Koşamlarla Sağlanan Anlatışlar

Koşamlarla Sağlanan Anlatışlar

Koşma anlatışları - Koşmaların özellikleri - Koşuklar - Koşmaların vasıfları - eş anlamlı koşuklar

Bir koşmanın verdiği anlam, kendisini meydana getiren koşukların eş, yakın, karşıt anlamlı olmak gibi birbirine göre olan durumlarıyla belirir Onun için diziliş konusunda bunların karşılıklı ses durumları nasıl gözden geçirilmişse burada da anlamlarının birbiriyle olan ilişiğini göz önüne almak gerekir Çünkü, koşmaların anlamında beliren pekişme, genişleme, kutuplaştırma, ikircillik, tekleştirme, gibi çeşitli değerler bu ilişiğe dayanır

Mesele bu bakımdan ele alınınca, koşukların yedi vasıfta alabileceği görülür:

Eş anlamlı
Yakın anlamlı
Karşıt anlamlı
Anlamca ilişkili
Anlamca ilişkisiz
Koşuklardan biri anlamsız
Her ikiside anlamsız

Eş anlamlı koşuklarla yapılan koşmalar düşünceyi pekiştirerek anlatır: bitmek tükenmek, doğru dürüst, deli divane, kılık kıyafet, sille tokat vb
Yakın anlamlarla yapılan kavram çerçevesini genişletmeye yarar: ak pak, akıl fikir, aslı nesli, din imam, mal mülk, yer yurt vb

Karşıt anlamlı olanlar ya alt üst, öte beri, ulu orta gibi mecaz yolu ile yeni bir kavram meydana getirmeye, ya alıcı verici, altlı üstlü, büyüğü küçüğü, enine boyuna, gece gündüz, yaz kış, gibi iki karşıt anlamı uzaklaştırıp iki kutuplu bir düşünce anlatmaya yada az çok, var yok, er geç, ileri geri, gibi iki ihtimali karşılaştırıp ikircilik meydana getirmeye yarar

Koşuklarında ancak çağrışım yoluyla bir anlam ilişiği sezilen koşmalar, karı koca, ana baba, giyim kuşam, göz kulak, saz söz, selâm kelâm, vb de olduğu gibi iki ayrı kavramı birbirine bağlayıp tekleştirme görevindedir
Koşuklar arasında hiçbir anlam ilişkisi bulunmadığı zaman ya ahım şahım, dedi kodu, hoş beş gibi apayrı bir anlam meydana gelir yada afiyet şeker, aslı faslı, çeyiz çimen koşmalarında görüldüğü gibi ikinci koşuk birincisinin anlamını pekiştirir veya genişletir

Koşukların biri anlamsız olduğu zaman (ki aralarında her zaman ses uygunluğu bulunur) anlamsızı anlamlı olanın alanını kendi değeri içinde genişletmeye yarar: bakkal çakal, çoluk çocuk, hayal meyal, sıkı fıkı, ufak tefek gibi
Son olarak, koşukların her ikiside abuk sabuk, çıtı pıtı, ıvır zıvır, kem küm gibi anlamsız olan koşmalar geliyor Bunlarda anlamın doldurma olması tabiidir
Ayrıca Ağakay pekiştirmeyi bir çalışmasında şöyle anlatmaktadır

Pekiştirme öğesi ?p? ile yapılan kelimelerin çeşitleri:
sesli ile başlayanlar,
yapılarında dudaksıl ve s yakını (z, ş, ç) bulunmayanlar,
Bu çeşit seslerin her ikisinden başka bir de r taşıyanlar
a) ap + acı ap + aydın ip + ince
ap + açık ap + ayrı up + uygun
ap + ak ep + ekşi up + uzun
ap + ansız (+ın) ep + ey (+ce)
ap + aşikâr ıp + ıslak
b) dap + dar (+acık) kap + kalın kop + koyu
dip + diri kap + kara kup + kuru
dop + dolu kap + karanlık tap + takır
dup + duru kop + kolay yep + yeni
c) çep(e) + çevre kıp + kırmızı sip + sivri
2 b sesi ile başlayan ve yapılarında s yakını ses bulunanların pekiştirmesi m ile yapılır:
bam + başka bom + boş
bem + beyaz bum + buruşuk
Aşağıdaki pekiştirmeler s yakını ses taşıyan kelimelerle yapılıştır Bunların kimisi, pekiştirme öğesine p, kimi ise m almıştır Ancak bu grupta çağdaş olarak dümdüz/düpedüz, tamtakır/taptakır almaş?ını tenavvubünü görmekte olduğumuz gibi aynı olayı ayrı çağlar arasında da görüyoruz: Eskiden yapyalış, düpdüz, tamtaze şimdi yemyeşil, dümdüz, taptaze Bu gözlem (yukarıda iki sayılı maddede saptanan durum dışında) dil beğenisi?nin s yakını ses taşıyan kelimelerde p ile m yi aynı değerde tuttuğunu gösterir
a) p alanlar:
düp(e) + düz kıp + kızıl tap + taze
düp + düz (eski) sap + sarı yap(a) +yalnız
gep + geniş sıp + sıcak yap + yaşıl (eski)
kıp +kısa şip + şirin zap + zayıf
b) m alanlar:
dım + dızlak tam + taze (eski) yam + yaş
düm + düz yam + yassı yem + yeşil
4 Yapılarında dudak sesi bulunup da s yakını ses taşımayanlar s alır:
bas + bayağı cas + cavlak pes + pembe
bes + bedava kıs + kıvrak tas + tamam
bes + belli kös + kötürüm tos + toparlak
bes + beter mas + mavi yus + yumru
büs + bütün mos + mor yus + yuvarlak
5 Yapılarında dudaksıl ve s yakını ses taşıyanlar r alır
Çar + çabuk sır(ıl) + sıklam tor + topaç
Çır(ıl) + çıplak ter + temiz
Yukarıda beş madde halinde anlattığımız düzene uymayan ancak beş sıfat vardır: doğru, katı, koca, sağlam ve top
Saptadığımız düzene göre ilk üçünün p, dördüncüsünün r, beşincisinin de s alması gerekirken bu gerekliğe uymamışlardır

ÖRNEKLER
Şiir:
Ilgıt ılgıt esen seher yelleri
Esip esip yâre değmeli değil
Ak elleri elvan elvan kınalı
Karadır gözleri sürmeli değil
Karaçoğlan

Beni bende demen, bende değilem
Bir ben vardır bende, benden içerü
Yunus Emre

Sen olasın deyü yer yer asılıp ayineler
Gelene gidene eyler nazarı döne döne
Necati

Zerre zerre hak-i dergâhına ister sala nur
Dönmez ol dergâhtan ger olsa pare pare su
Füzuli

Kadrini seng-i musallada bilüp ey baki
Durup el bağlayalar karşına yâran saf saf
Bâki
Zerre zerre hak-i guristanı pâmal etme kim
Tûde tûde Husrev-i zerrin külehdür her biri
Naili

Sönük sönük yanıyor rafta isli bir lamba
Önünde bir küme: Fes, tekke, hırka, salta, oba
Mehmet Akif ERSOY

Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden
Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak
Ahmet Haşim

Bu kitaptır, her insana için dışın öğreten
Gökte yerde tende canda bir Yaradan sezdiren
Mehmet Emin Yurdakul

Sen ağlayan bir gözle süzersin uzun uzun
Yabancı bir şehirde bir kadın heykelini
Faruk Nafiz Çamlıbel

Geceler geceler almış giderim,
Kara taş uyudun mu?
Fazıl Hüsnü Dağlarca

Atasözü:
?damlaya damlaya göl olur?
?ödünç güle güle gider, ağlaya ağlaya gelir?
?üzüm üzüme baka baka kararır?
?dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur?
?yer damar damar, insan soy soydur?
?erken kalkan yol alır, erken evlenen döl alır?
?bal bal demekle, ağız tatlanmaz?
Deyim:
?durdu durdu turnayı gözünden vurdu?
?dik dik bakmak?
?ne yapıp yapıp başarmak?
?elini kolunu sallaya sallaya gezmek?
?tepe tepe kullanmak?
?sıcağı sıcağına söylemek?
?vakitli vakitsiz gelmek?
?fitil fitil burnundan getirmek?
?az buz değil?
?tüyleri diken diken olmak?
?huyuna suyuna gitmek?
?bucak bucak kaçmak?