Yemen Türküsünün Hikayesi - Safiye Ayla'nın Yorumuyla

Yemen Türküsü

( Safiye Ayla'nın Yorumuyla )



Ressam: Mehmet Ruhi Arel |Tablo Adı: Askerler, (1915)









Türkünün Hikayesi

Osmanlı Yemen topraklarını ülkesine kattıktan sonra buradaki hükümdarlığını sürdürmek için çok şehit vermiştir Yemen merkezden uzak olsa da kutsal toprakları elde tutma uğruna bir çok şehit verilmiştir



Müslüman toprağı olmasına karşın, Yemen İngilizlerle işbirliğine giderek Osmanlıya karşı savaş açmıştır Beş cephe de birden çarpışan Osmanlı kuvvetleri Anadolu’dan asker sevki yapmaktadır Çarpışmalar o kadar, şiddetli olmaktadır ki aileler Yemen’e cepheye giden evlatlarının artık geri dönmeyeceğini bilmektedirler

Bir çok aile cepheye gönderdikleri çocuklarından bir daha haber alamamışlardır Hatta bazı askerler yıllar sonra savaş bitse de bu topraklardan geriye dönememişler, sağ kalabilenler orada yaşamlarını devam ettirmişlerdir Bu acıyla Yemen Türküsü o devirlerde halkın dilinden düşmemiş etkilerini ve izlerini günümüze kadar bu türküyle taşımıştır





Türkü Sözlerinin Açıklaması

Havada bulut yok bu ne dumandır
Mehlede ölüm yok bu ne şivandır
Bu yemen elleri ne de yamandır






Şiir iki tasvir cümlesi ile başlıyor Bu tasvir cümleleri Muş'ta çok yaygın kullanılan özgün bir soru sorma şeklidir Muş ve yakın illerde Anadolu'nun diğer yerlerinde pek sık görülmeyen vurguyla soru sorma yöntemidir Bu yöntemde -dır bildirme eki daha kuvvetle vurgulanarak cümle soru haline getirilir Meselâ : "Ahmet, kuvvetlidir"Cümlesi -dir eki vurgulu okunarak soru cümlesi haline getirilir Normalde bu cümle "Ahmet kuvvetli midir ?" şekliyle soru haline getirilir Bölgede ise mı soru eki atılıp yerine -dır ekinin vurgulu okunuşu getiriliyor

Şiirde bu vurgulu söyleniş kendini hissettiriyor Türkü ilk cümlesinde bulutsuz havadaki duman soruluyor Ama dikkatli ve yöre vurgusuyla okunduğunda sade bir soru değil bir şaşkınlık ifadesi de vardır ki bu Türkünün yöredeki efsanesi ile de ilgilidir

Türkünün Muş'ta anlatılan hikâyesine göre yörede çok sevilen bir genç evlendiğinin ertesi günü askere Yemen'e gider Askerler bir yerde toplanıp, sonra da yola çıkarılır Onlar yürürken arkalarından toz bulutu kalkar Askerin genç eşi kocasını bir daha uzun yıllar göremeyeceğini, hatta geri gelmeyeceğini düşündüğünden uzun süre kafilenin peşinden ağlayıp ağıt yakar Aradan uzun bir süre geçtikten sonra Yemenden gelen bir asker genç kadına ölen eşinin asker çantasını getirir Kendini kaybeden genç kadın bir yandan çantayı açıp içindekilere bakarken, bir yandan da ağıt halinde " Havada Bulut Yok" türküsünü yakar

Şiirin yukarıdaki üç dörtlüğü bu efsaneyle birebir örtüşmektedir Ayrıca, şiirde Muş'ta kullanılan anlamıyla üç kelime kullanılır Bunlarmehle - şivan - yaman Şivan kelimeleridir ,büyük bir acıyla karşılaşan ev halkının ağlayıp, inlemesini, haykırıp, ağıt yakmasını anlatmak için kullanılan bir kelimedir ve genelde tek başına değil "evine şivan düşmek" şeklinde deyim olarak kullanılır Ayrıca "evine şivan düşesi" şeklinde bir bedduada vardır Bu kelime Farsça şiven(matem, yas, inleme, sızlama) kelimesinin bölgede kullanılan halidir

Diğer kelime mehledir Mahallenin Muş ağzında söyleniş şeklidir Bir edebiyatçı şiire baktığı zaman bu kelimenin heceye uyması için kısaltıldığını düşünebilir Oysa ki bu kelime aynı haliyle günümüzde de varlığını sürdürmektedir Kelimedeki -h- sesi gırtlaktan ve kalın olarak söylenir

Bu bölümdeki diğer kelime ise yamandır Bu kelimenin Türkçe sözlükteki karşılığı "etki, güç, beceriklilik, şiddetli"'dir Oysa türküde saygıyla karışık korkuyu ve zorluğu anlatmak için kullanılmıştır Ayrıca bu kelime bölgede güçlü, cesur, korkusuz anlamında insanlar ve hayvanlar için ayrıca zorluk anlamında kullanılır

Şimdi gelelim Türkünün en can alıcı kısmına :

Ano Yemen'dir gülü çemendir
Giden gelmiyor acep nedendir ?
Burası Muş'tur, yolu yokuştur
Giden gelmiyor acep ne iştir ?

"Ano" kelimesi Türkünün ilk derlemesi sırasında tespit edilmiş Ama şimdi bilhassa türkünün aslını bozmaya çalışanlar ya da bu kelimenin hangi anlamda ve nasıl bir duyguyla söylendiğini anlamayanlar bu kelimeyi değiştirmeye çalışıyorlar Mesela; Ah o, veya A bu gibi kelimelerle yapılan değişimler türkünün dokusunu ve duygusunu bozarlar Çünkü, Muş'ta çok büyük üzüntüler sırasında yakılan ağıtlarda ano veya babo gibi feryat ifade eden kelimeler sıkça kullanılır Bilindiği gibi Doğu Anadolu ağzında kelime sonlarına gelen "o" sesi seslenmeyi ifade etmek için kullanılır Bu dünyadaki dağlık bölgelerin çoğunda böyledir Geniş bir ünlü olan "o" sesi istenildiği kadar uzatılarak seslenmeye yardımcı olur Meselâ "Ahmet! Diye seslenen bir kişi için uzak bir mesafeye seslenmek için kelimenin sonundaki -met hecesini uzatması lâzımdır ki bu da pek yeterli olmaz Ama "Ahmoo!" diye seslendiğinde sesini duyurması son derece kolaydır

İşte bu türküdeki "Ano" kelimesi feryat eden bir insanın seslenme ihtiyacıdır Türküde daha sonra gidilen yerin yemen olduğu ve gülünün çemen olduğu söyleniyor Şimdi bu kelime grubunu inceleyelim:

1- Gidilen yerde gül olmadığını ve en güzel bitkisinin çimen olduğu ve gidilen yerin ne kadar yaman bir yer olduğu anlatılıyor olabilir

2- Gül edebiyatta bir çok fikri ve duyguyu anlatmak için kullanılmıştır Bunlardan bir tanesi de şehitlerin gireceğinin müjdelendiği "Cennet" ' tir O Şaik Gökyay'ın "Bu Vatan Kimin" şiirinde vatan için ölen şehitlerin ölerek cennete girişleri " Bir gül bahçesine girercesine" diye anlatılmıştırYemende şehit olanların mezarlarının bilinmediği ve onların Cennete gittikleri "gülü çemendir" sözleriyle anlatılmış olabilir Ya da bu mısralar bize bu anlamları çağrıştırıyor olabilir

Farsça yeşil ve kısa otlarla örtülü yer anlamına gelen çemen kelimesi Yemen'le kafiye olmak bakımından veya Yemen'in bilhassa Güney kesimlerinin bitki örtüsünü anlatmak içinde kullanılmış olabilir Doğrusu bu mısralar bende bu duyguların hepsini uyandırıyor

Gelelim "Burası Muş'tur, yolu yokuştur-Giden gelmiyor acep ne iştir" Mısralarına


"1950'li yıllardan önce Muş'un esas yerleşim yeri bugün kale Mahallesi dediğimiz şehrin arkasındaki Kurtik Dağının yamaçlarındaydı Şehrin çevre illerle bağlantısı Bitlis ve Erzurum yollarıydıDoğuya giden Erzurum yolu dağın yamacını paralel olarak takip edip giderken, Batıya giden Bitlis yolu yamaçtan aşağı dik bir yokuştan inerek bugün Taşo Köprüsü (Taş Köprü) dediğimiz köprünün üzerinden inerek Hasköy'e doğru uzanan yoldur Bitlis yolu o dönemlerde Muş'u batıya ve güneye bağlayan yoldur Bitlis tarafından Muş' geldiğiniz zaman Taşo Köprüsünden itibaren şehrin merkezine çıkan yol neredeyse yüzde kırkbeş meyillidir Öyle ki bir çok araç yokuşu çıkarken yarı yolda kalıp geriye kaçar bazen de arkada kalan evlere vururdu1950'den sonra bugünkü yollar yapılınca bu yollar eski önemini yitirdi Şimdi sadece yan yollar olarak yakın çevreye ulaşımda kullanılıyor Ayrıca, bu tarihten sonra eski Muş valisi Tevfik Sırrı Gür'ün gayretiyle şehir ovaya doğru gelişme göstermiştir"

"Giden gelmiyor acep ne iştir ?" ise bir çaresizliğin haykırışıdır 1849-1918 arasında Osmanlı İmparatorluğunun gereksiz Yemen sevdası yüzünden Anadolu'dan zorla koparılıp bir daha evine barkına dönemeyen asker annelerinin, eşlerinin, kardeş ve sevgililerinin ortak feryadı gibidir Sahipsiz kalan bir eş, bir anne elbette ki devlet büyüklerinin yüksek politikalarını! anlayamayacaktıVe kendi lisan-ı haliyle soracaktı" Acep ne iştir ?" Bugün bile biz halâ anlayamadığımız kararlar için sormuyor muyuz, acep ne iştir ? Bu mısradan Huş'çular da kendilerine bir sonuç çıkarabilirler Şöyle ki, bu mısraları yazan kişi Yemen'in tamamından bahsetmekte ve gidenlerin dönmediğinden şikayet etmektedir Şimdi mantıken düşünelim"Burası Huş'tur" diye türküyü yakan kişi Huş'u nereden tanıyor ? Eğer Huş'u görüp gelen bir asker (ya da böyle bir askerden duyan kişi) olsaydı ve bu türküyü Anadolu'da yakmış olsaydı en azından "Orası Huş'tur" demesi gerekirdi Ayrıca kendisi geri geldiğine göre "giden gelmiyor" diyemezdiHadi diyelim ki bu türküyü yakan kişi türküyü Huş'ta iken söylemiş olsun Bu sefer de "Burası Huş'tur, gelen gitmiyor !" demesi gerekmez miydi? Mantık olarak istediğiniz şekle sokun yine de türkünün Muş'ta söylendiği dışında mantıklı bir sonuca varamazsınız

Kışlanın önünde çalınır sazlar
Ayağım yalnayak yüreğim sızlar
Yemene gidene ağlasın kızlar

Türküde tartışma konusu olan kelimelerden bir tanesi de "Kışla" kelimesidir Hemen her şehirde bir kışla olduğunu düşünürseniz, şehirlerin " bu kışla bizim kışla" demelerini de anlamak gerekir Burada açıklanması gereken konu ise halkın kışlaya olan bakışıdır Türkünün yazıldığı dönemlerde askere alınmalar oldukça farklıdır Birliğine götürülecek askerler çeşitli yerlerden toplanana kadar belli bir yerde toplanır Onların bu toplanma yerlerinde geçirdikleri süre de askerlikten sayılırdı

Meselâ benin babam Muş'ta askere Mart ayında alınmış ama yollar müsait olmadığı için Mayıs ayına kadar Muş'taki toplanma yerinde kalmış Bu sırada kaldığı yer evine iki yüz metre uzaklıkta olmasına rağmen evine gidemiyor, asker elbiselerini bile giymeden acemi eğitimi alıyorlarmış Babam bu anılarını anlatırken kaldığı yerden kışla diye bahseder Bu nedenle şiirde adı geçen "kışla" da büyük bir ihtimalle askerlerin toplanma yeridir Önünde saz çalınması ise bekleşen askerlerin eğlenceleridir Çünkü, Türk milleti dışında düğüne gider gibi savaşa giden başka hiçbir millet yoktur

Son iki mısra ise geride kalanların gözyaşlarıdır Çünkü, savaşın asıl acısını onlar yaşayacaktır Bazı, metinlerde "Yemene gidene ağlıyor kızlar" diye söylense de doğrusu ağlasın'dır Çünkü Muş ve çevresinde "-yor" şimdiki zaman ekini kullanma alışkanlığı bilhassa o tarihlerde hiç yoktur

Kışlanın önünde redif sesi var
Açın çantasını bakın nesi var
Bir çift potin ile bir de fesi var

"Redif kelimesinin kelime anlamı sonradan, arkadan gelendir Burada ise yeni, genç asker anlamındadır 19 yüzyılda Osmanlı ordularının Batı orduları standartlarına kavuşturulması için yapılan çalışmaların sonucu olarak seferberlik anında askere alınacak kişilerin oluşturduğu alaylardır Bilhassa I Dünya savaşında bu hazırlıkların faydaları görülmüştür (Daha fazla bilgi için bk İ Hakkı Uzun Çarşılı-Osmanlı Tarihi- Cilt 8)

Şiirin genel mantığı ve de o dönemdeki Osmanlı Askerinin kılık-kıyafet ve de maddi yönü düşünüldüğünde Osmanlının askerine yedek potin veya şapka vermesi düşünülemez Bir askerin potin ve de şapkasının sağlığında çantasına giremeyeceğini de mantıken düşündüğünüzde bu eşyaların bir şehide ait olduğu sonucuna ulaşırsınızCesedin Anadolu'ya dönmesi imkânsız olduğu için arkadaşları tarafından ailesine ulaştırıldığı sonucu ortaya çıkar

O halde söyleyebiliriz ki , bu türkü aynı kişi tarafından (muhtemelen şehidin eşi) şehidin askere gidişi ve şehit oluşunun ardından söylenen muhteşem bir ağıttır Türküleşmesi yine muhtemelen başka kişiler tarafından muhtelif zamanlarda gerçekleşmiş olabilir

Yemen savaşları Anadolu insanını derinden yaralayan savaşlardır Çünkü, amacına inanmadıkları, ulaşmak da güçlük çektikleri, halkı tarafından ihanete uğradıkları toprak parçalarına zorla götürülmüşlerdi Gidenler geri dönemedikleri gibi şehit oldukları uçsuz bucaksız çöllerde sahipsiz cesetler olarak kalmışlardı Ölümden kurtulup terhis olabilenleri de uzun, tehlikeli bir dönüş yolu bekliyordu Devlet uzun yıllar askerlik yaptırdığı bu insanları memleketlerine geri götürme zahmetine katlanmıyor, onları kaderleriyle baş başa bırakıyordu Bu nedenle kurtulanların bir çoğu da oralardan geri gelemiyordu Geri gelebilenler de Yemen cehennemini dört bir yanda anlatıyor, yakınlarından haber alamayanların acısı bir kat daha arttı yordu

"Havada Bulut Yok" türküsü bu acıyı belki de en iyi anlatan türkülerden biri olmuştur Bu kadar üzerinde konuşulması, haksız yere sahiplenilmeye çalışılması da sanırım bu yüzdendir

Ama kimse heveslenmesin Muşlu Yemen'de şehit olan evlatları için öz bağrında duyduğu acıyı haykırdığı bu Türküyü elbette ki yüce Türk milletine armağan etmiştir Bu Türkünün gerçek sahibi Türk milleti ve O'nun uçsuz bucaksız ülkelerde verdiği milyonlarca şehittir

Hepsinin ruhu şad olsun









Türkü Sözleri


Havada bulut yok bu ne dumandır
Mahlede ölü yok bu ne figandır
Ana ben ölmedim bu ne şivandır




Aho yemendir gülü çemendir
Giden gelmiyor acep nedendir
Burası Muştur yolu yokuştur
Giden gelmiyor acep nedendir




Kışlanın ardında redif sesi var
Bakın çantasına acep nesi var
Bir çift kundurası bir al fesi var




Kışlanın önünde üç ağaç incir
Kolumda kelepçe boynumda zincir
Zincirin yerleri ne yaman sancır




Kışlanın önünde sıra söğütler
Zabitler oturmuş asker öğütler
Yemene gidecek bu koç yiğitler




Kışlanın ardını duman bağladı
Analar babalar kara bağladı
Yemene gidene herkes ağladı




Kışlanın ardında yüzüyor kazlar
Ayağım ağrıyor yüreğim sızlar
Yemene gidene ağlıyor kızlar




Aho yemendir gülü çemendir
Giden gelmiyor acep nedendir




Kışlanın ardında bir kırık testi
Askerin üstüne sam yeli esti
Gelinlik tazeler umudu kesti




Aho yemendir gülü çemendir
Giden gelmiyor acep nedendir