Dola?ym Sistemi - Dola?ym Sistemi Nedir
 

Dola?ym Sistemi - Dola?ym Sistemi Nedir


Canlylar içinde ya?adyklary ortamdan aldyklary besin, Oksijen, Karbondioksit veMadde yapymy ve enerji üretiminde kullanyrlar. Hücrelerde hayatsal faaliyetler sonucu olu?an artyk maddelerin de dy?ary atylmasy gerekir.
O halde hücrelere gerekli olan maddeleri (besin ve oksijen)getiren ve hücrelerde olu?an artyk maddeleri (karbondioksit ve Amonyak gibi)bo?altym organlaryna ta?yyan sisteme dola?ym sistemi denir.

Dola?ym sisteminin amacy; hücredeki reaksiyonlaryn devamlyly?yny sa?lamaktyr Tek hücreli Canlylar besin maddelerini hücre zary ile alyrlar Çok hücreli Canlylarda ise alynan maddelerin hücrelere ula?tyrylmasy ve hücrelerde olu?an artyk maddelerin hücrelerden uzakla?tyrylmasy ancak dola?ym sistemi ile mümkündür.

CANLILARDA TA?IMA SYSTEMLERY
1-)Bir Hücrelilerde Dola?ym Sistemi
Bir hücreli canlylarda dola?ym sistemi yoktur. Maddelerin hücre içine alynyp artyklaryn dy?ary verilmesi difüzyon yolu ile olur.

2-)Bitkilerde Dola?ym Sistemi
Fotosentez yapan Bitkilerin hepsi dy? ortamdan Su ve Mineraller almaly ve bunlary bütün hücre-
lere iletmelidirler. Ayryca ye?il kysymlarda sentezledikleri organik maddeleri besin sentezi yapmayan kysymlara ta?ymak zorundadyr.

Su yosunlary, kara yosunlary ve ci?er otlarynda özel bir ta?yma sistemi yoktur. Su yosunlary gerekli maddeleri bütün vücut yüzeyiyle alyr ve artyk maddeleri de ayny ?ekilde dy?ary verirler.
Kara yosunlary ve ci?er otlaryda nemli yerlerde ya?arlar. Topraktaki su ve mineralleri köke benzeyen köksüleri ile alyp hücreye aktaryrlar.
E?relti otlary, at kuyruklary ve kibrit otlarynda ise topraktan alynan su ve Minerallerin
ny sa?layan basit iletim demetleri vardyr.

3-)Çiçekli Bitkilerde Dola?ym Sistemi
Köklerle alynan Suyun Fotosentezde ve terlemede kullanylmak üzere yapraklara, yapraklarda sentezlenen besinlerin di?er organlara iletilmesi dola?ym sistemiyle olur.
Bitkilerde dola?ym sistemini iletim demetleri yani damarlar meydana getirir. Yletim borulary odun ve soymuk borulary olmak üzere iki ana kysymdan olu?ur.

4-)Hayvanlarda Dola?ym Sistemi
Bir hücrelilerde Gaz ve besin aly? veri?i do?rudan hücre zary ile yapylyr. Bu yüzden tek hücreli canlylarda özel bir dola?ym sistemi yoktur.
Çok hücrelilerden süngerlerin ve sölenterlerin vücutlary küçük ve hücreleri dy? çevre ile temas halinde oldu?undan dola?ym sistemleri yoktur.

Ayryca yassy solucanlarda da özel bir ta?yma sistemi bulunmamaktadyr.
Omurgasyzlaryn ço?u ile omurgalylaryn hemen hepsinde vücut büyük oldu?undan iç kysymlarda-
ki hücreler dy? çevre ile do?rudan madde aly?veri?i yapamaz. Omurgaly canlylarda ve omurgasyzlardan da Toprak solucanynda kalp, damarlar ve dola?ym syvysyndan olu?an dola?ym sistemi vardyr.

a-)Açyk Dola?ym: Bu dola?ymda dola?ym syvysy tümüyle kapaly bir sistem içerisinde (damarlarda) dola?mayyp, damarlardan dokular arasyndaki bo?luklara yayylyr. Yumu?akçalarda, derisi dikenlilerde ve eklembacaklylarda açyk dola?ym görülür.

b-)Kapaly Dola?ym: Kanyn kalp ve damarlardan olu?an kapaly bir sistem içerisinde dola?masydyr. Toplar ve atardamarlar kylcal damarlarla birbirlerine ba?lydyr Kapaly dola?ymda kanyn aky? hyzy açyk dola?yma göre daha fazladyr.
Halkaly solucanlarda ve omurgalylaryn tümünde kapaly dola?ym görülür.

5-)Omurgalylarda Dola?ym Sistemi

Kalp toplardamar atardamar, kylcaldamarlar ve kan dokusundan olu?ur. Dola?ym

a-)Balyklarda Kalp bir kulakçyk ve bir karyncyk olmak üzere iki odalydyr. Kalpte devamly kirlikan bulunur. Kalp kirli kany solungaçlara pompalar. Burada temizlenen kan bütün vücudu dola?arak kirlenmi? halde kalbe geri döner.

b-)Kurba?alarda ve Sürüngenlerde Kalp üç odalydyr. Yki kulakçyk bir karyncyk vardyr. Kirli kan ve temiz kan karyncykta kary?yr ve buradan vücuda pompalanyr. Yani kurba?a ve sürüngenlerin vücutlarynda kary?yk kan dola?yr.

Sürüngenlerde karyncykta yarym bir perde bulunur. Fakat yine de kirli ve temiz kan kary?yr.
Timsahlarda ise karyncykta tam perde vardyr. Fakat yine de kirli ve temiz kan kalpten çyktyktan sonra kary?yr. Vücutlarynda kary?yk kan dola?ty?y için vü-
cut Sycaklyklary çevre sycakly?yna göre de?i?ir. O yüzden bu Canlylara so?uk kanly canlylar denir.

c-)Ku? ve Memelilerde: Kalp dört odacyklydyr. Yani kalp sa? ve sol olmak üzere tamamen ikiye ayrylmy?tyr. Temiz ve kirli kan birbirine kary?maz. Kalbin sa? tarafynda kirli, sol tarafynda ise daima temiz kan bulunur. Vücutta kary?yk kan dola?mady?y için memeli hayvanlar ve ku?lar Sycak kanly hayvanlardyr.

6-)Ynsanda Dola?ym Sistemi
a-)Kalp: Kalp insanyn gö?üs bo?lu?unda iki akci?er arasynda ve gö?üs kemi?inin arkasynda yer alyr. Tabany üstte, tepesi altta ve ucu sola dönük olan bir koni ?eklindedir. Ergin bir kadynda ortalama 230 – 280 gr, erkekte 280 – 340 gr a?yrly?yndadyr. Ya? ilerledikçe kalbin a?yrly?y ve büyüklü?ü artar. Ynsan kalbi herkesin kendi yumru?u büyüklü?ündedir.

Kalbin Yapysy: Kalp kyrmyzy çizgili kastan yapylmy? bir pompadyr. Çizgili kastan yapylmy? olmasyna ra?men iste?imiz dy?y çaly?yr. Kalp üstte iki kulakçyk, altta iki karyncyk olmak üzere dört odalydyr. Kalbe kan getiren damarlar kulakçyklara açylyrlar. Kulakçyklar, kalbe gelen kanyn toplandy?y odacyklardyr.

Kulakçyklara kan getiren damarlar toplardamarlardyr. Kalpten vücuda kan ***üren damarlar karyn-
cyklardan çykarlar. Vücuda kan ***üren bu damarlar atardamarlardyr. Kalbin sol tarafynda temiz, sa? tarafynda ise kirli kan bulunur.
Kirli kan: Besin ve Oksijen bakymyndan fakir olan kana kirli kan denir.
Temiz Kan: Besin ve oksijen bakymyndan zengin olan kana temiz kan denir.

Kalbin Çaly?masy Kalbimiz ya?ady?ymyz sürece sürekli kasylyp gev?eyerek çaly?yr. Kulakçyk ve karyncyklaryn kasylyp gev?emesi kanyn hareketi için itici bir güç olu?turur. Kulakçyk ve karyncyklaryn kasylyp gev?emesi birbirine zyttyr.

Kulakçyklaryn her ikisi ayny anda kasylyrken karyncyklar gev?eme durumuna geçer. Kalbin her odacy?y kasylma syrasynda içindeki kany pompalar. Gev?eme syrasynda ise kanla dolar. Kulakçyklar ile karyncyklar arasynda kanyn geri dönmesini engelleyen kapakçyklar vardyr.

b-)Damarlar Ynsan dola?ym sisteminde kanyn bütün vücuda gönderilmesini sa?layan üç çe?it damar vardyr.
1-)Atardamarlar
2-)Toplardamarlar
3-)Kylcaldamarlar

1-)Atardamarlar:
Kany kalpten di?er organlara ta?yyan damarlardyr.
Kalbin sol karyncy?yndan çykan Aort atardamarydyr.
Kalbin sa? karyncy?yndan çykan akci?er atardamarydyr.
Atardamarlar (akci?er atardamary hariç) oksijenle zengin kany ta?yrlar.
En büyük atar damar aort atar damarydyr.
Atardamarlaryn içi düzdür.
Atardamarlaryn karyncyklardan çykty?y yerlerde kanyn kalbe geri dönmesini engelleyen yarym ay kapakçyklary bulunur.
Atardamarlarda kan karyncyklaryn kasylmasyndan ortaya çykan Basyncyn etkisi ile dola?yr.

2-)Toplardamarlar:
Vücuttan toplanan kany kalbin kulakçyklaryna getiren damarlardyr. Sol kulakçy?a akci?er toplardamary, sa? kulakçy?a ise alt ve üst toplardamary ba?lanyr.
Genellikle kirli kan ta?yrlar, akci?er toplardamary temiz kan ta?yr.
Ba?langyçta kalbin kany pompalamak için uygulady?y Basynç kan damarlarda ilerlerken gittikçe azalyr ve bu basynç kanyn damarlarda ilerlemesinde etkili olmaz.

Bu yüzden toplardamarlarda kanyn geri dönü?ünü engelleyen ve kanyn aky? yönünde açylan kapakçyklar vardyr.
Toplardamarlarda kanyn hareketi damarlary saran iskelet kaslarynyn Basyncy ile sa?lanyr.
Toplardamarlaryn içi atardamarlardan daha geni? oldu?undan daha çok kan ta?yr.

3-)Kylcaldamarlar:
Atardamarlarla toplardamarlary birbirine ba?layan tek syraly epitel hücrelerinden yapylmy? küçük yaryçaply damarlardyr.
Kany atardamarlardan toplardamarlara ta?yr. Kylcaldamarlar tüm vücut hücrelerinin aralaryny bir a? gibi sararlar.
Kanyn aky? hyzy bu damarlarda en yava?tyr. Böylece kandaki besin ve Oksijeninzaman sa?lanmy? olur.

Atardamarlar Toplardamarlar
Karyncyklardan çykar Kulakçyklara açylyr
Genelde temiz kan ta?yr Genelde kirli kan ta?yr
Kanyn aky? yönü kalpten vücuda Kanyn aky? yönü vücuttan kalbe
do?rudur do?rudur
Çeperleri kalyndyr Çeperleri incedir

Ynsanda Kan Dola?ymy
Kandaki besin maddeleri ve oksijenin vücut hücrelerine iletilmesi hücrelerde olu?an artyk maddelerin bo?altym organlaryna ta?ynmasy karbondioksitin de akci?erlere ta?ynmasy dola?ym sistemi ile olur. Ayryca hormonlarda gerekli organlara kan dola?ymy ile ta?ynyr.
Kalp akci?erlerden gelen temiz kany aort atardamary ile vücuda gönderir. Aort atardamary kalpten çyktyktan sonra iki kola ayrylyr.

Üste giden damar ba? ve kollara, alta ayrylan damar ise bir çok yan damarlarla mide, pankreas, ba?yrsak gibi bütün iç organlara ve bacaklara gider. Bu organlarda da kylcaldamarlara ayrylyr. Kylcal damarlardaki kanla hücreler arasynda madde aly? veri?i olur. Kanda bulunan oksijen ve besin doku hücrelerine, doku hücrelerinde olu?an karbondioksit ve artyk maddeler de kana geçer

Kirlenen kan kylcal damarlardan toplardamara geçer. Kirli kan alt ve üst ana toplarda-mary ile kalbin sa? kulakçy?yna dökülür. Kulakçyklaryn kasylmasyyla kan karyncyklara geçer. Sa? karyn-
cykta bulunan kirli kan karyncyklaryn kasylmasyyla akci?er atardamarlaryna pompalanyr.

Akci?er atardamary kalpten çyktyktan sonra ikiye ayrylarak hem sa? hem de sol akci?ere kan gönderir. Akci?erlere gelen bu damarlar Alveollerin etrafynda kylcallara ayrylyr Kirli kandaki karbondioksit alveollere, alveoller
deki oksijen ise kana geçer Temizlenen kan akci?er toplardamary ile kalbin sol kulakçy?yna gelir Böylece kan tam bir dolanym yapmy? olur

Ynsanda kan dola?ymy büyük ve küçük kan dola?ym sistemi olmak üzere ikiye ayrylyr:
1-)Büyük Kan Dola?ymy: Oksijence zenginle?en kanyn sol karyncyktan çykyp vücutta kirlenerek sa? kulakçy?a dökülmesine denir.
2-)Küçük Kan Dola?ymy: Kanyn sa? karyncyktan akci?ere pompalanyp, akci?erlerde oksijence zenginle?erek sol kulakçy?a dökülmesine denir.

c-)Kan
Kan plazma denen Syvy kysym ile, plazma içinde yüzen kan hücrelerinden meydana gelmi?tir Serum ise pyhtyla?mayy sa?layan Proteini içermeyen plazmaya denir.
Kan Syvysy(Plazma) Kanyn yakla?yk %55 ini olu?turan kysymdyr. Vücudun çe?itli bölümleri arasynda madde ta?ynmasyny sa?lar. Bu kysym içinde kan proteinleri, Hormonlar,Tuzlar ve üre bulunur

Alyuvarlar (Eritrositler)
Kana kyrmyzy rengi veren hemoglobini ta?yrlar
Kanda en fazla bulunan çekirdeksiz kan hücreleridir
Yükseklere çyktykça oksijen miktary azaldy?y için kandaki Alyuvar miktary azalyr
Kyrmyzy kemik ili?i, karaci?er ve dalakta üretilir. Oksijen ve karbondioksitin ta?ynmasynda etkilidir

Akyuvarlar (Lökosit)
Belirli ?ekilleri olmayan, çekirdekli, beyaz kan hücreleridir
Kyrmyzy kemik ili?inde, lenf dü?ümlerinde ve timus bezinde üretilirler
1 mm3 kanda ortalama 7.000 kadar Akyuvar bulunur
Akyuvarlaryn görevi vücudu mikroplara kar?y korumaktyr. Bu i?i ya mikroplary içine alyp sindirerek yaparlar ya da Antikor üreterek mikroplary öldürürler.
Vücuda mikrop girdi?i zaman akyuvar sayysy artar

Kan Pulcuklary (Trombositler)
Kanyn pyhtyla?masynda görev yapan kan hücreleridir
1 mm3 kanda 300 bin kadar kan pulcu?u bulunur
Kyrmyzy kemik ili?inde üretilir