Şanlı Urfa Gelenek Ve Görenekleri

şanlı urfa gelenek ve görenekleri








ŞANLIURFA


ÖRF-ADET-GELENEK-GÖRENEKLERİ Şanlıurfa çok eski bir yerleşim merkezidir Târih boyunca pekçok millet ve medeniyetler bu bölgeye hâkim olmuşlarsa da; 11 asırdan bu yana bu ilde Türk-İslâm kültürü hâkimdir
EVLİLİK:

Urfa'da eski bir adet olan eşlerin birbirlerini görmeden, görücü usulü ile evlenmeleri eskisi kadar yaygın olmamakla birlikte, bugün karşılaşılması muhtemel bir evlenme şeklidir Bu evlenme şeklini incelediğimizde, Urfalılar'ın örf ve adetlerine sıkı sıkıya bağlı olduklarını görürüz Geleneklerine bu derece bağlı olmalarının ise başlıca üç nedeni vardır
1 Urfalılar'ın çevre illeri ile derin bir ilgisi yoktur Köklü ve kalabalık ailelerin bulunduğu bir yerleşim birimidir Daha düne kadar Urfalı, kızını başka illere gelin vermez ve Urfa delikanlısı dışardan evlenmezdiUrfa'da yabancılara "Kerıp", dışarıdan evlenenlere ise "Kerıpten evlenmiş, kim bilir kimin nesini almış" denilirdi
2 Urfa, büyük ticaret ve sanayi merkezlerine uzak, bir tarım ve hayvancılık kenti olduğundan büyük yol güzergâhlarının birleştiği noktada bulunmamaktadır
3 Bir kıyı şehri olmaması nedeniyle yerli ve yabancı turistlerin hemen hemen yok denecek kadar az olması değişmeleri kolay kolay kabul etmemesine neden olmaktadır
Evlenme yaşına gelen delikanlının doğrudan "Ben evelenecağam" diye anne ve babasına söylemesi ayıp sayıldığından bu durumu uygun bir şekilde yakın arkadaşlarına veya başka bir kimse vasıtasıyla anne ve babasına iletir Haberi iletecek olan kimse erkek ise oğlanın babasına "Allah ömürlü etsin, yeğenimiz artık böyüdü, gözü damlarda duvarlarda" diyerek delikanlının evlenecek yaşa geldiğini ve bir kızın aranmasını söylemek ister Oğlanın babası ise durumu hanımına açar Oğlanın annesi ise "Benim de kulağıma degdi, ben de işin farkındayam" diye cevap verir Zaten anne bu hayırlı işten daima babadan daha fazla çaba harcar Evlenecek yaşa gelen delikanlı ise annesinin yaptığı yemekleri, yıkadığı çamaşırları, beğenmemeye başlar Çeşitli huzursuzluklar çıkarır Annesi ise "Elimden bı kadar geli, yarın avradi siye bişirir begenırsen" der Oğlan ise konunun iyice anlaşıldığını ve verilen mesajın yerine iletildiğinin huzuru içerisinde tebessüm eder Anne o günden sonra gizliden gizliye kız aramaya başlar Tanıdıklarının tavsiyelerine uyarak gelinlik çağındaki kızların evine bir bahâne ile giderek, kızın ailesinin yaşantısını kendi görüşüne göre inceler
Kız İsteme
Evlenme çağına gelen erkeğin anne ve babası veya yakınları oğullarına kız aramaya başlarlar Anne özellikle yaşlı kadın akrabalarına "Oğlumu everecağam, acaba münasip bir kız bulabilir miyem?" diye sorar Hamamda, düğünlerde, kır gezintilerinde kızları araştırmaya, soruşturmaya başlar Gözüne kestirdiği bir kız olursa, ilk önce kızın yakın komşularından sormaya başlar "Acaba bı kız nasıldır, derdimizi çekermi, gişi kızı mıdır?" Komşular ise kendilerinden sorulan genç kız tavsiye edilebilir nitelikte biri ise "Mabalı günahı boynuna" diyerek teminat verir Şayet kızı tavsiye etmiyor ise, açık açık söylemenin de çevreye göre ayıp, dini kurallara göre günah sayıldığından "komşumuzdur ama, pek ilgimiz yoktur" diyerek istenmemesi gerektiğini ima ederler
Oğlanın annesi daha önceden tesbit edilmiş olan kızın evine ansızın veya haberli olarak yanına yakınlarını da alarak gider Havadan sudan konuşulduktan sonra oğlanın annesi genç kızdan bir bardak su ister Su isteme aslında kızın yürüyüşünü, konuşma tarzını, becerikliliğini kontrol etmek, hareketlerini toptan değerlendirmektir Oğlan tarafı şayet kızı beğendiyse, kız orada yokken bunu fırsat bilerek kızın annesine "Allah bağışlasın, sözlüsü, nişanlısı yok mu?" diye sorarlar Kızın annesi sorulan sorulara cevap vermezse nişanlısı, sözlüsü yok demektir
Daha sonra oğlanın annesi ve yakınları oğullarının özelliklerinden, huyundan tahsilinden, mesleğinden bahsederler Kızın annesi ise oğlan tarafının bu konuşmasını dinledikten sonra "Kimlerdensiniz, nerede oturisiz, oğliz neçi?" gibi birkaç soru, oğlan evine sorar Oğlanın annesi ise sorulan bu sorulara cevap verdikten sonra, birkaç gün sonra tekrar bu hususta konuşmak üzere geleceklerini söyleyerek kız evinden ayrılırlar Oğlan tarafı birkaç gün sonra, isteme olayını gerçekleştirmek için gelindiğinde, oğlan tarafının araştırması yapıldığından, ya "Kızımız daha küçük, gelin olacak yaşta değil, daha böyügü duri, daha mektebe gidi" gibi bahanelerle kızı vermeyeceklerini söyler, veya "hele babasına sorah, ne deyi ne demi" diye cevap verirler Bazı kız istemelerde müsbet cevap alamayan taraflar, kızın alınmasında ısrar ettikleri takdirde hoş olmayan olaylar meydana gelir
Evlenme; çevre köylerde başlık denilen büyük bir maddi güce dayandığı için, köy gençleri bu parayı temin edemediklerinden dolayı büyük sıkıntılara düşerler Çünkü başlık parası, kız tarafının insiyatifine kalmıştır Tamamen kız tarafının erkekleri tarafından takdir edilir ve bu miktar karşı tarafa bildirildikten sonra kolay kolay değiştirilmez Başlık; bazen nakit olarak, bazen de canlı hayvan, binek vasıtası veya bir tarla olarak alınabilir Çevre köylerde başlık parasına az da olsa bir çözüm getirmek ve kolaylaştırmak amacıyla "Berdel" tabir edilen bir evlenme usulü vardır Evlenme çağına gelen iki erkeğin yine evlenme çağına gelmiş olan kızkardeşlerini birbirlerine vermek suretiyle evlenmelerine yol açar (1995 yılında dönemin Şanlıurfa Valisi Sayın TZiyaeddin Akbulut, bir genelgeyle başlık parasını kaldırmıştır)
Bu usul evlenme, aile büyüklerinin rızası ile olabileceği gibi, yalnız damat adaylarının kendi aralarında karar vermesiyle de olur Taraflar çocuklarını birbirleriyle evlendireceklerine tamamen karar verdikten sonra, kız tarafından erkek tarafına bir mektup gönderilir Buna "Kesim Kâğıdı" denir Bu mektupta kız evinin oğlan evinden istedikleri yazılıdır Kesim kağıdında yazılı olanlar, kız evi tarafından kararlaştırılan değerlerdir Bir kesim kağıdı örneği: "Bismillahirrahmanirrahim başlık, altı çift bilezik, kelepinci, elmas kolye, altı adet elbise, altı çift ayakkabı lira hal'et, misafir odası takımı, vs" Hazırlanan kesim kağıdı kız evi tarafından bir işçi kadınla oğlan evine gönderilir Bu mektubu getiren kadına "İndekçi" denir Oğlan evi ise bu mektubu getiren indekçiye bahşiş verir Oğlan evi gelen kesim kağıdındaki şartları aynen kabul ediyorsa, kağıdın alt tarafına "hepsi kabul" diye yazar ve aynı anda mektubu aynı indekçiyle geriye gönderir Tamamı kabul edilmiyorsa verebileceklerini yine aynı kağıdın altına yazar ve bir gün sonra başka bir indekçiyle kız evine gönderirler
Sakal Öpümü
Taraflar anlaştıktan sonra nişan yapılmadan önce oğlan evi, kız evine "Kızınızı bize verdiğiniz için teşekkür ederiz" anlamına gelen bir ziyaret yaparlar Buna sakal öpümü veya teşekkür denir Oğlan evinin yaşlıları sakal öpümüne giderler Sakal öpümüne gidecek olan oğlan evi kesimde anlaşılan başlığın tamamını veya bir kısmını beraberlerinde kızın babasına veya velisine vermek üzere götürürler Kesimde anlaşılan başlığı ve ziynet eşyalarından bir kısmını götürmeden de gidilebilir Bu yine tarafların anlaşmalarına bağlıdır Oğlan ve kız evinin kadın ve erkekleri ayrı ayrı odalarda otururlar Birbirleriyle tanışırlar Kız evi gelen misafirlere çeşitli meyvalar, çaylar, kahveler, çerezler genellikle de yöreye ait çiğköfte ve peynirli kadayıf ikram ederNişan gününün tarihi belirlenir, nişan günü yapılması kararlaştırılan hazırlıklar konuşulur ve gece ziyaret sona erer

Nişan
Urfa'da yapılan nişan törenleri başka illerimizde yapılan nişan törenlerine benzemez Kız ve erkek birbirlerini görmeden (çok yakın akrabalıklar istisna) ve konuşmadan nişanlanırlar Kızın istenmesinden sonra nikâh yapılıncaya kadar, damat adayının kız evine gidip gelmesi hoş karşılanmaz, dini nikâh yapılmadığı için birbirlerine görünmeleri, konuşmaları, yörenin örf ve adetlerine göre ayıp, dini kurallara göre haram ve günah sayılır Nişan merasiminin çevrenin adetlerine göre kız evinde yapılması gerekir Oğlan evi tarafından birkaç kadın nişandan bir veya iki gün önce nişan şerbetinin hazırlanması için kız evine giderler
Kız evi nişan için gerekli hazırlıkları tamamlar Nişan günü hazırlanan şerbetleri genç kızlar misafirlere servis yaparlar Hazırlanan bu şerbetten damat adayının da içmesi arzulanır Bir sürahi içerisine şerbet konur, üzerine beyaz ipek bir mendil örtülür, mendilin üzerine ise kırmızı bir kurdela ile oğlanın nişan yüzüğü bağlanır Kız evinin tanıdığı yaşlı bir hanım şerbeti alarak oğlan evine götürür, oğlan da yüzüğü parmağına takar ve şerbetten içerek nişanlanmış olur Nişan yapılan kız evinde gelin adayı giyinip hanım misafirlere "Hoş geldiyiz" diyerek misafirlerin yanında oturur
Kirve kızı tebrik ederek oğlan evinin yaptırdığı yüzüğü onun parmağına takar Müzik dinlenir, sohbet edilir Mevsimine göre yiyecekler, içecekler ikram edilir, nişan merasimi bittikten sonra zılgıtlar çalınır, nikâh ve düğün günü kararlaştırıldıktan sonra misafirler dağılır Nişandan sonra Pazar ve Perşembe olmak üzere haftada iki gün oğlan evi tarafından kiralanan otomobillerle gelin adayı ve hanım akrabaları şehirde gezdirilir Bu gezmeler nişan gününden nikâh yapılacak güne kadar fasılalarla devam eder
Nişanlanan erkek, kurban bayramında nişanlısına koç gönderir Boynuzuna kırmızı eşarp ve buna bağlı bir çeyrek altınla süslenmiş olan koç hediye edilir Buna "Gelin Kurbanı" denir Nişanlılık devresi yaz aylarına tesadüf ederse ki, genellikle tesadüf eder, oğlan nişanlısına bahçelerde özel olarak hazırlanmış bir merkep yükü has (marul) gönderir Gönderilen hasın üzerine gözü ve ruhu okşayıcı renklerde kumaşlar atılır Buna da "Gelin Hası" denir

Nikâh
Nikâhı iki kısımda incelemek mümkündür Resmi nikâha yörede "Saray Nikâhı" denir Belediye Sarayı'nda yapıldığından bu şekilde isimlendirilir Dini nikâha ise "Hoca Nikâhı" denir
1 Resmi Nikâh: Türk Medeni Kanunu'na göre nasıl yapılacağı tarif edilmiştir Uygulama yurdumuzun bütün illerinde aynıdır

2 Dini Nikâh: Dini nikâh yapılmadan birkaç gün önce bütün akraba ve yakınları çağırmak için haber veya davetiye gönderilir Yörenin adetlerine göre nikâhın kız evinde yapılması gerekir Kız evinde yapılmayan nikâhlar ayıp, başkasının evinde oğlanın nikâhının yapılması ise oğlan evine hakaret sayılır Dini nikâh genellikle Pazar günü erken saatlerde yapılır
Kız evinde, oğlan evinin göndermiş olduğu malzemeler şerbet yapılarak hazırlanır Nikâh yapılacak günün sabahı hoca gelir ve kendisine ayrılan yere oturur Kız tarafının tanıdığı bir erkek kızın kendisine vermiş olduğu sözlü akit vekâletnamesine dayanarak söz sahibidir Oğlan tarafından da bir erkek yine nikâh için damat adına nikâhlanma yetkisine sahiptir
Hoca, vekillerden hangisinin kızın, hangisinin erkeğin vekili olduğunu sorar Daha sonra vekiller hocanın dua ve sorularından sonra "Vekâletim hesabiyle aldım hellallığa kabul ettim" diyerek dini esaslara göre nikâhı kıymış olur Son zamanlarda Belediye Sarayı'nda her iki nikâhın da yapıldığı görülmektedir

Düğün
Düğünün tarafların tesbit ettiği gün ve yerde yapılmasına karar verilir Urfa'da evlenme düğünü denince akla iki düğün gelir
1 Avrat Düğünü,
2 Erkek Düğünü
Gerçekte bu iki düğünü ayrı ayrı incelememizin sebebi, avrat düğünü; kız evinin hanımları ile oğlan evinin hanımları arasında yapılır Erkek düğünü ise sadece oğlan tarafının akraba ve tanıdıklarının katılmasıyla yapılır Kız tarafından bir erkeğin yapılacak düğüne katılması ayıp sayılır

1 Avrat Düğünü: Düğün gününden bir hafta önce taraflar akraba ve komşulara indekçi aracılığı ile haberler gönderip düğüne davet ederler Düğün sonbahar veya kışa rastlıyorsa patpat, kavurga, ağzıyumuk, çekçek, bastık, kesme, sucuk, vs yiyecekler götürülür Gönderilen indekçiler ev ev dolaşarak düğün sahiplerinin yani kız ve oğlan tarafının davetini sözle iletirler Haberi getiren indekçiye hanımlar bahşiş verirlerDüğünün yapılacağı evin avlusunun büyük olması gerekir Amaç misafir çokluğu karşısında düğün sahiplerinin mahcup olmamasıdır
Düğünün yapıldığı gün, düğün evinde hiçbir erkek bulunmaz, daha doğrusu bulundurulmaz Sadece evin dış kapısında bir erkek oturtulur Bu da dışarıdan gelecek bir haberi içeri kimseyi sokmadan yüksek sesle bağırmak veya bir çocukla haberi hanımlara iletmek görevini üstlenirDüğünde enstrüman çalanların hiçbirinin gözü görmez Şayet kör çalgıcı bulunamaz, gözlü müzisyen getirme zorunda kalınırsa, hanımları görmemeleri için araya perde çekilip arkasında oturtulur Yaşlı bir kadın veya çocuk aracılığı ile müzisyenlere isteklerini iletirler Günümüzde azda olsa bu kural geçerliliğini yitirmek üzeredir Düğünlerin çoğu artık salonlarda yapılmaktadıDüğünde genellikle "dörtlü mendil", lorke gibi mahalli oyunlar oynanır
Düğün esnasında gelin oynatılır, gelin oynarken başına para çevrilir Çevrilen bu paraları düğünde hizmet eden hanımlar nişanlı veya sözlü kızların başına çevirip "Ağbatı siye ola" der ve yakınında bulunanlar da "Amin" diyerek tasdik ederler Düğüne yemek için getirilen yiyecekler, düğüne bir süre dinlenmek için ara verildiğinde yenir Gelenler birbirlerine yiyeceklerinden ikram ederler Düğün öğlenden sonra başlar, gecenin geç saatlerine kadar yaklaşık 7-8 saat sürer

2 Erkek Düğünü: Düğün gününden birkaç gün önceden bütün misafirlere bir erkek işçi tarafından haber gönderilir Düğün genellikle geniş hayadı (avlusu) olan evlerde yapılır Düğünde; iki ayak, abravi, girani, derik, dörtlü degenek gibi mahalli oyunlar oynanır
Bu oyunlardan dörtlü degenek oyunu oldukça maharet isteyen oyunlar olduğundan düğünün en görkemli bölümünü oluşturur Erkek düğününün yapıldığı evin çevresinden, damlardan ve duvarlardan yüzleri bürüklü düğünü izleyen hanımlar ise zılgıt çalarak oyuna ve oyunculara heyecan ve hareket vermek için onları coştururlar
Bu iki oyun sırasında düğünün daha da coşkulu devam etmesini isteyen düğün sahipleri ise başını yukarıya kaldırarak kadınlara hitaben "Zılgıt çalmıyanın gişisi öle" der Bunun üzerine bütün kadınlar coşkulu bir şekilde zılgıt çalarlar veya misafirleri biraz kahkaya boğmak için "Zılgıt çalmayanın kaynanası öle" dendiğinde "İnşallah" diyerek zılgıt çalmayanlar olduğu gibi, kaynanasıyla birlikte düğüne gelenler ise ister ismez zılgıtla katılırlar
Bir tarafta düğün ve eğlenceler devam ederken diğer tarafta davetliler için yemekler hazırlanır Yörenin yemeklerini çok sayıda misafire hazırlamak için usta aşçılar ve hizmetçiler tutulur Düğünün bir anında damadın yakın akraba ve arkadaşlarından birkaç büyük ve çocuklar daha önceden kız evinde hazırlanmış olan damadın çamaşırları, damatlık elbisesi, terlik ve pijaması, çorap ve ayakkabısını almak üzere çalgıcılarla birlikte çala söyleye kız evine giderler Asbap getirmek için yola çıkan bu grup mahalle aralarında sokaklardan türkü, mani söyleyerek geçerler
Kız evi önünde söylenen türkülerden sonra, damadın elbiselerinin bulunduğu siniyi bir erkek işçi başına alarak mani, türkü söyleyerek yine aynı şekilde dönüp düğün yapılan eve gelirler Düğün evinde daha önceden hazırlanmış olan üstünde zeytin dalları ve dallara bağlanmış mumlarla bezenmiş "Güvegi Tahtı"ndaki mumlar yakılır Uzaktan düğünü seyreden hanımlar ise zılgıt çalarak olayı şenlendirirler
Damat ise düğün evinde boş bir odaya arkadaşları ile birlikte girer ve getirilen çamaşırları ve elbiseyi giyer Odadan ceketsiz olarak çıkar ve kendisine ayrılan taht'ın yanına gelir Küvre ise damadın giymediği ceketini çalgıcılarınrefaketinde müzik eşliğinde giydirir Bu sırada damadın elbisesinin getirildiği sini içerisinde bulunan şeker ve metal paralar havaya serpilir, havai fişekler yakılır, kadınlar zılgıt çalarak bunu kutlarlar Bu sırada damadın elbisesinin getirildiği sini içerisinde bulunan şeker ve metal paralar havaya serpilir, havai fişekler yakılır, kadınlar zılgıt çalarak bunu kutlarlar Düğünde hizmet eden işçiler, çalgıcılar sıra ile gelerek önce, tahtın bir yanında damadın yanında oturan küvre'den sonra da damattan bahşişlerini alırlar Diğer tarafta hazırlanan yemekler servis yapılmak üzere düzenlenir Misafirler yemeğe davet edilir "Mırra" denilen acı kahve, sigara ikram edilir Bu yemeğe "Asbap Yimeği" denir