Alp Dağları -fiziksel özellikleri -halklar ve Ekonomi

Alp Dağları




Alp Dağları ,Orta Avrupa"nın güneyinde,Akdeniz kıyısındaki Cenova Körfezinden başlayıp 1200 km uzunluğunda bir yay çizerek Viyanaya kadar ,güneybatı- kuzey doğu doğrultusunda uzanan ve 207000 km2"lik bir alanı kaplayan sıradağlarBölgenin belkemiği görünümündeki bu dağ sırası,Afrika"daki Atlas Dağlarından başlayıp Avrupa"nın güneyinden Asya"daki Himalaya"lara kadar kesintili olarak uzanan ve yerkabuğunun yaklaşık dörtte birini kaplayan dağ kuşağının bir bölümünü oluştururAvrupa nın başlıca ırmakları olan Rhone ,Ren,Adige ve Po ile Tuna"nın pek çok kolu Alp tepelerinden ve yaylalarından doğarUlaşım,vadileri ve yükseklerdeki sarp geçitleri dolanan yollar ve dağları geçen tünellerle sağlanırAlpler Avrupa tarihinde kimi zaman ayırıcı,kimi zaman birleştirici bir rol oynarken bölgedeki yaşam biçimlerini derinden etkilemişlerdirFransa,İsviçre ,Almanya, Avusturya ,Slovenya ve İtalya"nın bir bölümünü oluştururlar;ama bu altı ülkenin hiçbiri tümüyle bir Alp devleti değildir

Avrupa kıtasının başlıca coğrafi değişimleri Alpler"den kaynaklanırAkdeniz"e ve Atlas Okyanusuna özgü iklim özellikleri ile kuzey ve doğudaki toprakların iklim yapıları,aralarında coğrafi bir engel oluşturan bu sıradağlar
nedeniyle birbirinden farklıdır

Tarih öncesi çağlardan beri bu dağların vadilerinde yaşayagelmiş insanlar,
aralarındaki siyasal,dilsel,dinsel ve benzeri farklılıklara karşın,üretim ve yaşam biçimleri
açısından önemli benzerlikler gösterirler

Alp kültürleriyle çevredeki ovalarda yaşayanların kültürleri arasında sürekli bir etkileşim olmuşturTarih boyunca kesintisiz olarak insan yerleşmelerine sahne olan
Alpler belki de dünyanın en "insancıllaştırıl" dağlarıdırGeçmişteki yerli halk Alpler"in soğuk kışlarından,toplumsal ve ekonomik geriliğinden kaçmışsa da,şimdilerde Alpler
sağlık kuruluşları,dağcılık,kayak ve turizm tesisleri ile dünyanın başta gelen dinlence merkezlerinden biri haline gelmiştir;hidroelektrik kaynakları da sanayinin gelişimi için zengin olanaklar sağlar

FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ

Alpler,batı ,doğu ve ort Alpler ,olmak üzere herbiri çeşitli sıradağlardan oluşan üç bölüme ayrılırBatı Alpler,Akdeniz kıyısından başlayıp Fransa"nın güneydoğusuyla İtalya"nın kuzeybatısı üzerinden geçerek İsviçre-İtalya sınırındaki Büyük StBernard
Geçidine kadar uzanırAlpler"in en yüksek doruğu olan Mont Blanc ( 4807 m) bu kesimde yer alırGene İsviçre-İtalya sınırındaki Splügen Geçidinden ve kuzey Kuzey
İtalya"nın orta kesimlerindeki Como Gölünden doğuya doğru uzanan Orta Alpler,daha yüksek bir kitle oluştururDoğu Alpler ise,kuzeyde Almanya"ya güneyde Slovenya"ya
doğru uzanırve Avusturya topraklarının büyük bir bölümü nü kaplar

Alpler"in Fransa"daki en batı ucu ile kuzeydoğuda,Avusturya"nın kuzeyindeki
Salzburg ve Viyana kesimlerinde uzanan bölümü Ön Alpler olarak adlandırılırön Alpler alçak tepelerden meydana gelirJeolojik açıdan çökelti niteliğindeki bu bayırlar,iki,bazen
üç katlı sıralar halinde yükselen İç Alpler"in billurlaşmış sert kaya yapısının tam karşıtı bir görünümündedirBu oluşum yeryüzünün iç katmanlarındaki billurlaşmış maddenin sıkışarak yukarı ve dışarı itilmesi sonucu,üstteki çökelti katmanının kaymasına ve çevreye yayılmasına bağlanmaktadırÖn Alpler"in batı ucu,Mont Blanc"ı da içeren sert
billur kütlenin yerkabuğunu yarıp çıkması sonucu çevreye bir örtü gibi yayılan üst çökelti katmanından oluşmuşturAma,Orta Alplerin daha karmaşık yapısı,bu oluşum kuramı ile açıklanamamakta ,Doğu Alpler"in yapısı da bilimsel soruları gündeme getirmektedir

1780"lerde Cenevre Üniversitesinden Profesör Horace Benedict de Saussure"ün başlattığı bilimsel keşif gezileri ve gözlemlerden bu yana Alp,Dağlarının Jeolojik yapısı ayrıntılı olarak incelenmektedir Özellikle Grenoble ve Innsbruck üniversitelerinde sürdürülen araştırmalar sonucu Alp Dağları,iklimi,bitki örtüsü,hayvan türleri ve insan coğrafyasıyla dünyanın üzerinde en çok çalışılmış dağlar sistemi niteliğini kazanmıştır
Alpler"deki en yüksek noktaları billur kütleler oluştururMont Blanc"ın yanı sıra Dufourspitze"de 4634m"yi bulan Pennine Alpleri Aar Masifi (4272m)Bernina ( 4049m) Ötztal (3774 m) ve Avusturya daki Hohe Tauern (3794m)bunlar arasındadır

Alpler"deki engebeler,akarsulardan çok,don ve buzulların etkisiyle oluşmuştur
Sarp tepeler,iğne diye adlandırılan sivri doruklar ve düz duvarlar halinde yükselen billurlaşmış yapı ,çok çarpıcı ve yalnız görünümlü Matter Doruğunda 4478m"ye ulaşır
Dolomit Alpler"inde olduğu gibi kireçtaşı oluşumlu kesimlerde yüksek uçurumlar ve kanyonlar egemenken,özellikle Fransa ve Avusturya "daki yumuşak kaya nitelikli yörelerde geniş vadiler oluşmuşturBuzullar,vadi tabanlarını,yanı başlarındaki doruklarla
aralarında çok büyük yükseklik farklılıklarına yol açacak biçimde aşındırmıştırMaggiore
Como,Garda gibi Alp göllerinin tabanları bu nedenle deniz düzeyinin altındadır
Buzulların neden olduğu aşınma ,kütlenin alçak sırtlarında ulaşıma elverişli geçitlerin oluşmasını sağlamıştır

Alpler"de sıcaklık her 200 m"de yaklaşık 1c düşer;2000m"de yıllık ortalama sıcaklık,0"cdirYüksekliklerin gölgesinde kalan pek çok vadi,kış ayları boyunca güneş görmezİklim genellikle nemlidirama dış kesimlerdeki dağların yılda 2000 mm yağış almasına karşılık,İç Alpler daha yüksek oldukları halde daha az yağış alır (500 mm) buralarda ekim için sulama gerekir3200 m"den yüksek kesimler yıl boyu erimeyen karlarla örtülüdürBuralarda sıkışma ve dönüşümlü olarak çözülüp donma sonucu kar,önce neve olarak adlandırılan buz öncesi oluşuma,ardından buza dönüşürBunun sonucunda da yarlarda ve vadi yamaçlarında kubbe,amfi ve duvar biçiminde buzullar oluşurBuzullar toplam 2500 km2 dolayında bir alan kaplarBunların en büyüğü 80km2 genişliğinde bir alana yayılan İsviçrenin güneybatısındaki Aletsch buzuludurYağışların bol ve buharlaşma düzeyinin düşük oluşu Alpler"den doğan akarsuları kış ayları dışında,hidroelektirk güç üretimine son derece elverişli kılarAlpler üzerinde inşa edilen barajlar karların erime dönemlerinde selleri engelleyip kış aylarında azalan suları dengeleyen bir sistem oluşturur

Alçak kesimlerin ormanlık olmasına karşılık,yüksek Alp otlaklarında hemen
hemen hiç ağaç yokturOrmanlık yörelerin alt kuşağında kayın,daha yukarılarında ladin
ve göknar,İç Alpler"deyse öteki iğne yapraklılar görülürÇeşitli ot ve çalılarla kır çiçeklerinden oluşan bitki örtüsünün sıklığı,toprağın türüne göre farklılık gösterirve yüksek kesimlerde giderek seyrelir

Yüksek dağlardaki yaşama uyum sağlamış birkaç hayvan türü vardırAyı artık yok olmuşsa da olağanüstü çevik bir hayvan olan ALP dağ keçisi korunabilmiştir
Dağ sıçanları yeraltındaki kovuklarda kış uykusuna yatarTavşanlar ve kartavukları kışları
tüy değiştirip beyaz tüylere bürünürYerel hayvanlar çeşitli ulusal parklarda korumaya
alınmıştır

HALKLAR VE EKONOMİ

Altı Avrupa ülkesinin topraklarına yayılmış olan ALP Dağlarında yaşayan halklar genellikle özgün ve ortak bir kültürü paylaşırlarKırsal nitelikli Alp kültürünün belirleyici Almanca Alp ya da ALM,Fransızca alpage olarak adlandırılan geniş otlaklardırİsviçre"nin dörtte biri ,Avusturya"nın beşte biri bu tür yüksek yaylalardan oluşurBu otlaklardan yararlanma,sürülerinin mevsiminde sürekli yerleşimlerden buralara çıkarılması biçiminde
gerçekleşirmevsim bitiminde geri dönülür

Dağlar arasındaki bol yağış alan ve ekime uygun olmayan serin vadilerde büyükbaş hayvan beslenirsüt ürünleri elde edilirgüneş alan geniş ve daha kuru vadilerdeyse tarımsal üretim yapılır

Alp halkları arasında tarihsel,ırksal,dinsel,ve dilsel farklılıklar vardırKullanılan başlıca diller Almanca,Fransızca ,İtalyanca,ve SlovencedirAlplerde yaşayanların çoğu KatoliktirVaud,Bern,Glarus gibi İsviçre kantonları ile Fransız,İtalyan ve Avusturya Alplerinde bazı Protestan topluluklara da rastlanır


Alp"lerin kültürünü siyasal,ırksal,dinsel,ya da dilsel özelliklerden çok,ekonomik uğraşın
biçimi belirlerEn büyük zıtlık büyükbaş hayvancılık ve mandıracılığın tümüyle ya da
büyük ölçüde egemen olduğu kuzey ve doğu kesimler ile hayvancılık ve tarımın birlikte
yürütüldüğü kendine yeterli bir ekonomi türü yaygın olan iç ve güney kesimler arasındadırKoyun sürülerinin yazın yüksek ALP otlaklarına çıkarıldığı kışın ise Akdeniz
bölgesindeki alçak düzlüklere indirildiği kesimler ise daha farklı bir kültüre sahiptir

Ekonomik uğraşın türüne göre Alpler dört bölgeye ayrılabilir
1- Yalnızca büyükbaş hayvancılık ve mandıracılak yapılan Fransa"daki Savoie"un
kuzey kesimleriyle İsviçre"deki Gruyere,Bern Alpleri,Uri,Schwyz Unterwalden
Luzern,Glarus ve Appenzell kesimleri,
2- Hayvancılık ve mandıracılığın büyük ölçüde egemen olduğu Almanya"nın Allgau,
Yukarı Bavyera ve Berchtesgaden Avusturya"nın Vorarlberg,Tirol,Salzburg,
Salzkammergut,Karnten ve Stejermark bölgeleri ile Slovenya"daki Yukarı Kranjska
kesimi
3- Hayvancılıkla tarımın birlikte ve dengeli yürütüldüğü kendine yeterli ekonomi tipinin
yaygın olduğu Fransa"daki Dauphineve Savoie"un güney kesimleri,İsviçrenin Valais
Ticino ve Grisons kesimleri ve yöreleri
4- Göçebe hayvancılık bölgeleri olan Güney Fransız Alpleri ile İtalya"daki Orobie
Alpleri ve Piemonte"un bazı bölümleri

Eski Alp kültürlerine özgü araç ve gereçlerin pek çoğu bugün bile bu yörelerde kullanılmaktadırTahtadan yapılmış uzunluk ölçülerine,çeşitli çanak,çömlek
ve lambalara,sabuntaşından ocaklara ,çalı çırpıdan yapılmış oyuncak ineklere,çayırlarda ve kar üstünde kullanılan kızaklara,tahta tekerlekli el arabalarına sık sık rastlanırAlplerin yerel lehçeleri eski dillerin izlerini taşırOtlakların ortak mülk sayılışı,miras,çeyiz gibi toplumsal yaşama ilişkin pek çok gelenek ve görenek hala yaygındır

Alpler"de doğal koşulların yarattığı yaşam güçlükleri,aileler arası rekabetin,
kaçınılmaz bir işbirliğiyle bir arada sürmesini zorunlu kılarBir Alp deyişine göre,dağlılar
mecbur kalmadıkça birbirlerine yardım etmezler; ama sık sık da mecbur kalırlarAlp hakları
Romalılar döneminden bu yana özgürlük ve bağımsızlık savaşçıları olarak bilinir

Derebeylik bu dağlarda hiçbir zaman aşağıdaki ovalarda olduğu ölçüde tutunamamışAlpler savaş zamanlarında özgürlük arayanların barınağı olmuşturTarih boyunca Avrupa düzlüklerinde büyük merkezi devletler kurulduğu halde ,Alp toplulukları bir ölçüde kendi özerkliklerini korudukları konfederasyonlarda birleşmişlerdir( Tirol ,Uri,Schwyz,Underwalden Luzern ,kantonları ,Valais,Savoie,Valle ,d"Aosta ,Briançonnais gibi)Nüfuslarının çok küçük bir kesimi Alp çobanı ve köylüsü olmasına karşın İsviçre ve Avusturya"da Alp kültürü ulusal kültürün önemli bir bölümünü oluşturur
Bedensel güç,dayanıklılık,hastalık ve acıya aldırmama Alplilerin önem verdiği nitelikleridirBildik ve denenmiş yöntemler yeniliklere yeğlenirYaşamın hata kabul etmediği bu ortamda geleneğe saygı büyüktürAlpliler özellikle geçime ilişkin konularda tutucudurAcımasız doğa koşullarının yönlerdiği güçle dinsel inançları vardırancak bu kaderciliğe değil,tam tersine yaşama sıkıca bağlanmaya yol açmıştır

ÇAĞDAŞ GELİŞMELER

Alplilerin tarıma dayalı yaşam biçimi 19yüzyıla değin hiç değişmeden süregeldiSınırlı bir teknoloji ile belli bir sosyoekonomek düzeye ulaşmayı başaran köy topluluklarında oğulların babalarının yaşam ve çalışma biçimlerini benimsemeleri geleneğin baskısı ile sağlandıİnsan ve hayvan sayısının birbirne oranı,ekilebilir toprağın boyutları,geç yaşta evlenme,mevsimlik ya da sürekli göçler gibi toplumsal yöntemlerle dengelendiTüm gelenek ve ahlak anlayışları düzeni sürdürmeye yönelik olan Alp halklarıx Reform ya da Fransız Devrimi gibi büyük tarihsel çalkantılardan bile çok etkilenmedilerAncak Sanayi Devrimi köklü değişikliklere yol açtıkara ve demiryollarının yapımı,telgraf ve telefon hatlarının döşenmesiyle bu dağlar turizme ve sanayiye açıldıKendilerininkinden çok ayrı yaşam düzeylerinin farkına varan Alpliler bir bölümü yamaçlarda yeni yeni kurulan fabrikalarda çalışmaya ,fabrika işçiliğini çiftçilikle bir arada sürdürmeye başladıYol yapımı ve bakımı ,ormancılık,çığdan korunma projeleri hidroelektrik enerji tesislerinin kurulması gibi geçici işlerde çalışanlar Alp vadilerine giren toplam gelirin artmasını sağladılarBunlara çocuk yardımı ,emekli aylığı,gibi sosyal yardımlar da eklenince,Alp ekonomisinde makineleşme olanakları ortaya çıktıBu arada,dağ tarımının ovadaki tarımsal üretimle asla yarışamayacağıda açıkça anlaşıldıekim yapılan dağ vadilerini terkederek ovalara inenlerin sayısı giderek arttıGünümüzde babalarının işçi yada çiftçi olarak sürdükdükleri yaşam biçimini benimsemeyip köylerini tümüyle terkedenlerin sayısı özellikle Güney ve iç Alplerde çok yüksektir

Daha zengin otlakların bulunduğu kuzey kesimlerde bile çobanların çok yüksek aylıklar istemesi ve buralarda üretilen süt ürünlerinin fabrika ürünlerine göre çok daha
pahalıya mal olması,hayvancılığın giderek daha güç koşullarda sürdürülen bir uğraş haline gelmesine yol açmıştır


Sanayinin dağ köylerine girmesi sonucu ortaya çıkan nüfus azalması sorununa en ivedeli çözüm turizmin geliştirilmesi gibi görünmektedirAma geleneklerine çok bağlı olan Alp insanları turizme yatkın olmadığı gibi ne yerel sermaye ne de mesleki eğitim
buna elverişlidirŞimdilerde Alpler"in bir bölümü dışardan gelenlerin girişimleriyle ve teknokrat bir anlayışla lüks dinlence merkezlerine dönüştürülmekteAlpliler kendileri için geleneksel bir gurur kaynağı olan toprak sahipliğini dağda dinlence için bir ev yaptırmak isteyen kentlilere bırakmaktadırALP çobanlarının ve köylülerinin geleneksel
giysileri,Alplere özgü müzik ve danslar yerel görenekler turizme yönelik eğlencelerin
bir parçası olmuşkitle iletişim araçlarıyla da uluslararası düzeyde tanınmaya başlamıştır