Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #31 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları3 MECAZ ANLAM Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir Başka bir deyişle bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya çıkan anlamdır Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır Mecaz anlamda iki kelime bir yönüyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir Bu konuyu bir daha açmayacağım Derdim çoktur, hangisine yanayım Doktora boş gözlerle bakıyordu Bu şarkıya bayılıyorum Tatlı sözlerle babasının gönlünü aldı Yakında savaş patlayacak Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollarıyla yapılır Benzetme yoluyla yapılanlardan biri istiaredir İstiare açık ve kapalı olmak üzere ikiye ayrılır Edebiyat dersinde söz sanatları arasında incelenir Eğretileme ve deyim aktarması da denir “Kurban olam, kurban olam Beşikte yatan kuzuya” (açık istiare) “Tekerlekler yollara bir şeyle anlatıyor” (kapalı istiare) İlgi yoluyla yapılanlara ad aktarması denir Ad aktarmasında benzetme amacı olmaz İç-dış, parça-bütün, neden-sonuç, sanatçı-yapıt, yer-insan, yer-olay gibi ilgiler vardır Aşağıdaki cümleler ad aktarmasına örnektir (ad aktarması ayrıca mecaz-ı mürsel adıyla söz sanatlarında da işlenir) Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilâl Saçını kestir demedim mi? Bereket yağıyor; çiftçinin yüzü gülecek Ayağını çıkarmadan girebilirsin Bu olaylara Ankara sessiz kalıyor Orhan Veli’yi okur musun? |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #32 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları4 DEYİMLER Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun? Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu Her gördüğüne dudak büküyordu Senin yaptığın pire için yorgan yakmak İki genç adam boğaz boğaza geldi Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar Matematiği aklım almıyor Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı Bizimkinin iyice çenesi düştü Göze girmek için her şeyi yapıyor İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu Bu soruya kafa yormanı istemiştim Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış Burası çok ayak altı, şurada duralım Deyimlerin özellikleri: a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir b) Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez, "ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez, "ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez, "dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez, "tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez Ama istisnalar yok değildir: “baş başa vermek” ve “kafa kafaya vermek” gibi Araya başka kelimeler girebilir: “Başını derde sokmak” Başını son günlerde hep derde soktu c) Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır Az sözle çok şey anlatırlar: “Çam sakızı çoban armağanı”, “dili çözül-”, “dilinde tüy bit-”, “dilini yut-” d) Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar Bu özellik deyimi mecazdan ayırır 1 Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar: ağzı açık, kulağı delik, eli uzun, kaşla göz arasında, bulanık suda balık avla-, dikiş tutturama-, can kulağı ile dinle-, köprüleri at-, pire için yorgan yak-, pişmiş aşa su kat-, kafayı ye-, aklı alma-, akıntıya kürek çek-, ağzı kulaklarına var-, bel bağla-, çenesi düş-, göze gir-, dara düş-, 2 Ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara yada öykücüklere dayanır Yorgan gitti, kavga bitti Dostlar alışverişte görsün, Atı alan Üsküdar'ı geçti, Tut kelin perçeminden, Dam üstünde saksağan, vur beline kazmayı, Kızım sana söylüyorum, gelinim sen alın Ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?, Ne şiş yansın ne kebap e) Deyimler özel anlamlı sözlerdir Deyimler genel yargı bildirmezler Deyimler bir kavramı belirtmek için bulunmuş sözlerdir Öğütte bulunmazlar Atasözleri ise genel anlamlı sözlerdir Ders vermek, öğütte bulunmak için ortaya konulmuşlardır Deyimle atasözünü ayıran en önemli nitelik budur Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" atasözüdür Çalışmanın önemini anlatmaktadır Bu yargı dünyanın her yerindeki insan için geçerlidir f) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var? Bazı deyimler ise anlamlarından çıkmamışlardır: Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yükte hafif pahada ağır, özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ olsun g) Deyimler cümlenin öğesi olabilir, cümlede başka görevler de alabilir: Üzüntüsünden ağzını bıçak açmıyordu (Yüklem) Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tümleci) Aslan payı ona düştü (Özne, isim tamlaması) O, dik kafalı biridir (sıfat tamlaması, sıfat) h) Kafiyeli deyimler de vardır: Ele verir talkımı, kendi yutar salkımı |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #33 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları5 TERİM ANLAM Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim denir Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır Örnek: "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karşılar Örnek: kök, mısra, muson “yüklem, özne, kök, zarf”, dil bilgisi terimleri; “üçgen, daire, çap”, kelimeleri de geometri terimleridir Terimler halkın söz varlığında yer almaz, ama halk ağzında kullanılıp da sonradan terim özelliği kazanmış kelimeler vardır Örnek: "Budala" kelimesi halkın söz varlığında aptal, anlayışsız, sersem anlamlarıyla kullanılır, fakat bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamında kullanıldığında terimdir Terimler, genellikle gerçek anlamıyla kullanılan sözlerdir Terimlerin, mecaz anlamı, yan anlamı, deyim anlamı yoktur Boğaz’ı geçip Karadeniz’e ulaştık Ayağı olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur Ağacın kökleri çok derinde Üçgenin iç açıları toplamı 180’dir 6 ARGO ANLAM Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafından kullanılan özel sözcüklerden oluşan dile argo denir Argo, dil içinde bir dil gibidir Külhanbeylerinin anlaşma vasıtası da denebilir Küfürle karıştırılmamalıdır Argonun varlık sebebi kolay ve çekici anlatımı yakalama isteğidir Şekil ev anlamda ölçüsüzlük ve mübalâğa esastır Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de denebilir Dışa dönüklük, boşalma, rahatlama argoda sınırsızdır Her şeye küfür kelimeleri kullanmadan küfredilir “Canına yandığımın dünyası” gibi aklına tükürmek: birinin düşüncesini beğenmemek mektep çocuğu: acemi, toy zokayı yutmak: aldatılıp zarara sokulmak yutmak: iyice eksiksiz olarak öğrenmek arakçı: hırsız bal kabağı: aptal, beyinsiz çakmak: sınıfta kalmak |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #34 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları7 SOYUT ANLAM Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de soyut anlam denir Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik 8 SOMUT ANLAM Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de somut anlam denir Ağaç, taş, ev, mavi, soğuk, su, masa, yol, yürümek, koşmak Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir “Yazınızda kuru bir anlatım görüyorum” “Adam yıldızlara basa basa yürüyordu” |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #35 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi KurallarıB KELİMELER ARASINDAKİ ANLAM İLİŞKİLERİ 1 EŞ ANLAMLI KELİMELER Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kökenlidir kıymet - değer cevap - yanıt sene - yıl medeniyet - uygarlık imkân - olanak acele - ivedi zelzele - deprem yoksul - fakir misafir - konuk sınav - imtihan yöntem - metot mesele - sorun fiil - eylem kelime - sözcük vasıta - araç Fakat bazı durumlarda anlamdaş kelimeler birbirinin yerini tutamaz: “kara bahtlı” kelime grubunda “kara” kelimesinin yerine “siyah” kelimesini kullanamazsınız Çünkü iki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş veya yakın anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir Türkçe kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir: deprem-yer sarsıntısı-zelzele, kimi zaman-ara sıra-zaman zaman-arada bir-bazen 2 YAKIN ANLAMLI KELİMELER Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir göndermek-yollamak, bezmek-bıkmak-usanmak, dilemek-istemek, çevirmek-döndürmek, söylemek-demek-konuşmak, eş-dost, hısım-akraba, bakmak-seyretmek, Kardeşim sana küsmüş Kardeşim sana kırılmış Kardeşim sana gücenmiş Kardeşim sana darılmış Birinci cümlede bir "kesinlik ve aşırılık" anlamı, ikinci cümlede bir "esneklik, hatta hoşgörü" anlamı, üçüncü cümlede "üzülmek" anlamı, dördüncü cümlede "gücenip görüşmez olmak" anlamı vardır Ben her sorunla başa çıkarım (baş etmek) Bu kadar yürekten çağırma beni (candan) Davranışları hiçbir zaman içtenlikli değildi (yürekten, candan) Yaptığı işi önemsemiyordu (özen göstermiyordu) |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #36 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları3 ZIT ANLAMLI KELİMELER Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir Siyah-beyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek, Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur Eylemlerde de durum aynıdır Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı satılmaz “sevinmek” karşıtı sevinmemek değil “üzülmek”tir Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir “doğru” kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede “eğri” olurken, diğerinde “yanlış” olabilir İki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş, yakın anlamlı veya zıt anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir Meselâ, siyah ile beyaz, ancak ikisi de gerçek (temel) anlamda oldukları zaman zıt anlamlı olurlar Hafif olmayan anlamındaki “ağır” kelimesinin ağır olmayan anlamındaki “hafif”le zıt anlamlı olabilmesi için ikisinin de gerçek (temel) anlamda kullanılması gerekir 4 EŞ SESLİ KELİMELER Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimelerdir Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış hâlde de olabilirler Şiirde cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır Gül: 1 çiçek, 2 gülmekten emir Kır: 1 kırsal alan, 2 kırmaktan emir, 3 beyaz Yazma: 1 baş örtüsü, 2 yazmaktan olumsuz emir, 3 yazma işi Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler arasında da eş seslilik söz konusudur Bu ekler görevce farklı ekler de olabilir: Siyah anlamındaki “kara” ile “kar-a” (-a: yönelme hâl eki) gibi “Oyuncakları olmuş çocukların kurşunlar” “Zalimler her saat taze fidanları kurşunlar” Neden kondun a bülbül kapımdaki asmaya Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmaya “hala” ve “hâlâ”, “kar” ve “kâr”, “adet” ve “âdet” kelimeleri eş sesli değildir Okunuşları ve anlamları farklıdır |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #37 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi KurallarıDOLAYLAMA Bir sözcüğü birden fazla sözcükle ifade etmeye dolaylama denir Dolaylamaların temelinde halkın benimsemesi vardır Örneğin bizler nasıl oluştuğuna pek bakmadan “aslan” için “ormanların kralı” deriz Çünkü insanlar arasında bu, öyle benimsenmiş, kabul görmüştür Kaleci : File bekçisi Turizm : Bacasız sanayi Kömür : Kara elmas YANSIMA SÖZCÜKLER Doğada duyulan seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcüklere yansıma denir “Suyun şırıltısı insanı dinlendirir” “Kedinin acı miyavlaması ile uyandım” “Şu cızırtıyı durdurun artık” cümlelerindeki altı çizil sözcükler birer yansımadır Çünkü bu sesleri biz doğada duyuyoruz İKİLEME Sözün anlamını pekiştirmek, onu zenginleştirmek ya da değişik anlam ilgileri oluşturmak için iki sözün bir araya getirilmesiyle oluşan söz öbeklerine ikileme denir İkilemeler aynı sözcüğün tekrarıyla, yakın anlamlı sözcüklerin tekrarıyla, karşıt anlamlı sözcüklerin tekrarıyla, biri anlamlı biri anlamsız sözcüklerle yapılabilir “Adam acı acı güldü” cümlesinde ikileme aynı sözcüğün tekrarı ile, “Yalan yanlış sözlerle bizi oyalamışlardı” cümlesinde yakın anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılması ile, “Gece gündüz çalışıyordu” cümlesinde karşıt anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılması ile, “Lütfen saçma sapan konuşma” cümlesinde ikileme biri anlamlı, biri anlamsız sözcüklerin birlikte kullanılması ile oluşmuştur |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #38 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi KurallarıAD AKTARMASI Benzetme ilgisi kurmadan bir sözün, başka bir sözün yerine kullanılmasına ad aktarması denir “Seni şirketten aradılar” cümlesinde “şirket” sözcüğünde ad aktarması vardır Burada şirkette görevli birinin, örneğin sekreterin araması söz konusudur Ama cümlede “şirketten” sözü ile genel söylenip, özel anlam anlatılmak istenmiştir “Ben ortaokulda Akif'i çok okudum” cümlesinde “Akif” sözü ile Mehmet Akif'in şiirleri kastedilmiştir “Öğretmen içeri girince sınıf ayağa kalktı” cümlesinde “sınıf” sözcüğünde ad aktarması vardır Bu cümlede “sınıf” ile anlatılmak isten “öğrenciler”dir Dış söylenerek iç kastedilmiştir “Batı teknolojide bizden ileridir” “Türkiye sizinle gurur duyuyor” “Soba yanınca oda ısındı” cümlelerindeki altı çizili sözcüklerde ad aktarması söz konusudur ATASÖZÜ Bir deneyimi, birikimi aktarırken değer yargısı oluşturan ve değer yargılarını yaşatan, akılda kalıcı, özlü sözlerdirBir toplumun derin manevi, tarihsel ve mitoloji bilgilerini birleştirirler Bazı özellikleri ise ; - Kalıplaşmış sözlerdir - Sözlerin yeri değiştirlemez ,başka söz kullanılamaz - Kısa ve öz olmalıdır Az sözle çok şey ifade etmelidir - Genellikle tek cümleden bazen de iki cümleden ibarettir - Atasözlerinin kimileri doğrudan doğruya öğüt vericidir - Atasözlerinin mecazi anlamları vardırKimisinde ise mecaz yoktur,doğrudan sözlerdir - Diğer anonim halk edebiyatı ürünlerinde olduğu gibi atasözlerinin de,ilk söyleyeni zamanla unutulmuştur - Atasözleri ulusların çok değişik dönemlerinde söylenmiş sözlerdir Bunun için de bazılarının söylenmiş oldukları döneme göre çok doğru sözler olabilmelerine karşın günümüzde ya da gelecekte doğrulukları tartışılabilecektir Bazı örnekler : * Acı patlıcanı kırağı çalmaz * Görünen köy kılavuz istemez * Harman yel ile, düğün el ile olur * Saç sefadan tırnak cefadan uzar * Yazın başı pişenin,kışın aşı pişer * Zahmetsiz rahmet olmaz ÖZDEYİŞ (VECİZE) Söyleyeni belli, kısa, anlamlı sözdür Bireysel ya da toplumsal bir ilke, bir görüş, bir kanıyı en kısa yoldan anlatır Yaşam deneyimine ve gözleme dayanır Bazı örnekler: * Benim naçiz vücudum elbet bir gün toprak olacaktır, ancak Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır (Mustafa Kemal ATATÜRK) * Bir ülkenin geleceği o ülke insanlarının göreceği eğitime bağlıdır (Albert Einstein) *İyiliğe gücün yetmezse, kötülük etme (Aristo) *En tehlikeli insanlar yarı deliler ve yarım akıllılardır (Goethe) *Fenalıkların ilki ve en büyüğü, haksızlıkların cezasız kalmasıdır (Eflatun |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #39 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi KurallarıSÖZCÜK TÜRLERİ Sözcükler tür bakımından temelde iki ana gruba ve sekiz ayrı türe ayrılır: a İsim soylu sözcükler: İsim,sıfat,zamir,zarf,edat,bağlaç ve ünlemler b Fiiler soylu sözcükler: Fiiller İSİM (AD) Varlıkları,kavramları karşılayan sözcüklerdir İsimlerle,karşıladıkları kavram ve nesneler arasında çok sıkı bir ilgi vardırBunlar daima birbirlerini çağrıştır Örneğin; "kitap" sözü aklımızda hemen varlık olarak "kitap" nesnesini canlandırır ya da bir kitabı gördüğümüzde zihnimize hemen onu karşılayan isim gelir Kavramlar için ise bu kadar belirgin bir ilişki varlığını söyleyemeyiz Örneğin "dert" dendiğinde aklımızda bir nesne canlanmaz; ancak bunun insanı sıkıntıya sokan bir durum olduğu zihnimizde belirir İsim çeşitleri ise şu şekildedir: A Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler 1 CİNS İSİM Aynı türden varlıkları karşılayan isimlerdirBu varlıkların benzerleri etrafta çoktur Cins isimlerin ilk harfleri büyük harflerle yazılmaz Örn; "Çiçek,okul,kitap,silgi " vs 2 ÖZEL İSİM Tek olan,tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan isimlerdir Ankara, Kayseri, Adıyaman gibi yer adları, Hatice, Sultan, Recep gibi kişi adları, Türkiye, İtalya, Sudan gibi ülke adları, Günün Ötesi, Kiralık Konak, Türk Edebiyatı, Hürriyet gibi kitap, dergi, gazete adları, Bilkent Üniversitesi, Yeşilay, Türkiye Büyük Millet Meclisi gibi kurum adları, İngilizce, Türkçe, Rusça gibi dil adları, Boncuk, Tekir, Yumak gibi hayvanlara verilen adlar özel isimdir, başharfleri büyük harf olarak yazılır |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #40 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi KurallarıB Varlıkların Sayılarına Göre İsimler 1 TEKİL İSİM Sayıca tek bir varlığı karşılayan isimlere tekil isim denir Bunlar; "kitap, çocuk, şiir, bilgisayar " gibi bir varlığı karşılayan isimlerdir 2ÇOĞUL İSİM Sayıca birden çok varlığı karşılayan isimlerdir Çoğul isimler, "-ler, -lar" eki getirilerek yapılır "Kitaplar, çocuklar, şiirler, bilgisayarlar " 3TOPLULUK İSMİ Yapıca tekil olduğu halde, yani çoğul eki almadığı halde birden çok varlığı karşılayan isimlere topluluk ismi denir "Toplum, halk, millet, ordu, bölük, sürü " sözcükleri birer topluluk adıdır Topluluk isimleri de çoğul eki alabilir Bu durumda grupların çoğulu bildirilmiş olur Örn; "Ordular ilk hedefiniz Akdeniz!" cümlesinde "ordu" topluluk ismi çoğul eki almıştırBurada ordunun birden fazla olduğu anlatılmak istenmiştir |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #41 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi KurallarıC Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler 1SOMUT (MADDE) İSİM Duyu organlarımız ile algılanan isimlere somut isim denir "Kitap,masa,insan,ışık " isimleri, beş duyumuzdan biri ile algılanan somut isimlerdir 2SOYUT (MANA) İSİM Duyu organlarımız ile algılanamayan, ama varlığına inandığımız isimleridir "Neşe, özlem, sevgi, korku " isimleri, duyu organımız ile algılanamayan soyut isimlerdir D Yapıları Bakımından İsimler 1 BASİT İSİM Yapım eki almamış kök halindeki isimlerdir "Masa,sıra,televizyon,kalem,defter,anne " 2 TÜREMİŞ İSİM İsim yada fiil kökünden yapım ekiyle elde edilen yeni,anlamlı isimlerdir Türemiş bir iismle o ismin kökü arasında mutlaka anlam bağlantısı vardır "Kulaklık,gözlükçü,sevgi,yolcu,görev,kitapç ı,t uzlu k,evsiz,Türkçe 3 BİRLEŞİK İSİM - En az iki sözcükten oluşurlar - Sözcükler temel anlamlarını yitirip,birlikte yeni bir anlam kazanırlar - Sözcüklerin türleri ne olursa olsun mutlaka bir ismi karşılar - Her zaman bitişik yazılırlar "Biçerdöver, dedikodu, uçaksavar, sivrisinek,eczane, ateşböceği, sütlaç " NOT: sütlaç => sütlü + aş "sütlü" kelimesinde süt sıfattır ve "ü" harfi ses düşmesine uğrar "aş" ise isimdir ve "ş" "ç" ye dönüşür Aynı şekilde ; eczane => ecza + hane "ecza" kelimesi isimdir, "hane" kelimesinde ki "h" harfi ise ses düşmesine uğramıştır |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #42 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi KurallarıEKLER ve SÖZCÜK YAPISI I EKLER Sözcüklerin kök veya gövdelerine gelerek onların cümledeki görevlerini belirleyen, onlara değişik anlamlar katan ya da onlardan yeni sözcükler türeten ses veya ses birleşimlerine ek (takı) denir Ekler çekim eki ve yapım eki olmak üzere temelde ikiye ayrılır A ÇEKİM EKLERİ Çekim ekleri fiil çekim ekleri ve isim çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır Fiil çekim eklerini “fiiler” konusunda gördüğümüz için burada sadece isim çekim eklerine değineceğiz Şimdi isim çekim eklerini anlamlarıyla görelim İSİM ÇEKİM EKLERİ İsim soylu sözcüklere gelerek onlara cümlede görev ve anlam kazandıran eklerdir 1 Çokluk Eki Asıl işlevi isimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirmektir "Okullar, evler, insanlar, çiçekler, sular" Çokluk eki, bu işlevinin dışında eklendiği sözcüğe değişik anlamlar da kazandırır “Türkler köklü milletlerdendir” cümlesine “millet” anlamı, “Beş yaşlarında bir çocuğu var” cümlesine “yaklaşık” anlamı, “Bu akşam Bülent Beyler bize gelecekler” cümlesine “aile” anlamı, “Akşamları erken yatmayı severim” cümlesine “her” anlamı katmıştır 2 Hâl (Durum) Ekleri İsim soylu sözcüklere gelerek onların yüklemle ya da diğer sözcüklerle ilgilerini sağlayan eklerdir a - i hâl eki (belirtme hâli) : İsimlere getirilen “-ı, -i, -u, -ü” ekidir “Ses - i duydum” “Okul - u bitirdim” cümlelerinde kullanılan eklerdir Fiilin neyi etkilediğini gösterir Fiile sorulan “kimi, neyi” sorularına cevap verir b - e hâl eki (yönelme hâli) : İsme getirilen “-a, -e” hâl ekidir “Okula dün gitmedim” cümlesinde yer bildirir “Akşama size geleceğiz” cümlesinde zaman bildirir; zarf yapar c - de hâl eki (bulunma hâli) : İsme getirilen “-da, -de, -ta, -te” ekidir “Durakta otobüs bekliyor” cümlesinde yer bildirir “İki saattir ayakta duruyor” cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış “Beşte gidelim sinemaya” cümlesinde zaman bildirerek zarf yapmış “Onlar sanatın gözde kişileridir” cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmiş ve sıfat yapmış “-de” hâl eki bu durumda yapım eki olmuştur “Tarlada adam boyunda mısırlar vardı” cümlesinde sıfat yapmış ancak yapım eki olmamıştır d - den hâli (çıkma durumu) : İsme getirilen “-dan, -den, -tan, -ten” ekidir “Dükkândan az önce çıktı” cümlesinde yer bildirmiş “İzmir'e akşamdan gidelim” cümlesinde zaman bildirmiş “Sıradan kitaplar sana bir şey kazandırmaz” cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirerek sıfat yapmış ve yapım eki olmuş “Kitaptan daha iyi dost olur mu?” cümlesinde karşılaştırma bildirmiş “Hastalandığından okula gelememiş” cümlesinde neden bildirmiş e Yalın hâli : İsimlerin hâl eki almamış şeklidir İsimler hâl ekleri dışındaki çekim eklerini aldıklarında yalın hâlden çıkmaz “Çiçek, evler, okulumuz, kitap, ağaç” |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #43 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları3 Eşitlik Eki İsim soylu sözcüklere gelip onlara değişik anlamlar katan ve anlama bağlı olarak onları sıfat, zarf yapan - ce , -ca (-çe, -ça) ekleridir “Böyle çocukça davranmamalısın” (benzerlik) “Ailece tatile gittik” (topluluk, birlikte) “Benden boyca uzunsun” (karşılaştırma, bakımından) “Bence sen de haklısın” (görelik, kanaat) “Masraflarınız şirketimizce karşılanacak” (tarafından) 4 İyelik Eki Eklendiği ismin bir şahsa ya da nesneye ait olduğunu gösteren ektir Aitlik ilgisini, kendinden önceki bir sözcüğe ya da söz öbeğine bağlayarak bildirir Altı şahsa göre çekimlenir (benim)_____defter - im___-_silgi - m (senin)___-__defter - in___-__silgi - n (onun)______defter - i______-silgi - si (bizim)____--defter - imiz_-_--silgi - miz (sizin)--------defter - iniz------silgi - niz (onların)------defter - leri -----silgi - leri İyelik eklerini benzer eklerle karıştırmamak gerekir Örneğin iyilik üçüncü tekil kişi eki ile belirtme hâli eki karıştırılabilir “Ev- i yeni aldık” (o evi) “Ev- i çok büyükmüş” (onun evi) Bu iki sözcükte de “-i” eki var Hangisi iyelik, hangisi hâl anlamak için şu soruyu sorabiliriz: “Kimin evi?” Bu soruyu sorduğumuzda ikinci cümlenin cevap verdiğini ve “Onun evi büyükmüş” şeklinde söylenebildiğini görüyoruz Öyleyse “-i” eki ikinci cümlede iyelik eki, birinci cümlede ise “Neyi aldık?” sorusuna cevap verdiğinden “-i” hâl eki olarak kullanılmıştır Ayrıca “-i” eki almış sözcüğün başına “onun” sözcüğü getirerek de bunu anlayabiliriz (Onun) “Ev - i yeni aldık” olmuyor, ama (Onun) “Ev - i çok büyükmüş” oluyor Demek ki ikinci cümledeki “-i” eki, iyelik ekidir |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #44 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları5 İlgi Ekleri İyelik ekiyle çok sıkı biçimde ilgisi olan bir ektir Eklendiği isme ait olan başka bir sözün varlığını gösterir Bağlı olduğu isim ilgi ekli isimden sonra gelir Ben - im = kitabım Sen - in = kitabın O - nun = kitabı Biz - im = kitabımız Siz - in = kitabınız Onlar - ın =kitapları B YAPIM EKLERİ İsim ve fiillerin kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir Burada kök sözünü de açıklamakta fayda var Kök Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır Köklerde yapım eki bulunmaz, ancak çekim eki bulunabilir Örneğin; “Ağaçlarımız” sözcüğünde “ağaç”, sözcüğün, anlamlı ve parçalanamayan en küçük parçasıdır “lar” çokluk ekidir; yani isim çekim ekidir “-(ı)-mız” eki iyelik ekidir; yani isim çekim ekidir Öyleyse bu sözcük yapım eki almamıştır, kök hâlindedir Kökler iki türde bulunur: İsim kökleri ve fiil kökleri “Baktı” sözcüğündeki kök “bak-” fiil kökü; “tuzluk” sözcüğünün kökü olan “tuz” isim köküdür Sözcüğün köküyle, ek aldıktan sonraki şekli arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır “Balıkçılık” kelimesinin ek ve köklerine “balık-çı-lık” şeklinde ayrılır Yoksa “balık” kelimesi bölünüp de köküne “bal” denemez Çünkü “bal” kelimesi ile “balık” kelimesi arasında anlamca bağlantı yoktur Sözcüğün yapım eki aldıktan sonraki durumuna gövde denir Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir İlk yapım eki köke diğerleri gövdeye eklenir |
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları |
10-09-2012 | #45 |
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi KurallarıÇekim Ekiyle Yapım Ekinin Farkları Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamında bir değişiklik yapmaz; yapım ekleri ise anlamı, köke bağlı olmak şartıyla, değiştirir Örneğin; “Kitabı aradım” cümlesindeki “kitaözcüğü “sayfalardan oluşan ve okunan nesne” anlamındadır “-i” hâl ekini alarak “kitabı” şekline geldiğinde de anlamı değişmemektedir “Kitapçı aradım” cümlesinde ise “sayfalardan oluşan ve okunan nesne” olan “kitap” sözcüğü “-cı” yapım ekini alarak bu anlamını yitirmiş, “kitap satılan yer” anlamına gelmiştir Yani “kitap”la bir anlam ilgisi vardır; ama yeni bir sözcük oluşmuştur Çekim ekleri bir sözcüğe yapım ekinden sonra eklenir Yani önce yapım ekleri, sonra çekim ekleri gelir İstisnaları olsa da bu genel bir kuraldır Ek ve kök hakkındaki bu genel bilgilerden sonra şimdi eklerin önemlileri üzerinde durabiliriz 1 İsimden İsim Yapan Ekler İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir Ancak bu sözcükler sıfat, zarf gibi görevlerde de kullanılabilir “Kiralık ev vardır “Sulu yemeleri çok sever” “İşsiz insanlara yardımcı oluyordu” “Büyüyünce futbolcu olacakmış” “Sınıflara üçer kişi alalım” |
|