Yeryüzü Şekillerini Oluşturan Faktörler

yeryüzü şekillerini oluşturan faktörler nelerdir - yeryüzü şekillerini oluşturan faktörler hakkında bilgi - çevremizdeki yeryüzü şekillerini oluşturan faktörler - yeryüzü şekilleri nelerdir - yeryüzü şekilleri nasıl oluşmuştur

Yeryüzü şekillerinin oluşması ve değişmesi hem iç, hem de dış güçlere bağlıdır Yüzeydeki yükselmelere dünyanın içindeki güçler, yani iç güçler yol açar Buna karşılık dış güçler, yani su, rüzgar ve buz bu yükseltileri yeniden düzleştirmeye çalışır Tektonik ve magmatik olaylar, arazi yapılarının farklılığı ve dış güçlerin farklı etkileri çok çeşitli yeryüzü şekillerinin oluşmasına yol açar Bunlar:

1 Güçlerin Etkisi
2 Aşınma
3 Sürüklenme ve Taşıma
4 Tortullaşma ve Yeniden Oluşum

Güçlerin Etkisi
Dünya’nın kabuğunun soğumasından bu yana sürekli yinelenen bir süreç söz konusudur İç güçler yüzeyde yükseklik farklılıklarına neden olurken, yani dağlar, kayalar, çukurlar, yanardağlar ya da başka yükseltiler oluştururken, dış güçler de bunları sürekli biçimde aşındırır, yontar ve doldurur Güneş enerjisinin ve iklim etmenlerinin (sıcaklık farkı, yağış, rüzgar vb) etkisi altındaki jeolojik süreçler dış güçleri oluşturur

Aşınma
Çevre koşulları bir yüzeyin çeşitli biçimlerde aşınmasına neden olabilir Bunlar ortaya çıkış biçimlerine göre fiziksel-mekanik, kimyasal, biyolojik ve biyokimyasal aşındırmalar olarak sınıflandırılabilir Aşınmanın derecesi o çevrenin iklim ve hidroloji koşullarına bağlı olarak değişir

Fiziksel-mekanik aşınmaya buharlaşmanın çok, yağışın az olduğu kurak bölgelerle yağışların genellikle kar biçiminde düştüğü yerlerde rastlanır Deniz kıyılarında da bu tür aşınmalar görülebilir Yağışın bol ve sıcaklığın yüksek olduğu yerlerde ise kimyasal aşınma söz konusudur Bu tür aşınmalar özellikle tropik bölgelerde çok etkilidir
Günlük ya da yıllık sıcaklık farklılıkları kayaların yüzeyinde gerilimlere neden olarak onların kırılarak ufalanmasına yol açar Ayrıca gene bu nedenle ortaya çıkan küçük çatlakların arasına giren sular buz, tuzlar da kristal oluşturarak kayayı parçalar Rüzgar, su ve buzun da aşındırıcı etkisi vardır Bunların taşıdığı katı cisimler kayalara vurarak ufalanıp parçalanmasına neden olur

Kimyasal aşınma daha çok suyun ve ona karışmış olan asitlerin etkisiyle ortaya çıkar Örneğin, tuz içeren kayaçlar yalnızca suyun etkisiyle çözülebilir Buna karşılık kireçtaşlarının eriyebilmesi için daha güçlü asitler gereklidir
Ötekilerle karşılaştırıldığında hayvanlarla bitkilerin yol açtığı biyolojik ve biyokimyasal aşınmanın önemsiz olduğu görülür Aşınma genel olarak toprak oluşumunda da önemli rol oynar

Sürüklenme ve Taşıma
Kopan parçaların bulundukları yerden uzaklaştırılmasına sürüklenme denir Sürüklenme çoğu kez ışınmayla birlikte ortaya çıkar ve bunun sonucunda aşınan yüzey yeniden aşındırıcı güçlerin etkisi altına girer Sürüklenme kütleçekiminin, suyun akım gücünün, buzun itici gücünün ve rüzgar hareketinin artık hiçbir şeyi hareket ettiremeyeceği noktada son bulur Bu nedenle bazen dağların yakınındaki çukurlarda ya da dağların eteklerinde sürüklenmiş parçalara rastlanır

Doğa güçlerinin bu parçacıkları daha uzaklara götürdükleri de olur, buna taşıma denir Özellikle ırmaklar kopardıkları parçaları çok uzaklara götürebilir Suyun aşındırıcı gücünün etkisiyle oluşmuş “V” biçiminde vadilere rastlanabilir Su gibi buz da kayalardan parçalar koparıp uzaklara taşıyabilir ve “U” biçiminde vadiler oluşturabilir Denizin taşıyıcı etkisi dalgalar, gelgit ve akıntılarla ortaya çıkar Rüzgar ise özellikle koruyucu bitkilerin olmadığı kurak bölgelerde büyük zararlar verebilir ve küçük parçaları binlerce kilometre uzağa taşıyabilir

Tortullaşma ve Yeniden Oluşum
Taşınan parçaların bir yerde çökelmesine tortullaşma denir Büyük parçalar dağlarla düzlükler arasındaki sınır bölgesinde çökelerek teraslar oluşturur Daha küçük parçacıklar ise eğer kara parçası üstünde bir yerde çökelmemişlerse, denize ulaşır Irmakların taşıdığı parçalar kıyılarda deltalar oluşturur Kıyıya yakın bir yere çökelmeyen parçalar ise daha uzaklara giderek denizin dibinde birikir Milyonlarca yıl süren bu taşıma ve biriktirme bir süre sonra yerkabuğuna baskı yaparak iç güçleri harekete geçirir, bunlar da yeniden yükseltilerin ortaya çıkmasına neden olur

Dünya’mız son 570 milyon yıldan beri üç büyük orojenez, yani dağoluşumu yaşamıştır Bunların hepsi de yukarda anlatılan aşınma ve biriktirme sonucu iç güçlerin hareketiyle ortaya çıkmıştır Günümüzden yaklaşık 500-408 milyon yıl önceki Kaledoniyen dağoluşumu sırasında İskoçya, Norveç’teki dağlar, 387-248 milyon yıl önceki dağoluşum sürecinde Apalaşlar, Urallar ve Orta Ren Dağları, 213 milyon yıl önce başlayan son dağoluşumunda ise Alpler, Andlar, Kayalık Dağlar ve Himalayalar ortaya çıkmıştır