Harizm, Harezm Türkçesi
 

HARİZM ya da HAREZM TÜRKÇESİ a. Harizm'de ve Sir Derya'nın aşağı kesiminde karahanlıcanın oğuz (türkmen) ve yerli kıpçak ağızlarının etkisinde kalmasıyla oluşmuş türk dili.

—ANSİKL. Harizm türkçesi karahanlıcadan çağataycaya geçiş aşamasını oluşturur, Belli başlı yazılı ürünleri Rabguzi'nin siyer derlemesi olan Kısas ûl-enbiya'sı (1310), islam adlı yazarın manzum din bilgileri kitabı Muin ül-mürid (1313), Kutb'un Hüsrev ü Şirin mesnevisi (1341), Harizmi' nin (Horazmi) aşk mesnevisi Muhabbet-name (1352), Kerderli Ali'nin kırk hadis kitabı Nehc Cıl-leradis (günümüze ulaşan en eski yazmasının tarihi: 1358), Miraçname (günümüze ulaşmış uygur harfli yazmasının tarihi: 1436) vb.'dir.
Bazı özellikleri şunlardır: kök hecede e' lerin sık sık i ye dönüştüğü görülür: yıl (yel). Eski türkçenin w, d ünsüzleri varlıklarını korurlar: yawuz, kadgu (kaygu). Ancak bu sesler artık v ve y'ye çevrilmeye de başlamıştır.

Dudak ünsüzünden sonra bağlantı ünlüsü yuvarlaklaşmıştır: Ewüm (evim), kimün (kimin), sevvûg (sevi). Sözcük içinde -k- yanında -h- da vardır: Ohşa (oksa-). Y-'öntüremesi sık görülür: Yırak (ırak). Görülen geçmiş zaman 1. çoğul çekiminde -dımız, şeklinin yerine -duk eki yaygınlaşmıştır. Sözcük başında k-, t- sesleri görülür: kün (gün), tedi (de di). Ad çekiminin ilgi hali -nın (oknun [okun]), yönelme hali -ka (tamuğka [cehenneme]), yükleme hali -nı (yolnı [yolu]) vb. ile yapılır.

Kişi adılları men (menin, mana vb), bizler vb.'dir. Sıfatlarda karşılaştırma eki -rak (yahşırak [daha iyi]), sıra sayısı eki -nçl-nçı (birinç [birinci]), beraberlik bildirme eki -egü'dür (biregü [her biri]). Fiil çekimi kele turur men (geliyorum), kelmiş men (gelmişim), kelgey men (geleceğim) vb. biçimindedir Bazı isim fiiller şu eklerle yapılır, -gan (yığlagan [ağlayan]), -daçı (keldeçi [gelecek]), -ğlı (birig-li [veren]) vb. Bazı zart fiiller şu eklerle yapılır: -gali (kılğalı {yapalı]), -ğınça (bilgin-çe [bilince]), -ğaç (sürtgeç [sürtünce]) vb. Bazı edatlar da şunlardır: Takı (dahi, ve), bolmasa (onun için), erse (yaptığı zaman), ok (pekiştirme anlamı taşır), uş (işaret anlamı taşır), yana (gene).