Beylikler

Ahlatşahlar Beyliği


Van Gölünün batı sâhilinde bulunan Ahlat'ta, 12 asrın başlarında kurulmuş olan bir Türk devleti 1100 senesinde Sökmen el-Kutbî tarafından kuruldu 1207 senesinde Ahlat şehrine Eyyûbîler'in davet edilmesiyle son buldu Ahlat'ta kurulan bu devlete Ahlatşahlar ve Ermenşahlar denildiği gibi, kurucusu olan Sökmen'den dolayı, Sökmenliler de denilmektedir

Sökmen (Sökmen-I), Büyük Selçuklu Sultanı Melikşâh'ın amcasının oğlu Kutbeddîn İsmâil'in kölesiydi Bu yüzden Sökmen el-Kutbî diye tanındı Kendisini yetiştirip, Muhammed Tapar'ın kumandanlarından oldu Adaleti ve iyiliğiyle şöhret kazanan Sökmen, Mervânîlerin Ahlat Emîri halka kötü davranınca, bu şehre çağrıldı ve ordusuyla o sıralarda Doğu Anadolu'nun en kalabalık ve müstahkem bir şehri olan Ahlat'a geldi Savaşmadan şehri teslim aldı O zamanlar Âzerbaycan ve Arran (Karabağ) melîki olan Muhammed Tapar, bu hizmetlerinden dolayı Ahlat ve Van çevresine, Sökmen'i vali tayin etti Böylece 1100 (H494) senesinde, Ahlatşahlar Devletinin temeli atılmış oldu


Gittikçe kuvvetlenen Sökmen, Meyyâfârikîn'i (Silvan) topraklarına kattı 1109'da, Haçlılara karşı, Sultan Muhammed Tapar'ın teşkil ettiği ittifaka katıldı Musul Emîri Mevdûd ve Artuklu Emîri İlgâzi ile birlikte, Haçlıların elinde bulunan Urfa'yı kuşattılar Urfa Kuşatması iki ay sürdü Haçlılara yardım geldiğini gören Türk müttefik kuvveti, muhasarayı kaldırarak, Harran'a doğru geri çekildi İki ay süren muhasarada Türk askeri, epey zayiat vermiş ve yorulmuştu Askerlerini daha fazla zayi etmek istemeyen müttefikler, çekilmeyi daha uygun buldular


Sultan Muhammed Tapar, 1111 senesinde Musul Emîri Mevdûd komutasında bir orduyu, Haçlılara karşı görevlendirdi Hasta olmasına rağmen, Sökmen de askerleriyle birlikte bu orduda yer aldı Fakat, 1112 senesinde, ordu, Haçlılarla çarpışırken, vefat etti Sökmen'in cenazesi, askerleri tarafından Ahlat'a götürülerek defnedildi Onun zamanında, Sökmenli Beyliği, başşehir Ahlat olmak üzere Malazgirt, Erciş, Adilcevaz, Eleşkirt, Van, Tatvan, Erzen, Bitlis, Muş, Hani, Meyyâfârikîn (Silvan) ve Bargiri şehirlerini elinde bulunduruyordu Sökmen'den sonra; beyliğin başına, oğlu İbrahim, onun vefatından sonra diğer oğlu Ahmed, Ahmed'den sonra İkinci Sökmen geçti (1128)


Sökmenli (Ahlatşahlar) Beyliği, çocukluk dönemi hariç, İkinci Sökmen Bey zamanında en iyi devresini yaşadı


Bu sırada Selâhaddîn-i Eyyûbî, 1174 senesinde bağımsızlığını ilan ederek, Eyyûbî Devleti'ni kurdu Ülkesini genişleten Selâhaddîn Eyyûbî, Doğu Anadolu'yu da topraklarına katmak istiyordu 10 Temmuz 1185'te vefat eden İkinci Sökmen'den sonra tahta geçecek bir kimsenin olmayışı, Selahaddin Eyyubî'ye arzusunu gerçekleştirme fırsatı verdi Amcasının oğlunu, bir ordu ile Ahlat üzerine gönderdi Fakat, Sökmenlilerin dirayet ve kuvvet sahibi beyi Seyfeddin Begtimur, duruma hakim olarak tahtı ele geçirdi Yedi senelik bir iktidardan sonra, 1193 yılında damadı Aksungur tarafından tahttan indirildi Aksungur, kayınpederinin yerini aldı ve kayınbiraderini hapsetti 1197 senesinde ölen Aksungur'un yerine, Sökmen'in kölesi Atabeg Kutluğ geçti Yedi günlük bir saltanattan sonra, halk tarafından tahttan indirildi Yerine Begtimur'un oğlu Muhammed geçtiyse de, karışıklıklar bir türlü durmadı Gürcülerin saldırısı, Erzurum melikinin yardımıyla atlatılabildi Beyler arasında kavga devam etti Halkın davet etmesi üzerine, Necmeddin Eyyûbî, 1207 senesinde Ahlat'a geldi ve şehri teslim alarak, Sökmenliler Devletine son verdi


Kültür ve medeniyet: Her Türk-İslâm devleti gibi, ülkelerin tamiri ve insanların maddî ve manevî refaha ulaşmasını gaye edinen Sökmenliler (Ahlatşahlar) de, belde halkını huzura kavuşturmak için ellerinden gelen gayreti gösterdiler Hükümdar ailesi ve çevresindeki devlet büyükleri, şanlarına yaraşır eserlerle beldelerini süslediler Ahlat, Bitlis, Muş gibi, hakimiyet sahalarına giren şehirlerde, camiler, hastaneler, hamamlar, köprü ve medreseler yaptırarak, halkın sosyal ihtiyaçlarını gidermeye çalıştılar Şehirlerin kale ve surlarını tamirle de, savunma tedbirleri aldılar Emirlerinde bulunan insanların eğitimine çok önem verdiler Onların, dinlerini en iyi şekilde öğrenmelerini temin için, üstün vasıflara sahip din adamı yetiştiren medreseler açtılar Derviş gâziler için dergâhlar açıp, hürmet gösterdiler


Toprakların en iyi şekilde değerlendirilmesi için, ziraî çalışmalara ehemmiyet verdiler Elde edilen ürün ve temin edilen huzurla, insanlar refah içinde yaşadılar Sağlanan refah sayesinde, kültür faaliyetleri hızlandı


Ahlat'ta yetişen âlimler ve sanatkârlar, çevre memleketlere yayıldılar İlmiyle âmil âlimlerin ve mücahid gâzilerin yurdu olarak tanınan Ahlat, Kubbet-ül-İslâm adıyla anılmaya başlandı Ahlat'tan, Safiyüddîn Ebü'l-Berekât, Şeyh Mü'min ed-Darîr, Yahyâ bin Ahmed Hudâ-dâd, Muhammed bin Melik-dâd gibi âlimler yetişti Konya Alâeddin Camiinin mimarı Hacı el-Ahlâtî, Tercan'da Mama Hatun türbe ve kervansarayının mimarı Mufaddal el-Ahlâtî ve Divriği Dârüşşifâsının mimarı Hurremşâh el-Ahlâtî gibi sanatkârlar, Ahlat'ta meydana gelen kültür ve medeniyet muhitinde yetiştiler Yine Ahlatlı kimyager İbrahim bin Abdullah da boyacılıkta, bilhassa lâcivert imalinde mahir, tıp ve başka ilimlerde meşhurdu


Çok çalışkan olan Ahlatlılar, Van-Tatvan-Vastan limanları ile Ahlat-Erciş arasında, büyük gemiler çalıştırdılar Ticaret yaptılar Van Gölü'nde acemiliklerini çıkaran Ahlatlı gemiciler, Karadeniz'de de ticarî faaliyetlere giriştiler Tebriz'den gelen ticaret yolu üzerinde bulunan Ahlat, iki milyon altın vergi tahsil edebilecek bir şehir hâline geldi Ticaret yolları üzerinde, hanlar ve kervansaraylar yaptıran Ahlatşahlar, tüccarlara kolaylıklar sağladılar Buranın sanatkârları, demircilik ve çilingirlikle meşgul oldular Ayrıca, Ahlat civarındaki kuyulardan çıkarılan kırmızı ve sarı renkli arsenik, komşu memleketlere ihraç edildi

Doğu Anadolu'da Erzen ve Bitlis'te, 1085-1192 yılları arasında hüküm sürmüş olan bir Türk beyliği

Kurucusu olan Dilmaçoğlu Mehmed Bey, Malazgirt Savaşı'ndan sonra, diğer Türk beyleri gibi, Anadolu'ya akınlarda bulundu 1085 senesinde Diyarbakır alındıktan sonra, Bitlis ve Ahlat da Selçuklu kuvvetleri tarafından fethedilmişti Bitlis ve havalisi Dilmaçoğlu Mehmed Beyin idaresine bırakıldı ve kendisine timar olarak verildi Bir süre sonra bu bölgede beyliğini kuran Mehmed Beyin ölüm tarihi bilinmemektedir


Mehmed Beyin yerine Toğan Arslan geçti Toğan Arslan önce, Türkiye Selçuklu sultanı Birinci Kılıç Arslan'a, onun ölümünden sonra da Sökmenliler'e bağlandı Toğan Arslan, Meyyâfârıkîn'e (Silvan) bağlı yirmi beş köyü ele geçirince, İbrahim Sökmen'in idaresinin zayıflığından faydalanarak, bağımsızlığını ilan etti Fakat bu hâl uzun sürmedi Daha sonra Artuklular'a bağlanan Toğan Arslan, İlgâzi ile birlikte, Haçlılara ve Gürcülere karşı savaştı


Toğan'ın Artuklulara bağlanması, Sökmenli Beyi İbrahim'i kızdırdı Neticede, Dilmaçoğulları üzerine, 1124 yılında sefere çıkarak, Bitlis'i muhasara altına aldı Fakat, başarı elde edemedi


Musul Atabegi İmâdeddin Zengî'nin ordusuna 10000 dînâr haraç ödeyerek, ülkesini tahrip olmaktan kurtaran ve 1134 veya 1137 senesinde öldüğü rivayet edilen Toğan Arslan'ın yerine oğlu Hüsâmüddevle Kurtî geçti O da babası gibi Artuklular ile birlikte Gürcülere karşı yapılan seferlere katıldı 1130 senesinde Dovin'i zaptetti Bir sene sonra Gürcü Kralı İvane, Anadolu'ya saldırdı ise de, Hüsâmüddevle tarafından hezimete uğratıldı Hısn-ı Keyfâ Artukluları Beyi Rükneddin Davud'un saldırısı üzerine, Kurtî, Mardin'e giderek yine Artuklulardan Timurtaş'ın himayesine girdi 1143 senesinde ölünce, yerine kardeşi Yâkut Arslan geçti Ancak, Yâkut Arslan da kısa bir süre sonra öldü ve yerine kardeşi Fahreddin Devletşah, idareyi eline aldı


1161 senesinde, Gürcistan üzerine yapılan seferlere katıldı Bu seferden sonra, Artuklularla Danişmendliler arasında çıkan savaşta, Devletşah, Artukluların yanında yer aldı Bir süre sonra Devletşah ile Mardin Artuklu Beyi Necmeddin Alp arasında anlaşmazlık çıktı Devletşah, Artuklu hükümdarına karşı koyamayacağını anlayınca, 1168 yılında Meyyâfârıkîn'e kadar giderek, itaatini bildirdi ve çıkması muhtemel bir savaşın önüne geçti Devletşah, 1192 senesinde öldü Aynı sene içinde, Ahlat Emîri Begtimur, Dilmaçoğullarının merkezi Bitlis'i ele geçirdi


Bundan sonra Dilmaçoğulları Beyliği, siyasî ve askerî bir varlık gösterememesine rağmen Erzen ve havalisinde 1394'e kadar varlığını korudu Bu tarihte, Akkoyunlular tarafından tamamen ortadan kaldırıldı