Tonyukuk Anıtı

TONYUKUK ANITI

Birinci Taş
Batı Cephesi
Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım Türk milleti Çine tabi idi Türk milleti hanını bulmayıp Çinden ayrıldı, hanlandı Hanını bırakıp Çine tekrar teslim oldu Tanrı şöyle demiştir: Han verdim, hanını bırakıp teslim oldun
Teslim olduğun için Tanrı ölmüştür Türk milleti öldü, mahvoldu, yok oldu Türk Sir milletinin yerinde boy kalmadı
Ormanda taşta kalmış olanı toplanıp yedi yüz oldu İki kısmı atlı idi, bir kısmı yaya idi Yedi yüz kişiyi sev eden büyükleri şad idi Katıl dedi Katılanı ben idim Bilge Tonyukuk
Kağan mı kılayım, dedim Düşündüm Zayıf boğa ve semiz boğa arkada tekme atsa; semiz boğa, zayıf boğa olduğu bilinmezmiş derler diyip, öyle düşündüm Ondan sonra Tanrı bilgi verdiği için kendim bizzat kağan kıldım
Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ile beraber İlteriş Kağan olunca güneyde Çini, doğuda Kıtayı, Kuzeyde Oğuzu pek çok öldürdü Bilicisi, yardımcısı bizzat bendim Çogayın kuzey yamaçları ile Kara Kumda oturuyorduk
Güney Cephesi
Geyik yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk Milletin boğazı tok idi Düşmanımız etrafta ocak gibi idi, biz ateş idik
Öylece oturur iken Oğuzdan casus geldi Casusun sözü şöyle: Dokuz Oğuz milletinin üzerine kağan oturdu der Çine doğru Ku'yu, generali göndermiş, sözü şöyle dermiş: Azıcık Türk milleti yürüyormuş; kağanı cesur imiş; müşaviri bilici imiş; o iki kişi var olursa, seni, Çini öldürecek derim; doğuda Kıtayı öldürecek derim; ben,, Oğuzu da öldürecek derim; Çin, güney taraftan hücum et; ben kuzey taraftan hücum edeyim; Türk Sir milleti, yerinde hiç yürümesin; mümkünse hep yok edelim derim
O sözü işitip gece uyuyacağım gelmedi Ondan sonra kağanımıza arz ettim Şöyle arz ettim: Çin, Oğuz, Kıtay bu üçü birleşirse kala kalacağız Kendi içi dıştan tutulmuş gibiyiz Yufka olanın delinmesi kolay imiş, ince olanı kırmak kolay Yufka kalın olsa delinmesi zor imiş Doğuda Kıtaydan, Güneyde Çinden, batıda batılılardan, Kuzeyde Oğuzdan iki üç bin askerimiz geleceğimiz var mı acaba? Böyle arz ettim Kağanım benim kendimin Bilge Tonyukukun arz ettiği maruzatımı işitiverdi Gönlünce sevk et dedi
Kök Öngü çiğneyerek Ötügen ormanına doğru sevk ettim İnek, yük hayvanı ile Toglada Oğuz geldi Askeri üç bin imiş Biz iki bin idik Savaştık Tanrı lütfetti, dağıttık Nehire düştü Dağıttığımız, yolda yine öldü hep
Ondan sonra Oğuz tamamiyle geldi Türk milletini Ötügen yerine konmuş diye işitip güneydeki millet, batıdaki, kuzeydeki, doğudaki millet geldi
İki bin idik İki ordumuz oldu Türk milleti kılınalı, Türk kağanı oturalı Şantung şehrine, denize ulaşmış olan yok imiş Kağanıma arz edip ordu gönderdim Şantung şehrine, denize ulaştırdım Yirmi üç şehir zaptetti Uykusunu burda terk edip, yurtta yatıp kalırdı
Çin kağanı düşmanımız idi On Ok kağanı düşmanımız idi Fazla olarak Kırgızın kuvvetli kağanı düşmanımız oldu O üç kağan akıl akıla verip Altun ormanı üstünde buluşalım demiş Şöyle akıl akıla vermişler: Doğuda Türk kağanına karşı ordu sevk edelim Ona karşı ordu sevk etmezsek, ne zaman bir şey olsa o bizi -Kağanı kahraman imiş, müşaviri bilici imiş- ne zaman bir şey olsa öldürecekti Her üçümüz buluşup ordu sevk edelim, tamamıyla yok edelim demiş Türgiş Kağanı şöyle demiş: Benim milletim ordadır demiş Oğuz yine sıkıntıdadır demiş
Bu sözü işitip gece yine uyuyacağım gelmiyordu, gündüz yine oturacağım gelmiyordu O zaman düşündüm İlk olarak Kırgıza ordu sevk etsek iyi olur dedim Kögmenin yolu bir imiş Kapanmış diye işitip, bu yol ile yürürsek uygun olmayacak dedim Kılavuz aradım Çöllü az kavminden bir er buldum İşittim: Az ülkesinin yolu Anı boyunca imiş, bir at yolu imiş, onunla gitmiş Ona söyleyip, bir atlı gitmiş diye o yolla yürürsek mümkün olacak dedim Düşündüm, kağanıma
Kuzey Cephesi
Arz ettim Asker yürüttüm Attan aşağı dedim Ak Termişi geçip sırtlattım At üzerine bindirip karı söktüm Yukarıya, atı yedeğe alarak, yaya olarak, ağaca tutunarak, çıkarttım Öndeki er çiğneyiverip, ağaç olan tepeyi aştık Yuvarlanarak indik On gecede yandaki engeli dolanıp gittik Kılavuz yeri şaşırıp boğazlandı Bunalıp kağan dört nala koşturuver demiş Anı suyuna vardık O sudan aşağı gittik Yemek yemek için attan indirdik Atı ağaca bağlıyorduk
Gündüz de gece de dört nala koşturup gittik Kırgızı uykuda bastık Uykusunu mızrak ile açtık Hanı, ordusu toplanmış Savaştık, mızrakladık Hanını öldürdük Kağana Kırgız kavmi teslim oldu, baş eğdi Geri döndük, Kögmen ormanını dolanıp geldik
Kırgızdan döndük Türgiş kağanından casus geldi Sözü şöyle: Doğuda kağana karşı ordu yürütelim demiş Yürütmezsek, bizi-kağanı kahraman imiş, müşaviri bilici imiş-ne zaman bir şey olsa bizi öldürecektir demiş Türgiş kağanı dışarı çıkmış dedi On Ok milleti eksiksiz dışarı çıkmış der Çin ordusu var imiş
O sözü işitip kağanım, ben eve ineyim dedi Hatun yok olmuştu Ona yas töreni yaptırayım dedi Ordu, gidin dedi, Altun ormanında oturun dedi Ordu başı İnel Kağan, Tarduş şadı gitsin dedi Bilge Tonyukuka, bana şöyle dedi: Bu orduyu sevk et dedi Cezayı gönlünce söyle Ben sana ne söyleyeyim dedi Gelirse hile toparlanır, gelmezse haberciyi, sözü alarak otur dedi
Altun ormanında oturduk Üç casus geldi Sözü bir: Kağan ordu çıkardı, On Ok ordusu eksiksiz dışarı çıktı der Yarış ovasında toplanalım demiş
O sözü işitip, kağana o sözü ilettim Han tarafından söz dönüp geldi Oturun diye söylemiş Keşif kolunu, nöbet işini çok iyi tertip et, baskın yaptırma demiş
Bögü Kağan bana böyle haber göndermiş Apa Tarkana gizli haber göndermiş: Bilge Tonyukuk kötüdür, kindardır, şaşırır Orduyu yürütelim diyecek, kabul etmeyin
O sözü işitip orduyu yürüttüm Altun ormanını yol olmaksızın aştık İrtiş nehrini geçit olmaksızın geçtik Geceyi gündüze kattık Bolçuya şafak sökerken ulaştık

İkinci Taş
Batı Cephesi
Haberci getirdiler Sözü şöyle: Yarış ovasında yüz bin asker toplandı der O sözü işitip beyler bütün dönelim, temiz edepli olmak iyidir dedi Ben şöyle derim, ben Bilge Tonyukuk: Altun ormanını aşarak geldik İrtiş nehrini geçerek geldik Geleni cesur dedi duymadı Tanrı Umay ilahe, mukaddes yersu üzerine çökü verdi her halde Niye kaçıyoruz? Çok diye niye korkuyoruz?Az diye niye kendimizi hor görelim? Hücum edelim dedim
Hücum ettik, yağma ettik
İkinci gün ateş gibi kızıp geldi Savaştık Bizden,iki ucu,yarısı kadar fazla idi Tanrı lütfettigi için, çok diye korkmadık,savaştık Tarduş şadına kadar kovalayıp dağıttık Kağanı tuttuk Yabgusunu, şadını orda öldürdüler Elli kadar er tuttuk
O aynı gece halkına haber gönderdik O sözü işitip On Ok beyleri, milletini hep geldi, baş eğdi Gelen beylerini, milletini tanzim edip, yığıp -az miktarda millet kaçmıştı -On Ok ordusunu sevk ettim Biz de Ordu sevk ettikanıyı geçtik İnci nehrini geçerek tinsi Oğlu denilen mukaddes Ek dağını aşırdım
Güney Cephesi
Demir kapıya kadar eriştik Ordan döndük İnel Kağana ,korkup Tezik ,Tokar ondan berideki Suk başlı Soğdak milleti hep geldi, baş eğdi
Türk milletinin demir kapıya, Tinsi oğlu, tinsi oğlu denilen dağa ulaştığı hiç yokmuş O yere ben Bilge Tonyukuk ulaştırdığım için sarı altın, beyaz gümüş, kız kadın, eğri deve, mal zahmetsizce getirdi
İlteriş Kağan bilici olduğu için, cesur olduğu için, Çine karşı on yedi defa savaştı, Kıtaya karşı yedi defa savaştı, Oğuza karşı beş defa savaştı Onlarda müşaviri yine bizzat ben idim, kumandamı yine bizzat ben idim İlteriş Kağana Türk Bögü Kağanına, Türk bilge Kağanına
Doğu Cephesi
Kapgan Kağan yirmi yedi yaşında orda idi Kapgan Kağan oturdu Gece uyumadı, gündüz oturmadı Kızıl kanımı döktürerek, kara terimi koşturarak işi, gücü verdim hep Uzun keşif kolunu yine gönderdim hep Siperi, nöbet yerini büyüttüm hep Geri dönen düşmanı getirirdim Kağanımla ordu gönderdim Tanrı korusun, bu Türk milleti arasında silahlı düşmanı koşturmadım, damgalı atı koşturmadım İlteriş Kağan kazanmasa, ve ben kendim kazanmasam, il de millet de yok olacaktı Kazandığı için, ve kendim kazandığım için il de il oldu, millet de millet oldu
Kendim ihtiyar oldum, kocaldım Herhangi bir yerdeki kağanlı millet de böylesi var olsa, ne sıkıntısı mevcut olacakmış?
Türk Bilge Kağanı ilinde yazdırdım Ben Bilge Tonyukuk

Kuzey Cephesi
İlteriş Kağan kazanmasa, yok olsa idi, ben kendim, Bilge Tonyukuk, kazanmasam, ben yok olsa idim, Kapgan Kağanın, Türk Sir milletinin yerinde boy da, millet de , insan da hep yok olacaktı İlteriş Kağan, Bilge Tonyukuk kazandığı için Kapgan Kağanın, Türk Sir milletinin yürüdüğü bu Türk Bilge Kağanı Türk Sir milletini, Oğuz milletini besleyip oturuyor