Tektonizma Nedir-Tektonizma Hakkında

Tektonizma Nedir-Tektonizma Hakkında

yapısal jeoloji - tektonizma ne işe yarar - yapısal petroloji - yeryüzünün katmanları - yeryüzü tabakaları

Yapısal Jeoloji (Tektonizma) : Değişik türde fay, kıvrım, sil, dayk gibi jeolojik yapıların etkin olduğu dünyakabuğu’nun yapısını inceler, küçük ölçekli yapıların orijini, oluşumu, sınıflandırılması, yayılımı vebirbirleriyle olan ilişkilerle ilgilenirTektonik ise dünya çapındaki yapılarla ilgilenen bir bilim dalıdır Mikro-tektonik mikroskopik ölçekteki tanelerin yapı ve deformasyonunu inceler Yapısal petrolojiveya petrofabrik (doku analizi) de denir

TEKTONİZMA : Kabuk duyarsızlığıdır Yer kabuğundaki bir yapı unsurunun çökelme dönemleri sırasındaki yapısal hareket tarzıdır

Yapısal Jeoloji

Yerküre ve İçyapısı Yeryuvarı dıştan içe doğru çeşitli bileşim ve fiziksel özelliklerdeki kalın katmanlardan oluşur Bu katmanlardan her biri küresel şekillidir En dıştan içe doğru sırasıyla atmosfer (havaküre), biyosfer (canlıküre), hidrosfer (suküre) ve litosfer (yerküre) yer alır Litosfer kimyasal ve mineralojik bileşimleri birbirinden farklı olan iki grup kayaçtan meydana gelmiştir Birinci grupta SiO2 (Silisyumoksit) ve AlO2 (Alüminyumoksit) açısından zengin, granit, kumtaşı, kireçtaşı gibi hafif kayaçlar bulunur Bu tabakaya Sial adı da verilir İkinci grupta ise daha ağır bazik ve ultrabazik kayaçlar vardır

Bileşimlerindeki yoğun FeO2 (demiroksit) ve MgO2 (magnezyumoksit) içeriğinden dolayı bu gruba Sima da denir

Yeryüzünün 100 km derinliğinden başlayarak kayaçlar sağlamlıklarını büyük ölçüde kaybedecek kadar yüksek sıcaklığa ulaşırlar Kayaçların ergiyerek, kolayca şekil değiştirebilecek hale geldikleri bölgelere Astenosfer denir Astenosfer 350 km derinliğe kadar uzanır Astenosfer üzerinde dışa doğru yaklaşık 100 km kalınlığında katı yer katmanını oluşturan kayaçlar, astenosferden daha sert ve rijittir Bu sert dış bölgeye Litosfer (taşküre) denir Litosfer, okyanus tabanlarında yaklaşık 70 km, kıtalarda ise 100 km kalınlıkta olabilir Levha (plaka) adı verilen ve büyük kırık zonlarıyla sınırlanan çok sayıda mozaik şeklindeki parçalardan oluşmuştur Yeryuvarında litosferik levhalar, yine üst mantoya ait olan ve 70-100 km derinden başlayıp 200 km derine kadar inen ve düşük hız zonu olarak nitelenen Astenosfer üzerinde yüzer durumdadır

Yerküre’nin içi ile ilgili bilgilerimiz en üst katmanlar dışında teorik olarak oluşmuştur Yerbilim (jeoloji) çalışmaları ile yapısı anlaşılmaya çalışılan Yerküre’ye ait bilgilerin çoğu, sismik dalgaların incelenmesi sayesinde elde edilmektedir Depremler sonucu oluşan doğal veya bilim adamlarının oluşturduğu yapay sismik dalgaların, farklı yapılardaki katmanlarda farklı davrandıkları bilinir Yerküre içinde hareket eden bu dalgaların davranışlarının incelenmesi sonucunda Yerküre’nin iç yapısı anlaşılabilmektedir

Yerküre’nin merkezinde katı haldeki nikel ve demirden oluşan İç Çekirdek (Inner Core) bulunur Bu çekirdeği çevreleyen Dış Çekirdek (Outer Core) ise, içindeki sülfür ve oksijen nedeniyle ergime noktası düştüğü için sıvı halde bulunan nikel ve demirden oluşur 45 milyar yıldır soğumasına rağmen hala çok sıcak olan çekirdek, Yerküre’nin manyetik alanının oluşmasındaki etkendir Daha sonra gelen ve Alt Manto ve Üst Manto diye ikiye ayrılan Manto (Mantle) ise, kısmen yada tümüyle eriyik durumdaki kayaçlardan oluşan magmayı içermektedir Demir, magnezyum, silikon ve oksijence zengin mineralleri içeren Manto’dan sonra, bu katmanların en incesi olan ve okyanuslar ile kıtaları barındıran Yerkabuğu (Crust) vardır Oksijen ve silikonca zengin Yerkabuğu’nda, okyanus tabanlarını oluşturan bazalt, en çok bulunan kayaçtır Kıtalardan oluşan kabuk kısmı ise bazalt ile daha az yoğun olan granit, kumtaşı, kireçtaşı gibi kayaçları barındırır

Yerküre’nin üst katmanları fiziksel olarak ayrı bir bölümlemeyle de incelenebilir Litosfer (taşküre) adı verilen sert katman, Yerkabuğu ve Üst Manto’nun en üst kısmından oluşur Astenosfer ise Litosfer’in altındaki, plastik özellikleri gösteren akışkan Üst Manto bölümüdür Litosfer tek parça değildir, okyanus ve kıtaların sınırlarından farklı şekilde levhalara bölünmüştür Manto katmanı, yeryüzündeki hareketliliğin en büyük nedenidir Manto’nun alt bölümleri üst bölümlerine göre çok daha sıcaktır Burada oluşan konveksiyonda, daha sıcak olan magma yükselir, soğur, katılaşır ve Üst Manto’daki daha soğuk kayaların batmasına neden olur Batan bu kayalar, tekrar ısınır, ergir ve yükselir Henüz tam anlamıyla modellenemeyen bu devinim, Litosfer’deki levhaların hareket etmesine neden olur

Şimdi bu katmanları detaylı bir şekilde inceleyelim

1 Kabuk (Crust) :

11 Kıtasal Kabuk (Continental Crust):

•Ortalama yoğunluğu 2,7 gr/cm3’dür

•Ortalama kalınlığı 35-40 km’dir

•Yaşlı kayaçlardan oluşur (1,5 – 35 milyar yıl)

•Yapısı karmaşık, bileşimi değişkendir

•Konrad süreksizliği ile ayrılan farklı fiziksel ve mineralojik bileşime sahip alt-üst seviyelere sahiptir

12 Okyanusal Kabuk (Oceanic Crust):

•Ortalama yoğunluğu 3,0 gr/cm3’dür

•Ortalama kalınlığı 6 km’dir

•Kıtasal kabuğa göre daha genç (<200 milyon yıl) kayaçlardan oluşur

•Basit tabakalı yapısı ve homojen bileşimi ile karakteristiktir

•Okyanusal ve kıtasal kabuğun birleşim noktaları güncel sedimanlarla kaplıdır

2 Manto (Mantle):

21 Üst Manto (Upper Mantle):

Üst manto plaka tektoniği açısından oldukça önemlidir 70-100 km arasında sağlam, rijit kayaçlardan oluşan Litosfer bölümü vardır 100-700 km arası ise daha az rijit malzemeden oluşmuş Astenosfer bulunur Astenosfer plastik deforme olabilir

22 Alt Manto (Lower Mantle):

Yerkürenin 700-2900 km arasında kalan bölgesine Alt Manto ya da Mezosfer adı verilir Bu bölgede yer alan kayaçlar daha yoğun ve elastiktir

Genel olarak Manto yer kabuğunda meydana gelen olayların (depremler, volkanik faaliyetler, dağ oluşumları, deniz tabanı yayılımları, kıtaların kayması) oluşumuna neden olan kuvvet ve enerji kaynağıdır

3 Çekirdek (Core):

Mantodan çekirdeğe geçirte Wiechert-Gutenberg Zona adı verilen bir süreksizlik zona vardır Çekirdeğe geçerken cisimlerin fiziksel özelliklerinde büyük değişiklikler olur

Manto’dan çekirdeğe geçerken;

•Cisimlerin yoğunlukları artar (5,5  10 gr/cm3)

•P dalgalarının hızı düşer (13,6  8,1 km/s)

•S dalgaları bu sınırı geçemez (7,5  0 km/s)

Çekirdek litosfer plakalarının hareketinde rol oynar ve yerin magnetik alanının kaynağıdır

31 Dış Çekirdek (Outer Core):

•2890 – 5150 km arasındaki alanı kapsar

•Basınç ortalama 1350 KB, sıcaklıksa 3700 oC’dır

•Yapısı sıvı halde Fe/Ni karışımından oluşur

•Yoğunluğu 10 – 12 gr/cm3 civarındadır

32 İç Çekirdek (Inner Core):

•5150 – 6371 (yerin merkezi) km arasında bulunur

•Basınç 3700 KB, sıcaklık ise 4500 oC’dır

•Yapısının kristal halde Fe/Ni karışımı olduğu sanılmaktadır

•Yoğunluk yerin merkezine doğru 133 gr/cm3’den 13,6 gr/cm3’e kadar artar

İzostazi:

Yerkabuğunda kütleleri ve yoğunlukları birbirinden farklı büyük bloklar arasındaki denge durumudur

1 Pratt Teorisi: Bu teoriye göre, seviye farkının oluşması için yüzeydeki yüksek kısımların (dağların) yoğunluğu az, alçak kısımların yoğunluğu daha fazladır

2 Airy Teorisi: Bu teoriye göre ise yüksek dağ şeritleri yüzer bloklar durumundadır Yerkabuğunu oluşturan parçaların yoğunlukları aynıdır ancak bu blokların kalınlıklarının değişik olması, yüzeydeki seviye farklılıklarını meydana getirir Bu teoriye göre yüksek dağların ovalara göre daha derin kökleri vardır

Kaynaklar:

•İhsan Ketin, Genel Jeoloji – Yerbilimlerine Giriş, 1982, s107

•E J Tarbuch, F K Lutgens, Earth Science, 1985

•Fiziksel Jeoloji Dersi Notları, 2000/2001

•Mustafa Gökçeada, Litosfer,