İpek
 

ipek


http://frmsinsi.net/attachment.php?a...1&d=1284576469

1. ipekböceklerinin ürettiği maddeden elde edilen iplik ya da kumaş. (Bk. ansikl. böl. Güz. sant., Coğ. ve Tekst.)

—2. ipek gibi, ince, parlak, yumuşak bir şey ya da iyi huylu bir kimse için kullanılır.

—Balıkç. Doğal ipek ya da suni elyaftan yapılmış olta ipi.

—Bot. Bitkisel ipek, ipekotunun tohumlarında bulunan uzun ve ipek gibi yumuşak kıllar.


—Değirmene. Eleklerin eleme yüzeyi. (Eskiden ipek ipliklerle dokunan bu elekler, günümüzde naylon ya da metal tellerle dokunmaktadır.)

—Eczc. Cerrah ipeği, sterilize edildikten sonra cerrahi dikişlerde kullanılan, değişik kalınlıklarda, yassı dokuma ya da bükülmüş ip biçiminde ipek.

—ipekböcç. Cerrah ipeği, ipekböceğinin ipek bezlerinin, böcek koza sarmadan önce çıkarılıp gerılmesiyle elde edilen kısa iplik. (Cerrahi tekniğinde sağlam bağ ve dikişlerin atılmasında kullanılır.)

|| ilk ipek, ipekböceğinin koza yapmaya başlamadan önce kendisini çevredeki herhangi bir desteğe (çalı, vb.) bağlamak amacıyla salgıladığı İpek.

—Kâğ. san. ipek kâğıdı, çok hafif ve ya-rısaydam muslin kâğıdın yaygın adı.

—Tekst. Bitkisel ipek, kapsüllerden (pamukta ya da kapokta olduğu gibi) çıkan tanelerdeki tohumunun üstderi hücrelerinin proliferasyonu sonucu elde edilen lif. (Proteinli maddelerden oluşan çok uzun hayvansal ipeklerin tersine, bitkisel ipekler odunlaşmış selülozdur. Pamuk elyafı gibi eğirilemeyen bu bitkisel elyaf, Ascle-pias cornuti ya da Calotropis procera ve C. gigantea gibi ipekotugiller ve Beau-montia grandiflora gibi zakkumgiller ailesinden gelen yağlı bitkilerden çıkarılır.)

|| Bükümlü ipek, bükme işleminden geçirilmiş ipek.

|| Demetlenmiş ipek, paketler halinde katlanmış, boyama İşleminden geçirilmemiş İpek.

|| Dikiş ipeği, dikişte kullanılan bir tür ipek ipliği.

|| Esnek ipek, tam bir pişirme işleminden geçirilmiş ve hemen hemen bütün zamkı giderilmiş ipek. |¡ Gevşek ipek, bükülmediğinden dayanıksız olan ipek.

|| Turalanmış ipek, boyama işleminden geçirmek üzere aprelenmiş ipek. |[ Yabani ya da vahşi ipek, Bombyx mori dışındaki tırtılların ürettiği kozalardan çekilen ipek.


—Zool. Çeşitli eklembacaklıların (örümcekler, böcekler) bezlerinden salgılanan, havada sertleşerek dayanıklı ve yumuşak bir ipliğe dönüşen salgı; özellikle ipekbö-ceği (Bombyx mori) kelebeğinin yaşlı larvasının, nemf kozasını örmek İçin kullandığı salgı. (Bk. ansikl. böl.)

|| Kimi ikiçenetli yumuşakçaların ayaklarından salgılanan ve bu hayvanların tutunma organlarını ya da bisüslerini oluşturan madde.

|| Halkalı-solucanlarda, kıla benzeyen beden örtüsü ürünü, (ipek, çokkıllılarda çok, solucanlarda azdır; toprak kurdu ve sülükler-deyse hiç yoktur.)

|| Kuşların burun deliklerini çevreleyen güçlü, çok İnce tüylere verilen ad.

|| Böceklerde, kıla benzeyen ve genellikle duyu organı görevi yapan dış-deri eklentisi.

|| Kabuklubitgillerde balmumu salgılayan kutikula eklentisi.

|| ipek sal-gıbezi, genellikle başta bulunan dudak ya da salya salgıbezleri. (Sertleşince ipeğe dönüşen sümüksü ve kalın salgıyı üretir. Kimi ipek yapan böceklerde, salgıbezleri, tarsusta ya da rektumda olabilir.)! Mu-ga ipeği, Assamda yaşayan yarı evcil An-theraea assama adlı kelebeğin ipeği.

|| Tasar ipeği, Antheraea paphia adlı kelebeğin kahverengi ipeği.


1. ipekten yapılmış: ipek çorap, ipek kumaş.

—2. ipeği andıran; yumuşak, parlak: ipek saçlar.

—ansikl. Coğ. ipek, lüks bir tekstil ürünüdür ve her zaman düşük olan üretimi, bugün ayrıca yapay ve özellikle sentetik tekstil ürünlerinin rekabetiyle karşılaşmaktadır. Koza yetiştiriciliğinin sıcak iklim ve yoğun el emeği gerektirmesi, ipek üretiminde Uzakdoğu'nun ağır basmasını açıklar.

Çin (yaklaşık 35 0001) ve Japonya (15 0001), dünya üretiminin (65 0001) yaklaşık % 75'ini sağlar Bunları, çok geriden olmakla birlikte, gene üç Asya ülkesi izler: Güney Kore (4 0001), Kuzey Kore ve Hindistan (her ikisi de 2 500-3 000 t). SSCB (Kafkasardı'nda 4 0001) ile Brezilya (1 000 t) da önemli ipek üreticisi ülkeler arasında sayılabilir. Avrupa'da üretim XIX. yy. sonundan beri azalmaktadır; Fransa' da (Cevennes) ipekböceği hemen hemen yetiştirilmemektedir. italya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve ispanya'da ipek üretimi önemsizdir. İpekli dokuma sanayisi, Japonya gibi üretim bölgelerinde ve daha az ölçüde de, gelenek, işgücü ve sermayeden yararlanan en eski sanayileşmiş ülkelerde toplanmıştır, ipek ticaretine ve ipekçiliğine, XX. yy. başına kadar Lyon ve Milano egemendi. Batı Avrupa bu alanda, son savaştan bu yana gerileyerek yerini ABD'ye bıraktı: ABD, Japonya İle birlikte, dünyada en çok ham ipek kullanan iki ülkeden biridir. ( -> ipekçilik.) —Güz. sant. ipek, tıpkı ipek sanatları gibi doğu kökenlidir.

Şang döneminin sonunda (İ.Ö. XVII. - XI. yy.) Çinliler ipeği keşfetmiş ve sırlarını titizlikle gizli tutmuşlardı. Romalılar ipeğin nasıl elde edildiğini bilmiyorlardı. Elagabalus, kadınların kullandığı ve çok pahalı olan ipekten bir elbiseyi giyen ilk batılı kişiydi. 555'te, imparator iustinianos, Çin'e iki nesturi keşiş gönderdi. Bunlar, ipekböceği yumurtaları getirdiler ve Suriye'de, sonra da Pelo-ponisos'ta böcekhaneler kuruldu. XII. yy.'da, Sicilya* kralı Ruggero, Palermo'yu önemli bir ipek yapımı merkezine dönüştüren zanaatçıları Yunanistan'dan getirdi. Aynı dönemde, Granada, Toledo, Sevilla ve Valencia'da birçok atölye kuruldu ve gelişti.

• Türkler'de ipek. ipeğin elde edilmesi ve dokumacılıkta kullanılmasının Uzakdoğu' da, büyük olasılıkla Çin'de başladığı ve buradan Batı'ya yayıldığı konusunda yaygın bir görüş vardır, ipeğin doğu ülkelerinden Batı'ya yayılmasında, İpek yolu adıyla tanınan ticaret yolunu denetimlerinde tutan ve Çin'le komşu olan Türkler'in önemli rol oynadığı, birçok araştırmacı tarafından benimsenen bir görüştür, ipeğin Batı'ya yayılmasında iran'ın da önemli katkıları olduğu bilinmektedir.

ipeğin güç elde edilmesi ve bu yüzden az miktarda kumaş üretilebilmesi nedeniyle ipekli kumaşların ilk örnekleri hükümdarlar ve saraylılar tarafından kullanıldı. Dokumacıların hükümdarlara hünerlerini göstermek üzere uyguladıkları yeni teknikler, dokumanın değerini artırmak üzere kullandıkları altın ve gümüş teller, ipekli kumaşların değerini artırmak yanında dokumacılık sanatının gelişmesine de katkıda bulundu.

Orta Asya'nın D. Türkistan bölgesindeki kurganlarda yapılan kazılardan ele geçen ve İ.Ö. VII. - I. yy.'lara tarihlendirilen ipekli kumaş parçaları düz renklidir ve bunların Çin'den getirildiği sanılmaktadır. Noyun-ula kurganında ele geçen ipeklilerin bir bölümü Çin, bir bölümü iran kökenlidir. Katanda kurganından çıkarılan kumaşlar ise sasani motifleri ile ya da Bizans tekniğiyle dokunmuş kemha türü kumaşlardır.

Türkler'de ipekli dokumacılığın büyük olasılıkla Göktürkler ve Uygurlar döneminde başlamış olabileceği öne sürülür. Selçuklular Anadolu'ya geldiklerinde, kendilerinden önce Roma ve iran etkisiyle bütünleşmiş yeril bir İpekli dokumacılığıyla karşılaştılar. Selçuklular'ın bir yandan Bizans, bir yandan iran, Semerkand ve Buhara ile olan İlişkileri, bu ülke sanatlarının Orta Asya türk sanatıyla birleşerek yeni bir karakter kazanmasını sağladı. Bu döneme ait en eski örnek XIII. yy.'a tarihlendlrilen ve Alaettin Keykubat İçin Sivas' ta dokutturulduğu sanılan bir kumaş parçasıdır. Lyon müzesinde bulunan bu dokuma, ipek zemin üzerine altın teller kullanılarak yapılmıştır. Gene XIII. yy.'a alt olan ve Berlin Staatliche Museum'da bulunan bir ipekli dokuma parçasının Konya'da dokunduğu sanılmaktadır. Üzerinde çift başlı kartal motifleri bulunan kumaşın atkı iplikleri ipektendir ve dokumada altın kılaptan kullanılmıştır. Ayrıca bugün Londra'dakl Victoria and Albert museum' da da bu döneme ait ipekli bir dokuma örneği bulunmaktadır.

Osmanlılarin ilk dönemlerinde Bursa, iran İpeğinin Anadolu'daki ticaret merkezi oldu. İranlı ipek tüccarları burada özellikle italyan tüccarlarla alışveriş yapıyorlardı. Gelişen ipek ticaretinin yanı sıra ipek üretimi de başlatıldı ve Batılılar'ca aranan çeşitli ipekli kumaşlar dokunmaya başladı.

XIV. ve XVI. yy.'lar arasında zirveye ulaşan türk dokumacılığında, İmparatorluğun sınırlarının genişlemesi ve zenginleşmesi sonucu ipekli dokumalara olan ilgi giderek arttı, ipekli dokumalar giderek çeşitlendi ve ipekli dokumacılığı Anadolu' nun çeşitli yörelerine yayıldı. Bursa dışında istanbul, Edirne, Amasya, Bilecik, Göynük (Bolu), Aydos, Konya, Karaman, Denizli, izmir, Aydın başta olmak üzere Anadolu'nun birçok yöresinde kemha, sera-ser, zerbaft, serenk, atlas, kutnu, hatayi, hare, tafta, canfes, diba vb. ipekli kumaş türleri dokunmaya başlandı.

Başlangıçta bu dokumalar için gerekli ipek ipliği Doğu'dan getirilirken gelişen dokumacılıkla birlikte ipekçiliğe de önem verilmeye başlandı. Bizanslılar döneminde Mudanya ve çevresinde oluşturulan dutluklar genişletildi, Bursa, Bandırma, Bilecik, Söğüt, Beypazarı, iznik, Aydın, Kütahya, izmir ve Karadeniz yörelerinde dutluklar yetiştirildi.

XVI. yy. başlarında Bursa'da 1 000 kadar İpekli dokuma tezgâhı vardı. XVI. yy.'da ipekli dokumacılığının en güzel örneklerini veren Bursa ipeklileri XVII. yy.'dan başlayarak niteliklerini yitirdi, XVI. yy.'ın sonlarına doğru Bursa'nın yerini istanbul almaya başladı, istanbul'da kurulan dokuma atölyelerinin iplik gereksinimi gene Bursa'dan karşılanmaktaydı. 1564 tarihli bir belgede, seraser tezgâhlarının sayısının 310'a ulaştığı belirtilerek kumaşların niteliklerinin düştüğünden, evsafa uygun dokunmadığından söz edilmekte ve niteliksiz üretim yapan atölyelerin kapatılması hükme bağlanmaktadır. 1577'de 268 seraser tezgâhından 100'ünün seraser yapımını sürdürmesi, geri kalanların-sa serenk ve kemha dokuması duyurulmaktadır.

1613 yılına ilişkin bir kayıtta bu dönemde seraser tezgâhlarının tekrar 300'e ulaştığı belirtilmektedir. 1645 tarihli bir belgede İse seraserlerde kullanılacak ipeklerin cinsi (altın ve gümüş tel dışında) ve miktarları ayrı ayrı belirtilmiştir. Buna göre Bursa ipeğinin yanı sıra iran ipeği ve Trablus ipeğinin de yarı yarıya kullanıldığı görülmektedir. Özellikle seraser İmalatında Bursa ipeği 1/4 oranındadır. Bir bölüm ipeklilerde ise 1/5 Bursa, 2/5 Trablus ve 2/5 iran ipeği kullanılmıştır. Bursa ipeğinin az oranda kullanılması üretiminin yeterli olmayışındandır.

XVII. yy.'ın başlarında Batida başlayan gelişmeler karşısında yavaş yavaş gerileyen ipekli dokumacılığı, yerini Batı için ipek üretimine bıraktı. XVIII. ve XIX. yy.'lar-da ise Anadolu özellikle Fransa ve İtalya' da dokunan ipekli kumaşlar için bir hammadde kaynağı haline geldi. İpekçilik yapılan yöreler Afyonkarahlsar, Niğde, Diyarbakır, Malatya, Maraş, Gaziantep ve Hatay'a değin genişledi.

Bu dönemde Osmanlı imparatorluğu tüm Yakındoğu ülkelerinin İpek üretiminin Avrupa'ya şevkinde aracı rolü oynuyordu, iran, Kafkasya, Türkistan ve Suriye ipekleri İlkin Anadolu'ya geliyor, Bursa ipek-leriyle birlikte istanbul ve İzmir limanlarından Avrupa'ya sevk ediliyordu. Sanayileşmenin başlamasıyla 1800'lerde hızlanan gelişmeler Avrupa'nın hammadde gereksiniminin artmasına neden oldu. 1840 -1845 yılları arasında Osmanlı devleti ipek İhraç eden ülkeler arasında yer aldı. Ba-tı'daki gelişmelere ayak uyduramaması ve hâlâ geleneksel yöntem ve makinelerle ipek üretilmeye çalışılması sonucu İpek kalitesi giderek düştü. 1838'de Bursa, izmit, Bilecik, Lefke, Söğüt ve Aydın'da, gelişen teknolojiye uygun yöntemlerle İpek elde edilmeye başlanması, kalitenin yükselmesini sağladı.

Giderek gerileyen İpekli dokumacılığı, 1844'te kurulan Hereke fabrikası'na 1850'de bir kemhahane eklenerek canlandırılmaya çalışıldı. Ancak bu bölüm 1875'e değin yalnızca saray için üretim yaptı ve ipekli dokumacılığının yeniden canlanmasına katkısı olmadı.
1850'de özellikle Bursa'nın Demirtaş köyü ile Lefke'de üretilen ipekler Avrupa piyasasında ün kazandı. 1856'da çağdaş teknolojiyle ipek üretimi yapan fabrikaların sayısı 37'yi bulmuştu, ipek ihracatı 1900'lü yıllara değin sürdü. 1940'tan sonra ipekli dokumacılığının yeniden önem kazanmasıyla İpek üretimi ancak iç piyasanın gereksinimlerini karşılayabilir duruma geldi ve dışsatım durdu. —Tekst. Ipekböceğinln salgısı, bir serisin zamkına bulanmış üçgen kesitli iki fibro-in filamentlnden oluşur. Fibroln ve serisin, Bombyx ipeğinde 3/4 - 1/4 oranlarında bulunan proteinli iki maddedir ipeğin kimyasal yapısı 18 aminoasidin birleşmesine dayanır; bunlardan 4'ü madde ağırlığının % 84'ünü oluşturur. Sözkonusu aminoa-sitler, lifin kristalli bölgelerinde glikokol, alanin, serin ve biçimsiz bölgede tirozin-dir. Pişirmede amaç, fibroln fllamentlerini birbirine bağlayan serisini tamamen ya da kısmen elemektir.
ipek ipliklerini hazırlama birçok evreye ayrılır: ipekböcekçillği, iplik çekme ve bükme.
ipekböcekçiliği", ipekböceğini yetiştirmeden koza üretimine değin geçen bütün işlemleri kapsar.

ipekten iplik çekme, ilke olarak kozayı oluşturan sürekli ipliği çile haline getirmektir. Çile çekmeye ancak, koza sarımlarını birbirine yapıştıran zamk yumuşadıktan ve düzgün olmayan İlk sarım katları (İlk ipekler ve kırpıntılar) elendikten sonra başlanır. Bu işlem İçin kozalar kaynar suya atılır ve özel fırçalarla dövülür. Kozalar çile yapılabilecek duruma geldiğinde, 90 °C sıcaklığında su İçeren bir kaba aktarılır ve salgı telleri, birleştirilerek istenen kalınlıkta tek bir iplik oluşturulur Zamkın sıcak suda yumuşaması birleşme İşlemini kolaylaştırır; iplik, çıkrıkta ("çile çarkı") toplanır ve hızla kurutulur. Bu şekilde elde edilen İpek ipliği ham ipeği oluşturur.

iplik bükme, ham ipek ipliğini düzgün-leştirmeye, katışkılarından arındırmaya ve dayanıklılığını artırmak İçin gerekli bükümü vermeye yarar. Böylece elde edilen iplikler, değişik alanlarda kullanılan çok çeşitli işlenmiş iplikleri oluşturur.

ipek ipliğine esneklik ve parlaklık kazandırmak İçin fibroin filamentlerinl saran zamkın elenmesi zorunludur. Bu amaçla ipek ipliği, zamk giderme ya da "pişirme" işleminden geçirilir; bu işlem sırasında ipek çileleri 90 °C'ta sabunlu suya daldırılır. iplikler, ayrıca bol sabun köpüğünden geçirilerek de temizlenebilir; üstelik bu yöntem nemli zamk gidermeden daha çabuk sonuç verir. Pişirmede kimi enzimler de kullanılabilir Bu İşlemin yeğinliğine göre yarı pişmiş, pişmiş ya da esnek ipek elde edilir. Pişirme sırasında ortaya çıkan önemli ağırlık kaybını gidermek için (tam bir pişirmede °/o 25 ile 28) genellikle ipeği ağırlaştırma yoluna başvurulur. Bu işlem oldukça önemli bir ağırlık kazancı, sağlar ve lifi şişirir; bu da, dokuma sırasında daha iyi bir sonuç verir. Ağırlaştırma işlemi, ipeği art arda uygun banyolardan geçirerek fibroin üzerine bir kalay fos-foşilikat çökeltmeye dayanır.

ipek hazırlama, ipeği piyasaya sürmeden önce parlaklığını olabildiğince geliştirmeye yarayan bir takozlama işlemiyle son bulur.

Uzun süren ipek hazırlama işlemleri boyunca, belli miktarda artıklar ortaya çıkar: böcek yetiştirme evresinde hatalı kozalar (çift, bölmeli, çipez, delik kozalar) görülür; iplik çekmede, kırpıntılar dökülür; iplik bükmede, hurdalar ("ipek hurdası" ya da italyanca "strazza") ayrılır. Bütün bu artıklar, şap* iplik sanayisinde hammadde olarak kullanılır.
ipek hazırlamada, yabani ipekböcekleri kozalarından da yararlanılır. Yabani ipeklerin en ünlüleri, Bombyx militta'dan ve Arıtheraea pernyiden elde edilenlerdir. Bunlar genellikle tusor adıyla bilinir. Yalnız Hindistan'da ve Uzakdoğu'da yaşayan bu tırtılların yaptığı kozalar dut yaprağıy-la beslenen tırtılların kozalarından çok daha büyüktür. Bunlardan çekilen ipek oldukça kalındır, özellikle tusor ve sura dokumada kullanılır.

—Zool. ipek, örümceklerin ve pulkanatlı-lar (sözgelimi ipekböceği [Bombyx mori]) başta olmak üzere kimi böceklerin ipek salgıbezlerinden çıkardıkları yapışkan bir maddedir, iplikler "iplik memesi" denen bir ya da birçok delikten salgılanır ve havayla karşılaşır karşılaşmaz sertleşir, ipeği tırtıllar kozalarını örmede, örümcekler-se ağlarını ve kozalarını dokumada kullanırlar.