Mecaz Ve İroni

Mecaz ve ironi

Son zamanlarda bazı yazarlar mecaz ve ironi gibi kavramların bilinmediğini, bu yüzden yazılıp söylenen bazı şeylere yanlış anlamlar verildiğini söylüyor, haklı olarak bundan şikâyet ediyorlar
Diyorlar ki: "'Ben aslanım!' dedim diye gerçekten yelesiyle, kükremesiyle aslan olduğumu sanıyor, avlamaya kalkışıyorlar! Hâlbuki ben aslan gibi güçlü ve yürekliyim demek istedim!"

Okullarda Türkçe doğru dürüst öğretilmez, edebî metinler adamakıllı okutulup tahlil edilmezse olacağı budur Lise mezunları arasında bir anket yapınız; bakalım, mecazın, istiarenin, kinayenin, sembolün, alegorinin, ironinin vb ne olduğunu kaç kişi bilecek? Ortaya çıkacak tablonun hiç de iç acıcı olmayacağını rahatlıkla söyleyebilirim Mesela "Tanpınar'ı okudum" gibi bir sözün, "Tanpınar kitap mı ki okuyorsun?" şeklinde bir tepkiyle karşılanması muhtemeldir Hâlbuki mecaz-ı mürsel kavramı bilinse bu tepki gösterilmeyecektir

Her dil bir mucizedir; fakat hiçbir dilin ifade imkânları sınırsız değildir Başta mecaz olmak üzere, bütün söz sanatları dilin sınırlarının dışına taşarak daha geniş ifade imkânlarına kavuşmak için yaratılmıştır Mecaz olmasa edebiyat olmaz, diller kupkuru ifade vasıtaları olarak kalırlardı

Mecaz, bir kelimeyi geçici olarak başka bir anlamda kullanmaktır Benzetme ilgisiyle yapılan mecazlara istiare (metaphore), başka bir ilgiyle yapılanlara da mecaz-ı mürsel denir İstiare aslında teşbihin kısaltılmış şeklidir "Aslan gibi güçlü bir adam" sözü, benzeyeni, benzetme yönü, kendisine benzetileni ve benzetme edatıyla eksiksiz bir teşbihtir Ama aynı anlama gelmek üzere sadece "aslan" derseniz istiare olur

Masalların ve mitolojilerin kaynağı mecazlardır Bu dil hadisesi, kanun kaçakları tarafından gizli dil (argo) yapımında kullanıldığı gibi, mistik şairler de yalnız kendilerine verildiğine inandıkları ilâhî bilgileri mecazların arkasına gizlemiş, yani mecazlaştırma yoluyla kendilerine has bir sembolizm yaratmışlardır Sembol ve alegori de öyle

Yeri gelmişken, kelime mecaz haline geldiği zaman, birbirine benzetilen şeylerin sınır çizgilerinin belirsizleştiğini, iki şeyin garip bir şekilde birbirine karışarak zengin ve müphem bir çağrışımlar dizisi meydana getirdiğini belirtmekte fayda görürüm Masalların ve mitolojilerin kaynağı, mecazlar, daha doğrusu, aralarında benzerlik bulunan şeylerin birbirine karışarak belirsizleşmesinden doğan farklı imaj ve tasavvurlardır

Bugün mademki edebiyat öğretmenliğine soyundum, kinayeden de söz etmeliyim Kinaye, eskilerin tarifiyle hem hakiki, hem mecazî mânâsında anlaşılabilen sözdür Mecazlar gibi, kinayeler de zamanla dilin tabii söz varlıkları arasında yerlerini alırlar 'Eli açık'ın cömert, 'açıkgöz'ün kurnaz ve işini bilir anlamlarına gelmesi gibi Kinayeli konuşmak (veya yazmak), aynı anda iki farklı şeyi söylemektir Ama asıl maksadınız, kullandığınız söze yüklediğiniz mecazî anlamla muhatabınızı eleştirmek, bazan da gülünçleştirmektir

İroni de kinayeli konuşmaya benzer Edebiyattan tiyatroya, hitabetten günlük konuşmalara kadar birbirinden farklı alanlarda, çeşitli amaçlarla kullanılan ironinin temel özelliği gerçekle görünüş veya söylenenle söylenmek istenen arasındaki zıtlığa dayanmasıdır İronik konuşan, bir şeyi söyler gibi görünürken başka bir şeyi kasteder Filâncanın çok zeki olduğunu söylerken aslında "aptalın tekidir" demek istiyorsanız, ironik konuşmuş olursunuz Bir yazı, baştan sona ironik -yani söylenenlerin tamamen tersi kastediliyor- olabilir

Mecaz ve ironi çeşitleri insanlığın tarihi kadar eskidir ve her dilin tabiatında vardır Bütün insanlar, "Kibarlık Budalası"nın farkında olmadan 'mensur' konuşması gibi, çok zaman ne yaptıklarını bilmeden mecaz da kullanırlar, kinaye de, ironi de

Bir insanın bu incelikleri fark edecek seviyeye gelinceye kadar okuryazar sayılması doğru değildir