Matbaacılık Terimler Sözlüğü
 

Matbaacılık Terimler Sözlüğü

Kambura:Ciltte kitap sırtlarının yuvarlatılması işlemi. Çok sayfalı ve sert kapaklı kitap ajanda vb. materyallerin dayanıklılığını arttırmak ve estetik görünmesini sağlamak amacıyla iplik dikiş ve tutkallamanın ardından el ile (çekiç ile sırta vurarak) veya makine ile yapılan bir işlemdir.

Forma:Matbaacılıkta kullanılan temel hesaplama birimlerinden birisi olup, sekiz ön, sekiz arka olmak üzere 16 sayfadan oluşan kitap bölümüdür. Tabaka kâğıdın saat yönünde üç kez katlanması ile elde edilir. Baskı hesabı, 4, 8, 16 ve 32... sayfa şeklinde 4'ün katları olarak planlanır. 4 sayfalık planlama çeyrek forma, 8 sayfalık planlama yarım forma ve 16 sayfalık planlama tam forma olarak ifade edilir.

Kırım: Tabaka halindeki basılı materyalin elle ya da makine ile katlanarak forma haline getirilmesi işlemi. Dört temel kırım tekniğinden söz edilebilir. Yatay, dikey, akordeon ve bohça kırım. Bu dört kırımdan 64 çeşit kırım üretilebilir.

Harman: Formaların cilt öncesi kitap birimi haline getirilmek üzere sırayla yan yana veya iç içe dizilmesi. Bazı durumlarda tabaka harmanı yapılması da gerekebilir. Tabaka harmanı için yatay ve kule tipi harman makineleri üretilmiştir.

Perforaj: Fatura, irsaliye, vezne alındıları, uçak vb. araçların biletlerinde kopyalarının kolay kopması için baş ve sırta yakın kısma boydan boya açılan deliklere denir.

Pilyaj: Dosya, broşür, dergi vs. gibi basılmış materyallerin kırım yerlerine denir.

Gofre (Kabartma) :Davetiye, tebrik, kartvizit vb. gibi materyallerin üzerine kabartma tozu serpilerek ve bu kısmın üst tarafta kalacak şekilde fırınlanması işlemine denir. Gofraj işlemi, bir dişi ve bir erkek kalıp yardımıyla tipo baskı makinelerinde de yapılabilir.

Yaldız Baskısı: M e t a l klişe veya kurşundan hazırlanmış tipo baskı kalıbının ısıtılarak, cilt bezi ya da benzeri bir materyal üzerine konulmuş yaldız kâğıdına (elle veya mekanik) yoluyla elde edilen transfer baskı.
Yaldız Boyama (Bronzlama): Toz halindeki varak, gümüş vb. yaldızların şeffaf baskı yapılmış baskı altı malzemesine serpilmesi yoluyla yapılan boyama işlemi. Dini kitap baskılarında, tarihi mozaik baskılarında ve ambalaj sanayindeki lüks ve pahalı kutu, kâğıt baskılarına uygulanan altın, gümüş, bakır ve bronz rengindeki tozların sürülmesini kolaylaştırır.

Şiring (Paketleme) : Teslime hazır hale getirilmiş dergi, kitap, broşür, katalog gibi basılı materyallerin tek tek ya da ikili, üçlü olarak postaya verilmesi için plastik ambalaj malzemesinin (folyo) ürünlere sarılıp, ısı yardımıyla kenarlarının yapıştırılması işlemine denir. Ürünlerin taşınma ve depolanma sırasında nemden zarar görmesini ve dağılmasını önler.

Ebru: Ebruculuk, ciltleme tekniğinde kâğıtta desen oluşturmak için el becerisiyle yapılan işlere denir.

Şömiz: Sıvama kapakların dışına sarılan gömlek. Şömizler kitap kapağı gibi tasarlanıp basılarak sert kapaklara takılır.

Lama: Giyotinin kesici çelik ağzı…

Cilt Tezgâhı: Ciltlenecek kitapların elde dikildiği tahta aygıt.

Cilt Ana Kapağı (Yan kâğıdı) :Ciltlenmiş bir kitapta, dış kapakların iç yüzlerini cilde bağlayan, dış kapakla ara kapak arasındaki yaprak (Bu kapağın ön ve arka yüzü yazısızdır.) Osmanlı ciltçiliğinde bu kapaklar çoğunlukla ebruludur.

Broşlamak: Basımevinde basılan yaprakların ya da dikilmiş formaların sırtına karton ya da kâğıt yapıştırarak bir cilt oluşturmak.

Kılavuzlu Cilt: Kitabın niteliğine ve önemine göre, kapakların, tek, çift ya da üçlü kılavuzla bezendiği cilt.

Kordonlu Cilt: Forma kırnaplarının kitabın sırtında küçük çıkıntılar oluşturduğu cilt.

Yarıklı Cilt: Forma kırnaplarını geçirmek için yaprakların sırttan yarıldığı cilt.

Kalamazo: İçine hareketli föy (yaprak) takılan ve bir anahtar düzeneği ile föy arasına göre ayarlanabilen bir tür klasördür. Kalamazolar, bilgisayarların olmadığı dönemlerde bankalarda, vergi dairelerinde ve pek çok işletmede muhasebe hesaplarının tutulmasında yardımcı defter olarak kullanılırlardı.

Matbaacılık Terimler Sözlüğü
 

BASKI YÜZEY KORUMA İŞLEMLERİ

Baskı Yüzey Koruma: Cilt işi bittikten sonra kitap, dergi, broşür, dosya vb. gibi materyallerin üzerine güzel bir görüntü vermek ve dış etkenlerden korumak için yapılan bir işlemdir. Bunlar selefon, laklama ve verniktir.

Selefon (Laminasyon): Basılı broşür, dosya, kitap kapağı gibi çok kullanılan basılı materyallerin dış etkenlerden korunması (güneş, nem,yağ vb.) için baskı yüzeyine sıvama yoluyla kaplanan ince bir jelatindir. Matlık veya parlaklık etkisi yaratabilir.

Lak:Broşür, kitap kapağı, katalog, dosya, davetiye gibi işlerde baskıyı dış etkenlere karşı korumak ve ürüne parlaklık kazandırmak için baskı yüzeyine mürekkep gibi uygulanan bir madde. Kanserojen etkisi nedeniyle gelişmiş ülkelerde kullanımı giderek azalmaktadır.

Vernik: Baskı yüzeyine uygulanan koruma işlemlerinden biri olup dayanıklılık ve parlaklığı lak kadar olmasa da yüzeye uygulanması kolay bir madde.

CİLTCİLİKTE KULLANILAN EL ALETLERİ

Demir Gönye ve Demir Cetvel: Ölçüm işlerinde dayanıklı olması açısından m e t a l ölçü aletleri tercih edilmelidir.

Çekiç: Özellikle elle kambura açma işi için gerekir.

Pergel: Değişik cilt işlerinde kullanılır.

Deri Bıçağı: Deri kenarlarını inceltmeye yarar.

İp Kıskacı: Deri ciltlerde sırtın ip kabarcıklarını düzenlemeye yarar.

İp Dağıtmak İçin Teneke: Bu alet cilt iplerinin uçlarını dağıtmak için kullanılır. Çinko parçasından yapılır.

Biz: Bu alet pek çok işin yanı sıra, daire şeklinde mukavva parçaları keserken de işe yarar.

Istaka: Cilt işlerinde kullanılan kâğıt katlamaya yarayan kemik ya da tahtadan yapılmış yassı bir el alet.

İskarpela: 15 mm genişliğinde keskin ağızlı bir alettir. Cilbentlerde şerit geçecek yarıkları açmak için kullanılır.

Testere: Küçük bir el testeresi ve kıl testere bulundurulacak olursa oyma kalıp motifleri ve küçük yuvarlak kutu mukavvaları kesilebilir. Forma sırtlarını işaretli yerlerden kesmeye yarar.

Tahtalar: Kapağı takılmış kitap ve mukavvaları sert ağaçtan tahtaları arasında baskıya konur. Değişik büyüklükte tahtalara ihtiyaç vardır.

Yaldız Baskısı İçin Kumpas: Bu alet masa üzerine yatırılabilecek ve elle rahatça sıkılabilecek şekilde yapılmıştır. Bununla kitapların yaldızlama işi yapılır.

Deri Taşı: Üzerinde deri traş edilecek olan bu taş tahminen 30x40 cm büyüklüğünde bir litografya taşıdır.

Deri Ütüsü: Bu alet deriyi düzeltme de kullanılır.

Cilt İğneleri: Bunlar kitap dikmek ve şiraze örmek için kullanılan yorgan iğneleridir. Genelde büyük boylu ve ince olanları tercih edilir.

Zımpara kâğıdından eğeler: Bunlar üzerine zımpara kâğıdı yapıştırılmış mukavva veya tahta parçalarıdır. Büyükleri bir elle kolayca kavranabilecek kadar olmalıdır. Bu aletle mukavva kenarları yuvarlatılır. Bundan başka mukavvanın üzerinde veya kesik yerlerindeki pürüzleri düzeltir.

Boya çanakları, fırçalar, boya serpmek için teller ve sert fırçalar: Bunlar kitap kenarlarını boyamak, ayrıca renkli kâğıtlar yapmak için kullanılır.

Dikiş tezgâhı: El ile dikilecek kitap, defter gibi işlerin dikilmesi için kullanılan alete denir. Alt kısmı yeterli büyüklükte bir tabla ile, üstte gergi ipi veya şeritlerin gerileceği bir çerçeveden ibarettir. Tahtadan yapılmıştır.

CİLTCİLİKTE KULLANILAN MALZEMELER

KARTONLAR

Krome Kartonlar: Bir yüzleri satine edilmiş olup çoğunlukla ilaç kutuları ve diğer küçük ambalaj işlerinde kullanılır.

Krome Lüks Kartonlar: Bir yüzleri çok iyi satine edilmiş olup lüks kapak, davetiye, kartvizit, reklâm işlerinde tercih edilir.

Bristol Kartonlar: Çok iyi cins kartonlar olup kapak işlerinde kullanılır.

Dosyalık Kartonlar: Bristol cinsinden olup genellikle dosya ve karteks işlerinde kullanılır.

MUKAVVALAR

Gri Mukavva: El işlerinde ve makinelerde kullanılmak üzere 2 çeşit imal edilir. Uzun elyaflıdır. Kutu, ambalaj, anakart ve benzeri işler makinelerde kullanılan, ciltlemede kapak olarak kullanılanlarda elle yapılır. Kullanılmış eski kâğıtlardan imal edilirler.

Saman Mukavva: Yalnız el işleri için imal edilirler. Kısa elyaflı olup gevrek bir yapıdadır. Çabuk kırılır. Ana maddesi buharlaştırılmış samandır. Paket olarak hesaplanır. Ucuz olduğundan kalitesiz cilt işlerinde kapak olarak kullanılır.

Holzpappe (Odun hamurundan) :Bu mukavvaların öz maddesi kısa lifli odunlardır. El işleri için yapılanları paket usulü hesaplanır. Makinede kullanılacak olanlar ise gr/m2 olarak hesaplanır. Takvim ve çeşitli pano işlerinde kullanılır.

Astarlı Mukavva: Hem el işlerinde hem de makinede kullanılacak şekilde imal edilir. Ana maddesi buharlaştırılmış odun parçalarıdır. Astarlı olduğundan lüks kutu işlerinde ve ambalaj yapımında iyi netice verir.

Preslenmiş Mukavva: Hadern denilen bir maddeden yapılır. Sert bir taşla zımparalanıp cilalanır. Çok sert olduğundan klasör, kartaj işlerinde kullanıldığı gibi cereyan geçirmediğinden izolasyon işlerinde de kullanılır.

Sert Mukavva: İsminden de anlaşıldığı gibi çok serttir. Bükülebilir. Fakat kırılmaz. Çanta imalinde, fihrist ve kartaj işlerinde kullanılır.

Sırt Mukavvası: Yumuşaktır, kitap sırtlarında kullanılır. 80-100'lük paketler halinde satılır, hesabı da paket üzerinden yapılır.

CİLT BEZLERİ

Kaliko Cilt Bezi: Kalikolar pamuk ipliğinden yapılan cilt bezleridir. Dayanıklı cilt yapımında kullanılır. İlk olarak 1825 de yapılmıştır. Suya karşı hassastır. Islaklık leke bırakır. Sudan etkilenmeyeni de yapılmıştır. İki yüzü de örülmüştür. Fakat örgü dışarıdan belli olmaz.

Vinleks Cilt Bezi:Ana maddesi PVC (POLY VİNLY CLORUR) dır. Yıkanabilir, dayanıklıdır. Çeşitli kalınlıkta yapılabilir.

Üzeri Yazıyabilir Bezler: Özel olarak ehliyet, nüfus cüzdanı, kimlik kartları için imal edilir.

Alkor: Taşıyıcıları iplik değil kâğıttır. Ambalaj kâğıtları üzerine PVC kaplanarak yapılır.

Suni Deri: Dosya, klasör, kitap cildi sumen işlerinde kullanılır. Ana maddesi PVC' dir,

Diğer Bezler: Cilt kapağı olarak kullanılmayan tülbent, Paprolin bezlerde vardır. Bunlar daha çok harita onarımında şerit yerine forma sırtlarında kullanılır.

Deri Çeşitleri: Maroken, Sahtiyan, Domuz, Keçi, Koyun derileri cilt işlerinde en çok kullanılandır. Sayılanların ilk üçü en iyi ve dayanıklı olanıdır. Bunlar kimyasal işlemden sonra ciltlemede kullanılır. Koyun derisi ucuz, dayanıklı ve parlak olduğundan renklendirilerek kullanılır. Renklendirme de analin ve örtücü boya kullanılır. Örtücü boya derideki hataları giderir.

DİĞER MALZEMELER

Tül (Gaze): Ciltçilikte sırta konan ve formaların kendisine dikildiği veya zamklandığı seyrek elyaflı, fakat sağlam pamuklu bez.

Şiraze: Kitapların kafaya bağlandıkları yerin iki ucunda ibrişimden örülen ince şerit.

Kırnap: Ciltlemede kullanılan belirli uzunluktaki iplik.

Kola: Soğuk ve sıcak olarak iki şekilde yapılır. Hammaddesi nişastadır.

Jelatin: Kemikten imal edilen yapıştırıcıdır.

Çırış: Bitkisel bir yapıştırıcıdır…

Dekstrın: Mısırın 200 derecede kaynatılmasıyla elde edilen zarf ve pul arkalarında kullanılan çabuk kuruyan bir yapıştırıcıdır.

Selüloz: Duvar kâğıtlarıyla afişlerin yapıştırılmasında kullanılır.

Plastik tutkal: Cilt işlerinde kullanılan 30 kg. 'lık bidonlar içerisinde satılan bir yapıştırıcıdır. Yapılacak işe göre az miktarda su katılır.

Cilt boyaları: keten, deri, pandizot kumaş ve benzeri cilt kapağı malzemeleri üzerine baskı yapmak için kullanılan, ışığa dayanıklı örtücü boyalardır.

Sıcak tutkal: Boncuk ve tabaka halinde satılır. Suda eritilerek kullanılır. Kitap kabını ve sırtını yapıştırmada kullanılır.

Sentetik Yapıştırıcılar: Ana maddeleri PVC'dir. Su ile yapılanları olduğu gibi aseton ve benzinden yapılanları da vardır. Bu yapıştırıcılar bir kere sürülünce bir daha su veya benzinle dahi çıkmaz.

Gummi Arabikum: Buna bizde "Arap Zamkı" denir. Az yapraklı defter, kitap işlerinde kullanılır.

BASKI ALTI MALZEMELERE İLİŞKİN TERİMLER

Baskı taşıyıcı malzemeler: Boyayı kabul eden ve onu üzerinde taşıyabilen, cisimlere "baskı taşıyıcı malzemeler" denir. Bu malzemeler genellikle kâğıt, karton, mukavva olabileceği gibi, plastik folye, cam, seramik, m e t a l, kumaş gibi çeşitli materyaller olabilir.

Kâğıt: Hammaddesi odun, saman, paçavra gibi bitkisel maddeler olan, üzerine baskı yapılmaya elverişli tabakaya kâğıt denir.

Kâğıdın gramajı: 1 m2'nin gram olarak ağırlığı.

Kâğıdın hamuru: Kâğıdın yapılmadan evvelki son durumu…

Kâğıdın suyu: Kâğıdın makinede dokunuş istikameti…

Rule kâğıt:Bobin halinde sarılmış sonsuz kâğıt…

Birinci hamur kâğıt: Selülozu çok, odunu azdır…
İkinci hamur kâğıt: Odun miktarı ile selüloz miktarı birbirine yaklaşıktır.
Üçüncü hamur kâğıt: Odun miktarı çok, selüloz miktarı azdır.

Kuşe kâğıt: Yüzeyleri dolgu maddeleri ile kaplanıp perdahlanarak kaliteleri yükseltilen bu kâğıtların her iki yüzü parlak olanlarına kuşe kâğıdı denir.

Tabii kuşe: Tabii kuşede dolgu maddeleri, kâğıt hamurunun içine karıştırıldığı için, yüzeysel dolgu maddeli kuşe kâğıtlara oranla bunların beyazlıkları daha azdır.

Kromelüks (krome) kâğıt: Bir yüzü dolgu maddeleri ile kaplanıp perdahlanarak kalitesi yükseltilen bu kâğıtlara krome kâğıt veya kromelüks adı verilir. Bu kâğıtların bir yüzü parlak diğer yüzü mattır.

Bristol karton: Çok beyaz ve iyi kalite bir karton cinsidir. 1., 2., 3., kalitede cinsleri vardır. Bir yüzü yarı parlak diğer bir yüzü beyaz mattır.

Pelur kâğıt:Çok hafif, çok ince kâğıttır. Düz ve soğan pelur cinsleri mevcuttur.

Otokopi kâğıtları:Diğer adı mikro kapsül sıvamalı kâğıt olan otokopy kâğıtları, kendinden kopyalı kâğıtlar olarak bilinir. Kâğıdın bir yüzüne gözle göremediğimiz, içi mürekkeple dolu mikro kapsüller sıvanır. Kâğıdın diğer yüzüne sert bir cisimle bastırıldığında (kalem gibi) mikro kapsül patlar ve bir alttaki kâğıt yüzeyine aynı görüntü geçer. Fatura, irsaliye gibi çok kopyalı işlerde kullanılır. CB, CFB, CF cinsleri mevcuttur.

Ozalit kâğıtları:Kâğıt veya aydınger orijinallerden resim ve proje çoğaltmaya yarayan yüzeyi ışığa karşı duyarlı madde ile kaplı kâğıttır. Matbaalarda amonyak developerli olanları kullanılır. Yapılan montajların baskıdan önce müşteriye onay için ozalit maketleri kullanılır ve direk montajda kullanılır.

Aydınger kâğıtları:Daha çok mimarların kullandığı kaygan yüzeyli, saydam özel bir kâğıt cinsidir. Matbaalarda düşük tirajlı tire işlerin baskısında film yerine kullanılır. Dizgilerin ters emülsiyonlu olarak lazer yazıcıda çıkış alınması yoluyla elde edilen aydınger çıktılar, doğrudan montajda kullanılır.

Papye kâğıdı: İçinde herhangi bir dolgu maddesi olmayan emici yumuşak kâğıt.

Kalender: Kâğıt fabrikalarında kâğıt ütüleme ve parlatma ünitesi veya makinesi.

Higrometre: Nem ölçü aleti…

Karton: Bitkisel selülozun mekanik veya kimyasal yollarla istiflendirilmesi veya atık kartonların yeniden liflendirilmesiyle elde edilen hamurlardan üretilen sert, dayanıklı ve kalın kâğıt malzeme olarak tanımlanabilir.

Stifnis:Kartonun eğilmeye karşı gösterdiği direnç olarak tanımlanan stifnis kutu üretiminde kullanılacak kartonun en önemli özelliğidir.

M e t a l:Daha çok ambalaj sanayinde kullanılan ve dayanıklıkları uzun ömürlü olan sac, teneke vb. materyallerdir. Tabaka halinde basılırlar. Daha sonra şekillendirilirler. Üzerlerine renkli baskı yapılması için öncelikle beyaz emaye ile kaplanırlar, daha sonra baskıya alınırlar. Kola kutuları, konserve kutuları, diğer teneke (yağ, peynir, zeytin, pasta vb. ambalajlanmasında kullanılır.

Cam:Transfer baskı (laboratuar aletleri vb), tampon baskı ve serigrafi baskı da kullanılan baskı altı malzemesidir. Ambalajlamada cam kavanoz ya da şişe olarak karşımıza çıkıp, etiketli olarak kullanılabilirler.

Plastik:Enjeksiyon kalıplama yöntemiyle endüstriden gelen erimiş plastik yüksek basınçla kapalı ve soğutulan bir kalıp içine püskürtülür ve orada sertleştirilir. Arzu edilen şekli aldıktan sonra çıkartılır.

Plastik Filmler:Polietilen (PE), polipropilen (pp), polivenül klorür (PVC), poliamid., polyester gibi türleri olan plastik filmler ambalaj sanayisinde; kimlik, kredi kartı vb. üretiminde yaygın olarak kullanılırlar. Vakumlu gıda sanayi, pet şişe sanayi, laminasyon teknolojisine dayalı kimlik kartı üreten sektörler plastik filmlerden yararlanılır.

Alüminyum folyo: Su buharı ve gazlara karşı en iyi bariyer malzemelerden birisidir.Tamamen zehirsizdir. Dünyada gıda maddeleri ile direkt temas etmesine izin verilen malzemedir. Alüminyum folyonun her iki tarafına baskı yapılabilir. Işığı iyi yansıtır. Bir tarafı mat ve diğer tarafı düzgün ve parlak olarak üretilir. Göz alıcı tararımlar yaratabilmek için ters baskılı bir filme lamine edilebilir.

Ahşap: Serigrafi baskı ve tampon baskı tekniğinde baskı altı malzemesi olarak kullanılabilir.

Kumaş:Serigrafi baskının yaygın kullandığı baskı altı malzemelerden birisidir.

Matbaacılık Terimler Sözlüğü
 

Teşekkürler.