Kökboyası
 

Kökboyası


KÖKBOYASI a. 1. Orman ve çalılıklarda yetişen sarı çiçekli yüksekçe boylu (0,30 ile 1,50 m) otsu bitki. (Bil. a. rubia; kökboyasıgilier familyası.) [Bk. ansikl. böl.]

—2. Bu bitkinin kökü.

—3. Bu kökten elde edilen boya. (Eşanl. KÖKKIRMIZISI.) [-ALİZARİN.]

—ANSİKL. Bot. Kökboyası Güneybatı Avrupa'dan Himalayalar'a kadar ılıman bölgelerde yetişir. Boyacı kökboyası (Rubia tinctorum), üzeri dikenlerle kaplı dört köşe saplı, uzun köklerle kaplı kırmızı kök-saplı bir bitkidir. Çiçekleri küçük ve yeşilimsidir. Boyacılıkta kullanılan kökleri nedeniyle eskiden bütün Anadolu'da yetiştirilirdi. Bugün bile tarla kenarlarında kalıntılarına rastlanır. Halk arasında yörelere göre boya kökü, boyacı kökü, kırmızı kök, kızılkök, kızıl boyaotu, yumurta boyası, boya çili adlarıyla da bilinir.

Kökboyası eski Mısırlılar devrinden beri bilinen bir boyarmaddedir. Köklerinden elde edilen boya uzun zaman "Türk kırmızısı" ya da "Edirne kırmızısı" adıyla kumaş boyası olarak kullanılmıştır. 1700'lerde Türkiye tek başına dünya ihtiyacının üçte ikisini karşılıyordu. Kökboyasının esası olan alizarin 1869'da sentetik yoldan üretilmeye başlanınca kökboyası önemini hızla yitirdi (alizarinin boyama gücü kökboyasından yüz kat fazladır). Kökboyası renginin çok dayanıklı olmasından dolayı özellikle halı ve değerli kumaş boyamakta kullanılırdı. Bugün de Anadolu' da halı ipliği boyamakta az miktarda kullanılmaktadır.

—Halk hek. Kökboyasının kurutulmuş toprak altı kısmı, idrar ve safra artırıcı ve müshil etkilere sahiptir. Daha çok % 3'lük infusyon ya da günde 2-3 g toz halinde kullanılır.

—Tar. Kökboyası, B. Anadolu'da çok eski dönemlerden beri bilinen bir bitkiydi. Doğal boyamacılıkta XIX. yy.'ın sonlarına değin yaygın biçimde kullanılan bitkisel boyaların başında geliyordu. Yün pamuk ya da ipek ipliklerin boyanmasında geniş ölçüde kullanılıyor ve başka ülkelere de ihraç ediliyordu. Osmanlı imparatorluğu sınırları içinde; Diyarbakır, Beyrut, Akkâ, Cebelilübnan, Şam, Trablus, Ankara, Kayseri, Çankırı, Konya, İsparta, Balıkesir, Burdur, Antalya, Niğde, Hudeyde, Kütahya, izmir, Manisa sancakları, Trablusgarp vilayetinde, Zile, Tokat, Amasya, Köprü kazaları en çok yetiştiği bölgelerin başında geliyordu. Bunların yanı sıra Rodos, Midilli, Kıbrıs, Suriye ve Yunanistan'da da kökboyası bitkisi yetiştiriliyor ve bunlar kara ya da deniz yoluyla izmir'e getiriliyordu. izmir, kökboyası ticaretinin başlıca merkeziydi, izmir'den kökboyası satın alan ülkelerin başında, dönemin en önemli dokuma sanayisine sahip olan ye ülkesinde kökboyası bitkisi yetişmeyen ingiltere geliyordu. Anadolu'dan götürülen tohumlarla Fransa ve italya'da da kökboyası ekimine başlandı ancak Anadolu'da yetişenlerin niteliğine erişilemedl. XIX. yy. osmanlı dış ticaretinde kökboyası, tahıl ve ipekten sonra üçüncü sırayı alıyordu. Dışsatım en yüksek düzeyine 1859'da ulaştı. Kökboyası dışsatımında izmir % 31,6'lık bir oranla ilk sırada yer almaya başladı. Kimyasal boyaların geliştirilmesiyle giderek önemini yitirdi, ekimi yapılmamaya başlandı. Bugün Anadolu'nun bazı yörelerinde küçük bir düzeyde olmakla birlikte doğal boyar-madde olarak kullanımı sürdürülmektedir.