Etki...
 

Etkenin bıraktığı iz ve bu izi bırakma işlemi. Etki yapana da etken denir. Etki deyimi karşıtı olarak, bir etki sonunda meydana gelen değişiklik edilgi deyimiyle dilegetirilir. Başkasına etki yapabilen etkin ve bunun karşıtı olarak bir etki sonunda değişikliğe uğrayan edilgindir. Ruhsal etkilenimlerin (duygulanımların) tümü etkinlik deyimiyle dilegetirilir ki bu deyimin de karşıtı edilginliktir, ruhbilim dilinde edilginliğe duygululuk da denir. Bir sonucun meydana çıkmasını sağlayan öğelerde her biri de etmen deyimiyle dilegetirilir ki bu deyim, çoğunlukça yapıldığı gibi, etken deyimiyle karıştırılmamalıdır.


İngiliz yaşambilimcisi Sir Francis Galton (1822-1911)'un 1888 yılında sözünü ettiği ve öğrencisi Kari Pearson (1857-1936) tarafından geliştirilen bir yöntem, birkaç niteliği birden etkileyen değişmenin ortak nedenlerini aramak için ruhbilimde de kullanılmaya başlandı ve etmen çözümlemesi (Faktör analizi) adıyla anıldı. Etmen çözümlemesi gerek Spearman, gerek Sir Cyril Burt ve Sir Godfrey Thompson (1881-1955) gibi birçok İngiliz ruhbilimcilerince de kullanılmıştır ve ruhbilimde yeni bir çalışma doğrultusu, bu arada da istatistik ruhbilimin başlangıcını oluşturmuştur.


Amerika'da da ruhbilimci L. L. Thursione (1887-1955) bu yöntemi geliştirerek nasıl kullandığı yolunda The Vectors of the Mind (1835) adlı bir yapıt yayımlamıştır. Etmen çözümlemesi, sınırlı sayıda kişilik özelliklerini ölçmenin bilimsel yollarından biri sayılmaktadır. Bu. matematiksel bir işlemdir ve daha çok bir bağıntı (korelasyon) tekniğidir. Bir kişilik testinde çeşitli soruların birbirleriyle olan bağıntısı etmen çözümlemesiyle saptanır.


Böyle bir bağıntı saptanınca değişik sorularla ölçülebilen ortak bir etmen ya da özelliğin varlığı meydana çıkar. Örneğin birçok soruların karşılıkları deneğin dışadönük bir yapıda olduğunu saptar; diyelim konuşkan, açık yürekli, içten, girişken, serüvenci gibi özellikler dışadönüklük etmenini meydana koymuştur. Yukarda sözünü ettiğimiz Sir Cyril Burt'un 1941 yılında yayımlanan Factors of the Mind adlı yapıtında ussallık alanında saptanmış birçok etmen listeleri ve etmen çözümlemesi örnekleri vardır.


Eşyanın Etki Alanı-


Eşyanın etki alanı kavramı, algı alanımızda yer alan eşyaların yakın çevreleri üzerindeki 'psikolojik hale etkisi'ni ifade etmektedir. Reklam ve pazarlama alanında eşyalara ilişkin psikolojik incelemeler (Moles, Bilgin, vb.), her eşyanın potansiyel olarak, psikolojik etkide bulunduğu, anlamlandırdığı ve temel öğesi olduğu bir alana sahip olduğunu ortaya koymaktadır.


Modern pazarlama yöntemleriyle birlikte önem kazanan bu olgu, aslında insanlık tarihinin çok uzun dönemlerinden itibaren sezgisel olarak bilinmektedir; zira zenginliklerin gösterilmesi ve sergilenmesinde, zenginliği oluşturan öğelerin hale etkisinin genişlemesine dikkat edildiğini gösteren pek çok örnek bulunmaktadır: Ev dekorasyonları, çeyizler, tören ritüelleri, vb.


Eşyanın etki alanı, günümüzde en somut ifadesini, müzelerde, sergilerde, vitrinlerde, büyük mağazaların reyonlarında ve evlerdeki salon düzenlemelerinde bulmaktadır. Bu tür mekânlarda, sanat eserleri, mobilya veya eşyalar, üstüste yığılmayıp aralarında olabildiğince boşluklar bırakılmaktadır (yer darlığı durumunda ise mimari öğeler vasıtasıyla eşya grupları birbirinden ayrılıp kontrast yaratılmakta ve az çok benzeri bir sonuca ulaşılmaktadır.)


Eşyanın psikolojik etki alanı kavramı, küçük gruplarda her bireyin potansiyel bir etki payına sahip olduğunu ifade eden sosyal etki alanı kavramıyla benzerlik taşımaktadır.