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Kral Kinich Yax Kuk Mo (Parlayan Ketzal), günümüzde Honduras topraklarında yer alan Copán'da, sunular arasında yatıyor. Burada başında yas tutan eşiyle birlikte resmedilen kral, Teotihuacánlıların da desteğiyle, 426 yılında bir hanedanlık kurmuş ve bu hanedanlık dört yüzyıl boyunca varlığını sürdürmüştü.

Süpergüç

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Tikal'in, Kuzey Guatemala'daki yağmur ormanından yükselen Büyük Jaguar Tapınağı'nın kalıntıları, hâlâ kentin eski hükümdarlarının görkemini yansıtıyor. Erken dönem Maya kent devletlerinin en büyüklerinden biri olan Tikal, Orta Meksika'dan gelip 16 Ocak 378'de bu topraklara ayak basan istilacı ordunun ilk hedefiydi. İzleyen beş yüzyıl boyunca Tikal, Maya dünyası genelinde müttefikleri ve düşmanlarıyla bir süpergüç haline geldi.

Pakal'in Mirası

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Güney Meksika'da bir dağ yamacına kurulan Palenque, Maya egemenliğindeki toprakların batı sınırını belirliyor. Buradaki yapıların çoğu, 7. yüzyılda hüküm süren ve Yazıtlar Tapınağı'nda (solda) gömülü olan Pakal tarafından inşa edildi. Tikal'in müttefiki olan kent 800 dolaylarında, Tikal'in düşmanı Calakmul'un müttefiki Toniná tarafından yenilgiye uğratıldıktan sonra gücünü kaybetti.

Gökyüzüne Yakın

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Uxmal'de Büyücünün Evi'nin uzun pozlamayla çekilen bu fotoğrafında yıldızlar parlak şeritler oluşturuyor. Mayalar göksel hareketleri yakından inceledi ve güneş yılını temel alan kesin bir takvim yarattı. Ayrıca, savaş ve kurban etme törenleri gibi önem taşıyan olayların zamanlamasını Venüs'ün ve belki de Jüpiter'in yörüngesine göre yaparak, yer ve gök arasında mistik bir bağ kurdular.

Taştaki Süs

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Yucatán'da yer alan Kabáh, bir sacbe (taş geçit) ile bağlandığı Uxmal'in süslü mimari tarzını paylaşıyor. En ünlü anıtı olan Maskeler Sarayı, uzun burunlu yağmur tanrısı Chac'ın 260 betimlemesini taşıyor. Bu kıraç alanda birçok yapıda yinelenen bu motif, olasılıkla yağmur toplamak için kullanılıyordu. Burunlar ise kutsal tütsüyü koymak için kullanılıyor olabilir.

Görkemli Tapınak

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Savaşçılar Tapınağı, güneydeki kentlerin düşmesinden çok uzun bir süre sonra, 1000 yılının ardından bir ticaret merkezi olarak zenginleşen kuzey Yucatán'da yer alan Chichén Itzá'da egemenlik mesajı veriyor. Tapınağın içindeki duvar resimleri, ticari malların kara ve deniz yoluyla iletilmesini betimliyor. Dıştaki kare sütunlarda ise tüylerle süslü başlıklar giymiş, silahlı figürler görülüyor.

Taş Basamaklar

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

La Iglesia (Kilise) adı verilen piramit, Cobá'da (Yucatán) yağmur ormanı üzerinde yükseliyor. Hakkında fazla bilgi olmayan bu tarihi alanın sadece küçük bir bölümü -80 kilometrekaresi- Maya kentlerini kaplayan bitki örtüsünden temizlendi. 1970'lerde turizmin gelişeceği umuduyla inşa edilen yoldan önce burayı sadece birkaç kişi ziyaret etmişti. Bir dönemler din adamları ve tanrısal güçlerle donatılmış krallar için ayrılan basmakları, günümüzde Karayipler'deki tatil bölgelerinden gelen günübirlik ziyaretçiler tırmanıyor.

Düşman Kardeşler

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Olasılıkla kardeş olan iki kral, 7. yüzyıl başlarında Tikal'de talihsiz bir kaderle doğdu. Balaj Chan Kawiil henüz küçük bir çocukken Dos Pilas'ı yönetmeye gönderildi; Nuun Ujol Chaak ise Tikal'in kralı oldu. Bir süre sonra Tikal'in büyük rakibi Calakmul saldırıya geçerek Dos Pilas'ı yağmaladı ve ele geçirdiği Balaj Chan Kawiil'in Tikal aleyhine dönmesini sağladı. Dos Pilas daha sonra Tikal'i bozguna uğrattı ve Balaj Chan Kawiil, diğer bazı akrabalarıyla birlikte kardeşini kurban etti. Dos Pilas'taki bir merdivendeki yazıtta, "Kafatasından dağlar oluştu ve nehirler gibi kan aktı," diye belirtilir. Rekabetin sürmesi sonunda klasik Maya uygarlığını çöküşe sürükleyen şiddet de başlamış oldu.

Pahalı Aşırılık

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Elit kesimin büyümesiyle, lüks yaşam ve zengin ritüellere talep arttıkça Maya toplumu güç yitirdi. Meksika'daki Yucatán Yarımadası'nın batı kıyısı açıklarındaki Jaina Adası'nda çıkarılan bu kil figürinde betimlenen örnekteki gibi soylular değerli tüyler, yeşim, deniz kabukları takıyor ve gösterişli başlıklar giyiyordu.

Tehlikeli Oyun



Mayaların bazen bir savaş ritüeli olarak oynadıkları top oyunu kalın yastıklama gerektiriyor ve kaybedenlerin kafasının uçurulmasıyla son bulabiliyordu. Çoğu zaman iki ya da üç kişilik iki takımla oynanıyordu ve bazen güneş, ay ve Venüs gezegeninin hareketlerini temsil eden bir oyun gibi görünüyordu.

Lüks İçinde

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Eski Maya betimlemelerine dayalı bu canlandırmada, süslü giysiler içindeki soylular, krallarının yanında baharatlı çikolata yudumlarken görülüyor. Böylesine pahalı bir alışkanlık, Maya soylularının gözlerini yaklaşan felaketler fırtınasını göremeyecek kadar kör etmiş olabilir.

Ay Tanrıçası

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Güzelliğin ve verimliliğin simgesi olan Ay tanrıçasıyla ilişkilendirilen genç bir kadın, belki de Maya seçkinlerinin çok sevdiği bir içecek olan baharatlı çikolatayı boşaltmak üzere kapaklı bir kavanozu yerleştiriyor. Uzun başı Mayalara göre tüm insanların yaratıldığı kutsal madde olan mısır koçanını andırmak üzere doğumdan başlayarak kafatasına şekil verme geleneğini yansıtıyor. Büyük olasılıkla önemli bir kişiyle birlikte gömülen bu figürin, ölmüş kişiye sonsuza dek besin sunmaya yönelikti.

Karanlık Güçler

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Kraliyet gücünün bu ürkütücü betimlemesinde, Toniná'daki (Meksika) bir duvar resminde bir iskelet (en sağdaki) gerçek bir insanınkine benzer bir profili olan, kesilmiş bir başı tutarken gösteriliyor. Solda, mitsel bir kemirici, ritüellerde kullanılan bir bohça içinde bir baş taşıyor. Wayob adı verilen bu ruhlar, Maya krallarının düşmanlarını lanetlemek için yardımına başvurdukları ikinci benlik görevi üstleniyordu. Tüylerle kaplı yapı iskelesinde (ön planda) ise kurban edilen bir kişinin başı yer alıyor.

Yaklaşan Son



Toniná kentindeki bir stelin arkasında, 18 Ocak 909 tarihi kayıtlı. Bu, yüzyıllara yayılan bir sistem olan Maya Uzun Sayım Takvimi'nde bilinen son tarih. İzleyen dönemlerdeki sessizlik, kültürün çöküşünün bir kanıtı.

Kil Savaşçı



Cancuén'de, istilacıların kentin soylularını öldürmek için kullandıkları baltayı taşıyan kilden savaşçı, savaşın kargaşasını ve yıkıma götüren öç duygusunu somutlaştırıyor.

Tutsak

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Kurban edilmek üzere çırılçıplak soyulmuş bu soylunun yüzünden bir savaş tutsağının çektiği acı okunuyor. Kulaklarındaki deliklerde olasılıkla Maya tutsaklarına takılan beyaz kâğıt şeritler vardı. Meksika adalarından Jaina'daki bir mezardan çıkarılan bu figürin gerçek bir kişiyi betimliyor olabilir; ama sakalı ve bıyığı gibi ayrıntılar Maya sanatında bir kurban olarak karşımıza çıkan bir tanrıyla bağlantılı olduğunu gösteriyor.

Sarnıçtaki Cesetler

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Cancuén'de yapılan keşifler temel alınarak oluşturulan ve sanatçının hayal gücüne dayanan bu sahnede, istilacılar kentin soylularını bir bir öldürerek cesetleri sarayın önündeki kutsal sarnıca koyuyor. Burada, kral ve kraliçe de öldürülmüş ve kraliyet giysileri içindeki cesetleri, yakınlarda bir yere gömülmüştü.

Kraliyet Hazinesi

http://frmsinsi.net/images/forumsins...sinsi.net_.jpg

Maya sanatının yakın dönemde gün ışığına çıkarılan şaheserlerinden birinde, Cancuén'in son büyük krallarından Taj Chan Ahk, Eylül 795'te gerçekleştirilen bir töreni yönetiyor. Hâlâ araştırılamamış yüzlerce tarihi alanda, bu ve benzeri daha pek çok kanıt keşfedilmeyi bekliyor.

İyiler Kötüleri Yeniyor



Tenosique'de (Meksika), İspanyol istilacıların Katolik inançlarıyla Mayaların zamana meydan okuyan göreneklerini birleştiren El Pochó töreninde jaguar kılığına giren bir dansçı, davullar ve sazdan yapılan nefeslilerin ritmiyle dans ediyor. Gösteri kindar bir tanrının insanları öldürtmek üzere bir jaguar sürüsünü salmasıyla başlar. İnsanların tövbe etmeleriyle ve hınzır hasımlarını yok etmeleriyle, iyiler sonunda kötülere üstünlük sağlar.