Budama Ve Budama Teknikleri

Bitkilerin Budanması

Ağaçların ve çalımsı bitkilerin yaşlı, hasta ya da bitki için zararlı olan bölümlerinin kesilerek ayıklanmasına budama denir Bitkiler çok çeşitli nedenlerle budanabilir Örneğin meyve ağaçları ve asmalar meyve verimini artırmak ve bitkinin sağlıklı bir biçimde yetişmesini sağlamak için düzenli olarak budanır Bahçelerdeki süs ve çit bitkileri budanarak çok dallanmaları ve gereğinden fazla büyümeleri engellenir Bu tür bitkilere budama yoluyla çeşitli biçimler verilebilir
Çiçekli bitkilerde budama çiçek verimini de artırır Ayrıca bütün bitkilerin yaşlılık, hastalık gibi nedenlerle çürümeye başlayan dalları bitki ya da çevresi için tehlikeli olmalarını önlemek amacıyla kesilebilir Kavak, söğüt gibi yüksek ağaçların trafiğe, elektrik tellerine ve gün ışığına engel olan dalları da budanır
Meyve ağaçlarının budanması bilgi, beceri ve deneyim gerektiren bir iştir Meyve ağaçları yılda iki kez budanır Kasım ve mart aylan arasında, yaprak dökümünden ağaçların yeniden yaprak vermesine kadar uygulanan kış budamasında kuru ya da çıplak dallar gelişebilecek bir tomurcuk bırakılarak kesilir Öteki dallarda da ağacın çeşidine göre ikiüç tomurcuk bırakılır Kuru budama da denen kış budamasında bütün meyve ağaçları için aynı yöntem uygulanmaz; bazılarında yalnızca kuru dallar ayıklanır, öbür dallar ise hafif biçimde budanır Mayıstan eylüle kadar yapılan yaz budamasında ise kışın bırakılan tomurcukların gelişebilmesi için sürgünler kısaltılır, yapraklar seyreltilir, fazla meyveler kopardır Ağacın yeşil bölümleri budandığı için yaz budaması yeşil budama adıyla da bilinir Yeşil budama uygulanan bir ağaç bütün gücünü, kuru budama sırasında bırakılan tomurcukların gelişip meyveye dönüşmesi için harcar
Meyve veren çalımsı bitkiler meyveler toplandıktan sonra budanır Bu tür budamada yetişkin çalı dallarının seyreltilmesi ve fazla yayılmalarının önlenmesi gerekir Düzenli bir budama sonucu, yaz aylarında gelişecek olan sürgünlerden bir sonraki mevsimde meyve alınabilir
Çiçekli çalıların budanma gereksinimi bitkinin çeşidine göre değişir Bazılarında yalnızca dalların seyreltilmesi yeterlidir Bazılarının ise, çiçeklerini döker dökmez bütünüyle budanmaları gerekir Örneğin altınçanağı (Forsythia) bütünüyle budanan süs bitkilerindendir
Gül gibi bazı bitkiler yılda birkaç kez ve büyük ölçüde budanır; böylece her mevsim gelişme göstermeleri sağlanır Kabukları renkli ve desenli olan sürgünler budanınca daha canlı ve parlak bir görünüm kazanır Söğüt de büyük ölçüde budanan ağaçlardandır
Bahçelerin çevresindeki çit bitkileri daha çok büyümelerini önlemek ve güzel bir görünüm vermek için budanır Bu amaçla yılda bir ya da iki kez mevsimlik genç sürgünlerin çoğu kesilerek kısaltılır Budamayla bu bitkilere göze hoş gelen bir görünüm kazandırılabilir Özellikle Eski Roma ve Rönesans dönemlerinde büyük bahçelerdeki çit bitkilerini ilginç biçimlerde budamak çok yaygındı
Budama işleminde yalnızca dallar, yapraklar ve meyveler ayıklanmaz, kökler de budanabilir Köklerin budanması pek çok ağaçta, özellikle meyve ağaçlarında görülen hızlı büyümeyi önler, meyve verimini artırır Ağaçların gelişmesi yavaşlar, daha derli toplu ve düzenli görünürler; gövdeleri de toprağa daha sağlam tutunur
Budama bitkinin canlanıp güzelleşmesine, veriminin ve zararlılarla hastalıklara karşı direncinin artmasına yardımcı olur Ama manolya gibi bazı bitkiler budamadan zarar görür Bu bitkilerde budamadan ileri gelen yaralar kolay kolay kapanmaz
Bu yüzden, çapı 2,5 santimetreyi geçen budama yüzeyi su geçirmez bir boyayla ya da aşı macunuyla kapatılır Çam ağaçlarını budarken de tepe sürgününün kesilmemesine özen gösterilir Çünkü tepe sürgünü kesilecek olursa ağaç yeterince gelişip büyüyemez, bodur kalır
Budama işlemlerinde genellikle budama çakısı ve budama makası, kalın dallar içinse testere kullanılır Günümüzde, eskiden beri yaygın olan bu aletlerin yanı sıra yeni geliştirilmiş budama makineleri de kullanılmaktadır

Tepe Kesimi

1) Yaşlı Kiraz ve Elma Fidanlarında Tepe Kesimi

a) Üreticiler tarafından fidan dikimi yapıldıktan sonra 150 m den daha uzun boyda olan fidanların, kışın rüzgardan ve diğer koşullardan etkilenmesini önlemek için ilk aşamada 120 m den kesilerek kış aylarını sağlıklı bir biçimde geçirmesi temin edilmelidir Ayrıca, dikilen fidanların rüzgardan sallanmasını önlemek için 80 cm boyundaki bir sopa 20–30 cmlik kısmı toprak altında ve fidana en fazla bir karış uzaklıkta olacak şekilde yere sabitlenmeli, daha sonra fidan sopaya bağlanmalıdır

b) Erken ilkbaharda, don şartları ortadan kalktıktan sonra gözler uyanmadan önce 90 cm den nihai tepe kesimi gerçekleştirilerek fidanda ilk sürme dönemi hazırlıkları yapılmış olacaktır

2) Yaşlı Kiraz ve Elma Fidanlarında Tepe Kesimi

a) 2 yaşlı dallı elma ve kiraz fidanları öncelikli olarak sonbahar döneminde dikimi yapılacak şekilde üreticiler için programlar geliştirilmelidir

b) Dikim yapıldıktan ve don şartları geçtikten sonra yan dallarda en az 1/3’lük uç kesimleri yapılarak bir sonraki sezonda kuvvetli sürgün elde edilmesi sağlanmalıdır

DIŞ MEKAN (BAHÇE) GÜLLERİNDE BUDAMA

GİRİŞ

Milattan 500 yıl önce Çinliler tarafından kültüre alınan güller, çiçeklerinin kokusu ve güzelliği nedeniyle bahçıvanlar tarafından çiçeklerin kraliçesi olarak kabul edilmektedir Gül; çok yıllık, çalı formunda, yarı odunsu bir bitkidir Dikildiği ilk yıldan itibaren çiçeklendiği için güzelliğini hemen gösterir

Bahçede grup veya tek olarak değerlendirilen çalı tipindeki güllerin yanı sıra; tırmanıcı, sarılıcı, yayılıcı güller pergola, çit, duvar kenarlarında, girişlerde, kapı ve pencere kenarlarında kullanılır Son yıllarda ülkemizde de bulunabilen minyatür güller tüm yıl boyunca çiçeklenebildiklerinden, iç mekanda kullanılabildiği gibi, dış mekanda grup olarak ta dikilmektedir Ağaç gülleri ise uzun bir gövde üzerine aşılanmış güllerdir, bahçelerde geniş alanlarda kullanılır

Bahçe düzenlemesinin en önemli bitkisel materyallerinden olan güller, farklı büyüklükteki saksı ve kaplar içinde özellikle balkonların süslemesinde de yer almaktadır

Her nerede ve ne amaçla yetiştirilirse yetiştirilsin, güllere uygulanan kültürel işlemler içinde budama, üzerinde en çok konuşulan ve soru sorulan konulardan birisidir Budama dış mekan güllerinin büyüme ve gelişme özelliklerine göre farklılıklar gösterir Bu broşürde, dış mekan güllerinin budama şekli ve zamanı hakkında bilgi verilerek, bu alanda amatör veya profesyonel olarak uğraşı verenlere yardımcı olunmaya çalışılmıştır

BUDAMA

Budanmamış gül bitkisi; çok sayıda yoğun sürgün oluşturur, çiçekleri küçük ve kalitesizdir Uygun bir budama; verimsiz, yaşlı, hasta, kuru, zarar görmüş dalların çıkartılması ile iyi bir çiçeklenme için birkaç dalın bırakılması işlemidir Budama size, bahçenize uyan arzu ettiğiniz gül şeklini yaratma fırsatını verir

Budama ile kuvvetli ve sağlıklı bir bitki gelişimi sağlandığı gibi, bitki içine daha fazla ışık, hava girmesi de sağlanır Şekil yaratılmasının yanında daha iyi ve kaliteli çiçekler elde edilir Gülde yapılan her türlü kesme işlemi budama olarak adlandırılır Budama işlemi dikim aşamasında dikim budaması ile başlar, her yıl yapılan yıllık budamalar ile devam eder

Güllerde farklı niteliklere sahip fidanlar, üretim materyali olarak kullanılmaktadır Gül fidanları aşılı-aşısız veya tüplü (topraklı)-tüpsüz (çıplak köklü) fidan olarak sınıflandırılır Son yıllarda dış mekanda genellikle tüplü fidanlar kullanılmasına karşın çıplak köklü fidanlarda kullanılmaktadır Dikim budaması özellikle çıplak köklü fidanlarda uygulanır Aşırı uzun kökler kısaltılır Kırılmış zarar görmüş kökler kesilir Ayrıca bu kök sisteminin besleyebileceği ölçüde sürgün bırakılmalıdır Genelde toprak üstü aksam olarak, 15- 20 cm uzunlukta (üç beş göz içeren) farklı yönlere bakan üç-dört sürgün yeterlidir Tüplü fidanlarda aşırı uzun sürgünler varsa dikim sırasında bir parça kısaltılır

GEREKLİ ALET VE EKİPMAN :

Gülün odunsu ve dikenli yapısı nedeniyle bitkiyi kolay, sağlıklı budamak ve budama yapan kişinin de zarar görmemesi için keskin, kaliteli ve temiz aletlere gereksinim vardır

Odunsu, sert, kalın dalları kesmek için iyi dişli bir testere kullanılmalıdır Daha ince, yumuşak dallar için kaliteli, keskin bir budama makası, ulaşılması zor olan yerler için ise uzun saplı budama makasları tercih edilmelidir Bunlara ilave olarak, dikenlerden elleri korumak içinde deri eldivenlerden yararlanılmalıdır Minyatür (saksı) güllerini budamak için ise, sadece budama makası veya normal bir makasta yeterli olabilmektedir

BUDAMA ZAMANI :

Bahçe gülleri için en iyi budama zamanı, güllerin dinlenmeye girdiği sonbahar sonu ile kış bitimi arasındaki zamandır Dinlenmeye giren gülde önce yapraklar azalır, kışı sert olan yerde tamamen dökülür, sürgün ve çiçek faaliyeti durur, bitki kışa dayanabilmek için hayatsal faaliyetlerini en alt düzeye indirir Budama işlemi gözler uyanmadan, bitki aktif büyümeye başlamadan tamamlanmalıdır İklimsel faktörler budama zamanını belirleyen temel faktörlerdir Ilıman kış iklimine sahip olan yerlerde güller erken budanabilir Erken budanan bitkilerin erken uyanacağı ve soğuklardan zarar görebileceği unutulmamalıdır İzmir ve çevresinde en iyi budama zamanı Ocak-Şubat aylarıdır Geç budamalar ise, bitkide su yürümesi ve büyümenin başladığı döneme rastlar ve bu dönemde yapılacak budama bitkide güç kaybına neden olur

BUDAMADA UYGULANACAK GENEL KURALLAR :

1 Birbirine gölge yapan, birbiriyle rekabet içinde olan dallardan biri alınmalıdır

2 Kışın soğuktan zarar görmüş dallar sağlıklı dokunun bulunduğu noktanın birkaç cm altından kesilmelidir

3 Hastalıklı, kuru, zayıf, ince sürgünler bitki üzerinde bırakılmamalıdır

4 Bitkinin (çalının) orta kısmında daha fazla ışık ve hava girmesi için, ortada bulunan dallar dipten çıkartılmalıdır

5 Bu şekilde kesim ile çalıya bir vazo görünümü de sağlanmış olur Vazo şekli hastalıkları önleme açısından da yararlıdır

6 Yaşlı bir dalın ucunda bir en fazla iki adet tek yıllık sürgün 2-3 göz üzerinden budanarak bırakılmalıdır

7 Uç kısımda yaşlı dal ile tek yıllık sürgünün birleştiği yerde çatal oluşturulmamalı, yaşlı kısım birleşme yerinden tırnak bırakılmadan kesilmelidir (Şekil 1)



8 Bırakılan dal ve sürgünlerin yönleri gözler geliştiğinde birbiriyle karşılaşmayacak doğrultuda olmasına özen gösterilmelidir

9 Kesilen sürgünün iç rengi beyaz olmalı, eğer kahverengi veya siyah ise kesim beyaz renge ulaşılan noktanın altından yapılmalıdır

10 Aşılı güllerde aşı noktasının altından gelen dip sürgünleri dipten kesilmelidir

KESİM İŞLEMİ

Kesimler gözün 5- 6 mm üzerinden 30-45º derecelik açı ile düzgün bir şekilde yapılmalıdır Kesim gözün ters yönünde olmalı, göz üzerinde 5-6 (mm) milimetreden büyük dal parçası (tırnak) bırakılmamalıdır (Şekil 2)



Büyük dal parçası kısa sürede canlılığını yitirir (ölür), hastalıklara ve zararlılara barınak oluşturur

Kesim yapılacak yerdeki gözün yönüne de dikkat edilmelidir Göz çalının orta kısmına doğru bakmamalı, dışarıya doğru yönelik olmalıdır Genelde sürgünün en üstündeki göz uyanarak yeni sürgünü oluşturacağı için gözün yönü önemlidir

Kesim sırasında makasın kesim yapan ince kısmı aşağıda, bir başka deyişle bitki tarafında olacak şekilde tutulmalıdır Aksi tutuş durumunda kesim düzgün olmaz yüzey zedelenir, parça (tırnak) kalır Bu durumda bir kez daha kesim yapılarak yüzey düzeltilmelidir

Budamanın Yapılışı :

Güller dikimden sonra birinci yıldan itibaren budanmaya gereksinim duyar Eğer budama yapılmaz ise bitki boyu yükselir, çalı şeklini kaybeder, önce çiçek sayısı artar daha sonra hızla azalır, kalitesiz küçük çiçekler oluşur

Bitki dinlenmeye girdiğinde bitkinin üst dallarında oluşan besin maddeleri köke ve yaşlı odunsu kısma doğru taşınmaya başlar Budama ile ne kadar çok göz uzaklaştırılır ise, bitki üzerinde bırakılan gözlere o kadar fazla enerji kalacak, böylece daha kuvvetli sürgün gelişmesi ve çiçeklenme sağlanacaktır

Bahçe gülleri genellikle üç temel şekilde; sert, orta, hafif olarak budanır

Sert Budama : Bitki 15- 25 cm boyda üç dört sürgün kalacak şekilde budanır Fazla dallar çıkartılır Sert budama sonucu, az sayıda gösterişli çiçek oluşur Zayıf bitkileri kuvvetli gelişmeye yöneltmek için sert budamaya gerek vardır (Şekil 3)



Orta Budama : Bitki üzerinde beş ile on adet sürgün bırakılır, bitkinin yerden yüksekliği 45-60 (cm) santimetredir Orta şiddette budama birçok bahçe gülü için uygun olan bir yöntemdir, sert budamaya göre daha çok sayıda ancak daha küçük çiçekler meydana gelir (Şekil 4)



Hafif budama : Tek yıllık sürgünler sadece uzunluğunun üçte biri kadar kesilir Bu tarz budama kısa saplı güller demektir Genellikle dikimden sonraki ilk yılda uygulanması önerilir

Budama yapacak kişi öncelikle gül çalısını yakından incelemeli bitkinin gelişme kuvvetini saptamaya çalışmalıdır Daha sonra budamada uygulanacak genel kurallarda belirtildiği üzere şekli bozan, hasta, kuru ve fazla dallar çıkartılmalı, dipten kesilmelidir Bir sonraki aşamada uygulanacak budama yöntemine göre yine fazlalık gösteren sürgünler alınmalı, önümüzdeki yıl çiçekleri ve bitkiyi oluşturacak dallar budama yönteminde belirtilen yükseklikte kesilmelidir Kesme işlemi daha önce verilen bilgiler doğrultusunda yapılmalıdır Budama bittiğinde bitki vazo görünümünü almalı, yeni sürgünler tek yıllık sürgünlerden daha kolay meydana geldiğinden bırakılan dalların tek yıllık sürgünlerden olmasına veya yaşlı dalın ucunda tek yıllık sürgünlerin bulunmasına özen gösterilmelidir

Gül bitkisinin yaşlı kısımlarında bulunan uyur gözler gerektiğinde sürerek sürgün oluşturabilme yeteneğindedir Bu nedenle yukarıda anlatılan yöntemlerin dışında kışı çok sert geçen yerlerde bitki 10- 15 cm yüksekten kesilerek toprakla örtülür ve kışı zarar görmeden geçirmesi sağlanır Bahar aylarında yeni sürgünler toprak altında kalan yaşlı kısımdan meydana gelir Diğer bir uygulama da, bitki kışı geçirdikten sonra soğuktan zarar gören dallar budama şekli gözetilmeksizin sağlıklı dokuya ulaşıncaya kadar (yaşlı kısımda olsa) kısaltılır Burada önemli olan bitkiyi kurtarabilmektedir

TIRMANICI-SARILICI GÜLLERİN BUDANMASI

Tırmanıcı güller dikimden sonra 2-3 yıl budanmaz Yalnız cansız, hastalıklı, kuru dallar varsa onlar kesilir

Sürekli çiçeklenen, kuvvetli melez tırmanıcı güller yine dinlenme döneminde budanır Yaşlı olan, çiçeklenmiş dallar çıkarılır, 4-5 kuvvetli sürgün bırakılır, bunlar bağlanır Çok uzun olan sürgünler çiçeklenmeyi teşvik etmek için kısaltılır

MİNYATÜR (SAKSI) GÜLLERİNİN BUDANMASI

Çok az bir budamaya gereksinim duyarlar Şekli bozan, uzayan, sıkışıklık yaratan sürgünler alınır Dipten gelen sürgünler uzunluğunun yarısından budanır Çiçek geçtikten sonra yeni sürgünler oluşturacak göz üzerinden budanmalıdır

AÇAN ÇİÇEKLERİN ALINMASI

Bahçe güllerinde yapılan önemli yanlışlardan birisi de açmış, geçmiş, solmuş çiçeklerin bitki üzerinde bırakılmasıdır Bu şekilde uygulama, yeni çiçeklerin oluşumunu engellediği gibi bitkinin kuvvetinin de azalmasına neden olur Bu nedenle açmış, solmaya başlayan çiçek, çiçek sapı alt kısmında iki adet beş parçalı yaprak bırakılarak kesilmelidir Bu işlemde temel olarak yıl içinde yapılan bir budamadır

SONUÇ

Budama, kişiden kişiye farklılık gösteren bir işlemdir Bu konuda uzman olan kişiler farklı görüşlere sahip olup, değişik uygulamalar yapabilir Önemli olan budamada uygulanacak genel kurallar çerçevesinde budama işlemini gerçekleştirmektir Özellikle ilk yılarda sert kesimlerden mümkün olduğunca kaçınarak, orta şiddette budama yöntemi tercih edilmelidir Genelde yaşlanan ve zayıf bitkilerde gençleştirme için sert kesimlere başvurulmalıdır Zaman içinde kazanılacak tecrübelerle kişinin, güllerine uyan budama yöntemini geliştirmesi, yaptığı işten keyif almasını sağlayan en doğru uygulamadır

Bahçe ile uğraşmanın en önemli yararı, kişileri günlük hayatın sıkıntılarından kurtarması, onları mutlu etmesidir

ProfDr Ercan ÖZZAMBAK

EÜ Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü