Guriler, Gurlular
 

Afganistan'da iran kökenli müslüman hanedan (1000-1215). Putatapar iranlı dağlılardan savaşçı bir ırkın yurdu olan Afganistan'ın ulaşılması güç merkez bölgesi Gur'a XI. yy. başlarında Gazneliler ardı ardına akınlar düzenlediler ve Şensabani ailesinden Sûri adlı hükümdarı kendilerine bağladılar. Kendisine karşı ayaklanan Guriler'i ezen Gazneli Mahmut (1009), hapse attığı Süri'nin oğlunun yerine, müslümanlığı kabul eden torunu Ebu Ali'yi tahta getirdi.

Bir süre sonra Ali'yi tahttan indiren yeğeni Abbas, Gazne devletine bağlılığını bildirdi. O da tahttan uzaklaştırılarak yerine oğlu Muhammet getirildi. XII. yy. başlarında Gazneliler zayıflayınca, Batı Gur giderek güçlenen Selçuklular'a bağlanırken, bölgenin doğusu yine Gazneliler'e bağlı kaldı ve Muhammet'in torunu izzettin Hüseyin, Selçuklu sultanı Sencer'e yıllık vergi ödemeye başladı (1110). Böylece ülkeyle birlikte hanedan da iki kola ayrıldı. Hüseyin öldükten sonra yerine geçen oğlu Seyfettin Sûri, ülkeyi kardeşleriyle bölüştü. Payına Toharıstan ile Kuzey Ba-miyan düşen Fahrettin Mesut, burada Ba-miyan kolunu kurdu (1146).

Gur kolunun kurucusu Kutbettın ise ağabeyi Sûri ile aralarında çıkan anlaşmazlık yüzünden Gazne'ye sığındı ve orada gazne hükümdarı Behram Şah tarafından öldürüldü (1147). Kardeşinin öcünü almak için Gazne üzerine yürüyerek bu kenti ele geçiren Sûri, orada hükümdarlığını ilan ederek Gur ülkesini de kardeşi Bahaettin Şam'a verdi (1149). Ancak, çevresine Afganlılar' la Halaciler'den oluşan bir ordu toplayan Behram Şah, Gazne'yi geri alarak Sûri'yi yakalayıp idam ettirdi (1149).

Ordusuyla Gazne üzerine yürüyen Bahaettin Sam da yolda ölünce (1149), yerine kardeşi Alaet-tin Cihansuz geçti. Ağabeyinin yarıda kalan seferini sürdüren Alaettin, Behram Şah'ın ordusunu yenerek Gazne'yi ele geçirdikten sonra kent halkını kılıçtan geçirdiği gibi, şehri de bir enkaz yığınına dönüştürdü (1151). Bunun üzerine Guriler'i cezalandırmaya karar veren Büyük Selçuklu hükümdarı Sencer, Alaettin'in ordu-sundakı türk askerlerinin kendi tarafına geçmesini sağlayarak onu yenilgiye uğratıp tutsak aldı. Bir süre sonra Sencer'in güvenini kazanarak serbest bırakılan ve yeniden ülkesinin başına getirilen Alaettin, devlet işlerini yoluna koydu ve topraklarını kuzeye doğru genişletirken Herat' ta öldü (1161).

Yerine geçen oğlu Seyfettin Muhammet, babası tarafından hapse atılmış olan amca oğullan Gıyasettin ve Muizzettin Muhammet kardeşleri serbest bıraktı. Bir süre sonra Merv yakınlarında Malahidalar'la yaptığı bir savaşta yenilerek öldürüldü (1163). Ordu tarafından Firuzkuh'ta tahta oturtulan Gıyasettin Muhammet, başkomutanlığa getirdiği kardeşi Muizzettln Muhammet'in Gazne'yi ele geçirmesi üzerine onu burasının sultanı ilan etti (1173). Horasan'da Selçuklu devletinin çöküşünden' kısa süre sonra Herat'ı ele geçiren Guriler (1175), hükümdarları Gıyasettin sayesinde Hazar denizi'nden Hindistan'ın kuzeyine kadar uzanan bir imparatorluk kurmayı başardılar.



Bu arada, Hindistan'a seferler düzenleyen Mu-izzettin de Lahor'da hüküm süren gazneli soyunun son hükümdarı Hüsrev Mallk'i yenerek bu hanedanı ortadan kaldırdı (1187). Gıyasettln ardında büyük bir imparatorluk bırakarak ölünce (1203), yerine geçen kardeşi Muizzettin, gitgide güçlenen Harizmşahlar'ın üzerine yürüdüyse de komutanlarından İzzettin Hüseyin'in düşman tarafına geçmesi sonucu Gazne' ye çekilmek zorunda kaldı (1204). Daha sonra Pencab taraflarına başarılı bir sefer düzenleyen Muizzettin, dönüşte indus kıyısında konakladığı sırada bir kölesi tarafından öldürüldü (1206).

Onun ölümü üzerine guri tahtına çıkan yeğeni Gıyasettln Mahmut, üstesinden gelemediği birçok sorunla karşılaşınca, imparatorluk parçalandı: memluk olarak orduda görev yapan Tacettin Yıldız komutasındaki türk askerleri Gazne'yi ele geçirip bağımsızlıklarını ilan ettiler; devletin Hindistan bölümündeki toprakları da yine türk komutanların eline geçti. Bunlardan Tacettin «acaba Sind'i yönetimi altına alırken, Kutbet-tin Aybek de Delhi'de egemenlik kurdu.

Bu arada, Firuzkuh'ta saltanatını sürdüren Gıyasettin Mahmut, Harizmşah'ın zoruyla hapse attırdığı kendi yanına sığınan onun kardeşi Ali Şah'ın taraftarlarınca öldürüldü (1212). Ardılı olan oğlu Bahaet-tin Sam II, hapisteki Ali Şah'ı salıverince; Firuzkuh'a saldıran Harizmşahlar tüm Gur topraklarını egemenlik sınırları içine aldılar (1213). Harizmşahlar'ın yönetimi altında sözde hükümdarlığı kabullenen Alaet-tin Atsız, Ganze'yi elinde tutan Yıldız'ın buyruğuyla türk askerlerince öldürüldü (1214). Ondan sonra yine sözde hükümdar olan Alaettin Muhammet, Yıldız'ın ölümü üzerine doğrudan Harizmşahlar'a bağlanarak Harizm'e yerleşti (1215) ve çoğa kalmadan da orada öldü.

Öte yandan, Fahrettin Mesut tarafından kurulan (1145), oğlu ve ardılı Şemsettin Muhammet zamanında (1163-1192) tam bağımsızlığını kazanarak gücünün doruğuna ulaşan, torunu Bahaettin Şam'ın saltanatı süresince (1192-1206) istikrarını koruyan ve onun oğlu Celalettin AH döneminde (1206-1215) Harizmşahlar'ın saldırısına uğrayan Guri-ler'in Bamlyan kolu da aynı yıl ortadan kaldırılınca (1215), guri hanedanı sona erdi. Ancak, Gazne ve Horasan gibi, Gur ülkesi de kısa bir süre sonra Cengiz Han yönetimindeki moğol ordularının eline geçti. Bu arada, Kutbettin Aybek Kuzey Hindistan'da Lahor başkent olmak üzere Delhi sultanlığı'nı kurdu.

—Güz. sant. Başkent Firuzkuh yakınlarında bulunan (1957) ve bir camiye alt olduğu san.lan Cam minaresi hint-islam mimarlığının bilinen ilk örneklerinden olması açısından önemlidir. Yukarıya doğru daralan 61 m yüksekliğindeki minare tümüyle tuğladan yapılmış geometrik ve bitkisel motifler, kûfi yazı kuşaklarıyla süslenmiştir. Mavi çinili yazı kuşağında guri sultanlarından Gıyasettin Muhammet'in (1163 -1203) adı ve sanları belirtilir.