Ses Düşmesi-Ünlü Düşmesi-Ünsüz Düşmesi

SES DÜŞMESİ

Sözcüğün aslında bulunduğu halde, ek geldiğinde bazı sesler düşebilir Bu düşme hem ünlülerde hem ünsüzlerde görülür

Ünlü Düşmesi

Sözcüğün aslında bulunan bir ünlünün düşmesidir

Örnek: “Yapraklar daha şimdiden sarardı” cümlesinde sözcüğün aslı “sarı”dır; “-ar-” eki geldiğinde sözcüğün sonundaki “ı” düşmüştür

Ünlü düşmesinin en yaygın kullanımı ise “Hece düşmesi” adıyla anılan kuraldır Buna göre, sözcüğün son hecesinde bulunan dar ünlüler, ünlüyle başlayan bir ek sözcüğe eklendiğinde düşer Bu özellik bazı organ isimlerinde, Arapçadan dilimize geçen bazı sözcüklerde, bazı Türkçe fiillerde görülür

sabır - ı > sabrı

akıl - ı > aklı

burun - u > burnu

gönül - üm > gönlüm

Örneğin; “Kahvaltıya hazırlanın” cümlesinde altı çizili söz “kahve altı” sözlerinin birleşmesinden oluşmuş, bu sırada “kahve” sözündeki “e” düşmüştür

Ünsüz Düşmesi

Sözcüğün aslında bulunan ünsüzün, ek geldiğinde düşmesidir

küçük - cük > küçücük

büyük - cek > büyücek örneklerinde sözcüklerin sonlarında bulunan “k” ünsüzlerinin düştüğü görülüyor

Ünsüz düşmesi

Git ve: kullan, ara

Bazı sözcükler ek alırken kök ve gövde ek ile birleşmez Bu esnada kök veya gövdeden bir ünsüz düşer Bu olaya "ünsüz düşmesi" denir

Örnek:

* küçük + cük → küçücük (k harfi düştü)

* ufak + cık → ufacık →Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-

1 Gurbete düşmüşlerin başına çöktü damlar
Son yolcunun gömüldü son adımları
Bekçi sert bir vuruş ile kırdı kaldırımları
Mezarda ölü gibi yalnız kaldım odamda
Yukarıdaki dörtlükte aşağıdakilerden hangisi yoktur?
a) Ünlü düşmesi
b) Ünsüz benzeşmesi
c) Ünsüz yumuşamasına aykırı sözcük
d) Ünsüz yumuşaması
e) Ünlü daralması

2 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde kaynaştırma ünsüzü kullanılmamıştır?
a) Arabayı pek hızlı sürmez, dikkatli kullanırdı
b) Şehirde geceleyin başlayan yağmur, sabaha kadar sürdü
c) Bahçesinde rengarenk çiçekler vardı
d) Evin yan duvarları ve balkonu kalın sarmaşıklarla örtülmüştü
e) Elinde bir demet çiçekle odanın kapısına geldi

3 Pencerenden bir gül attığın zaman
Işıklarla dolacak kalbimin içi
Bu dizelerde aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?
a) Ünsüz benzeşmesi
b) Ünsüz yumuşaması
c) Ulama
d) Ünsüz yumuşamasına aykırılık
e) Ünlü türemesi

4 Aşağıdakilerin hangisinde altı çizili sözcükte kaynaştırma ünsüzü yoktur?
a) Ne halden anlayan bulunur
b) Bir kere sevdaya tutulmaya gör
c) Bir de saçların düşmüş yüzüne
d) Bir meşaledir pervaneyim ona
e) Sensiz uykuyu haram bilen için

5 Vurulup tertemiz alnından uzanmış yatıyor
Bir hilal uğruna, ya Rab, ne güneşler batıyor
Bu dizelerde aşağıdakilerden hangisi yoktur?
a) Ünlü düşmesi
b) Ulama
c) Küçük ünlü uyumuna aykırı sözcük
d) Ünsüz yumuşaması
e) Ünsüz yumuşamasına aykırılık

6 Numaralı dizelerin hangisinde ünlü düşmesi yoktur?
1 Yelpaze çevrilir gibi birden dönüşleri,
2 İşveyle devriliş, saçılış, örtünüşleri,
3 Raks ortasında bir durup oynar, yürür gibi,
4 Yalnız ben duyuyordum sirenleri
5 Her kalbi dolduran güle, her senden: Ole!

a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5

7 Sararken alnımı yokluğun tacı
Gönülden silindi neşeyle acı
Kalbe muhabbette buldum ilacı
Ben de müridinim işte Mevlana
Bu dörtlükte aşağıdakilerden hangisi yoktur?
a) Ünsüz benzeşmesi
b) Ünlü düşmesi
c) Ünsüz değişimi
d) Büyük ünlü uyumuna aykırı sözcük
e) Ünlü daralması

8 Aşağıda verilen cümlelerin hangisinde ses düşmesi yoktur?
a) Onun bağrı zaten yaralıdır
b) O da bu akşam geliyor
c) Hasta sabaha kadar inledi
d) Burada oğlu onu savunmada
e) Boğaziçi yalılarında geçti, ömrüm

9 Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerin hangisi “ünsüz değişimi”ne örnek olmaz?
a) Hadi seni yemeğe götüreyim?
b) Bu havada dağa tırmanmak istiyorum
c) Sabahları balığa çıkarlar
d) Çocuğun ruh sağlığı bozulmuştu
e) Böbreğinin birini ameliyatla aldılar

10 Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak
Dizedeki işaretli yerlerde görülen ses olayı, aşağıdakilerden hangisinde görülmez?
a) Sabahtan uğradım ben bir güzele
b) Sarı etek giymiş gonca kısarak
c) Deli gönül abdal olmuş
d) Saçın çözüp benim için ağlar mısın?
e) Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle

CEVAPLAR: 1e 2d 3e 4c 5d 6e 7e 8b 9b 10b

Ses Düşmeleri Nelerdir?


Kelimedeki bir veya birkaç sesin dilin ses özelliklerinden kaynaklanan sebeplerle düşmesi olayıdır Kaybolan sesin kelimedeki yerine göre ve kaybolma şekline göre aşağıdaki şekillerde incelenirler:

a) Ön ses düşmesi:

ısı+cak > sıcak

b) Orta hece ünlüsünün düşmesi

Orta hecenin vurgusuz olması sebebiyle özellikle ğ r y z zayıf ünsüzlerinin yanındaki ünlünün düşmesi olayıdır: ağızı > ağzı boyunum> boynum buradan > burdan buyuruk > buyruk dirilik > dirlik gazete > gazte kıvırım > kıvrım oğulu > oğlu satılık > satlık yalınız > yalnız yanılış > yanlış

c) Ünsüz düşmesi

Seslerin birleşmesi sırasında söyleyiş güçlüğü veya zayıf sesler (g h n l r y z) sebebiyle bir ünsüzün düşmesi olayıdır: küçük+çük > küçücük ufak+rak > ufarak; kağan > kaan soğan > soan soğuk > souk uğur > uur; yapurgak > yaprak; çift > çif bir daha> bi daha geliyor > geliyo

ç) Hece düşmesi

Peş peşe gelen ve sesleri birbirine benzeyen hecelerden birinin düşmesidir: alıyor (<ala yorır) başlayım (<başlayayım) budur (<bu durur) pazartesi (<pazar ertesi) söyleyim (<söyleyeyim)

d) Tekleşme

Genellikle alınma kelimelerdeki aynı cinsten ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin dilin ses özelliğine uyarak düşmesidir:Edebiyyat > edebiyat hammâl > hamal kemmiyyet > kemiyet medeniyyet >medeniyet

e) Ünlü birleşmesi

İlki ünlüyle biten ikincisi ünlüyle başlayan ve her zaman birlikte kullanılan birleşik kelimelerde peş peşe gelen ünlülerin kaynaşarak bir ünlü hâline gelmesiyle ortaya çıkan ses olayıdır: bulamaç (<bulama+aş) cumartesi (<cuma+ertesi) Delorman (< Deli orman) kahvaltı (<kahve+altı) nasıl (<ne+asıl) niçin (<ne+için)

f) Hece kaynaşması

ğ h y zayıf ünsüzleri bazen iki ünlü arasında eriyerek kaybolur kalan iki ünlü kaynaşarak tek ünlü olur Dolayısıyla bir hece eksilmiş olur: âb (< ağabey) ayol (< ay oğul) eczâne (< eczâhâne) eyvallah (< eyi vallah) pastane (< pastahâne) peki (< pek iyi)