Türk Dilleri |
07-29-2007 | #1 |
puslu
|
Türk DilleriTürk dilleri veya Türk lehçeleri olarak DoÄŸu Avrupa’dan Sibirya ve Çin’in batısına kadar uzanan bir alanda ana dil olarak 180 milyon kiÅŸi tarafından, ikinci dil olarak konuÅŸanlar da sayılırsa 200 milyon kiÅŸi tarafından konuÅŸulan, birbirleri ile çok yakın akraba olan ve 40 ayrı yazı diline bölünen bir dil grubu tanımlanır Türk dilleri Altay dilleri ailesine aittir En çok konuÅŸulan Türk dili, Türkiye Türkçesidir Türk dillerini diÄŸer dil ailelerinden farklı kılan mühim bir özelliÄŸi, konuÅŸucularının uzun süre göçebe olarak yaÅŸamışlığı ve bu yüzden bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmiÅŸ olmalarıdır Türk dillerinin çok sayıda aynı anlamda kullanılan ortak kelimelere sahip olmalarının yanı sıra cümle yapıları da hep aynı kalır Bu yüzden Türk dillerinin bir dil ailesi olmadığı, tek bir dilin lehçeleri olduÄŸu görüşü de yaygındır ve Türk lehçeleri, ÇaÄŸdaÅŸ Türk yazı dilleri veya Türk dilinin kolları gibi adlandırıldıklarına da rastlayabiliriz (Bakınız: “Dil” ve “Lehçe” tartışması) Bu tabloda Türk dillerinde cümle yapısının aynı kaldığını gösteren bir örnek görebilirsiniz: DillerCümle yapısıGagavuz TürkçesiUÅŸaklar ÅŸkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêrTürkiye TürkçesiÇocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyorAzerbaycancaUÅŸaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazırTürkmenceÇagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýarÖzbekçeBolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadiUygurcaBalilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yaziduKazakçaBalalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadıKırgızcaBalalar mektepte tilibizdi latin alfaviti menen cazatTatarcaBalalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza Tüm Altay dillerinde olduÄŸu gibi Türk dillerinde de büyük ve küçük ses uyumu vardır, yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve cümle yapısı özne-nesne-yüklem sırasıyla oluÅŸturulur Kazakça örnek:
Tarih Yüzyıllar boyunca Türk dillerini konuÅŸan halklar göçebe hayatı sürdürmüşler ve özellikle Ä°ran, Ä°slav ve MoÄŸol gibi farklı toplumlarla birçok alanda etkileÅŸimde bulunmuÅŸlardır GeniÅŸ bir tarihe yayılan bu etkileÅŸim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmiÅŸtir Bu etkileÅŸim sürecinde Türk dilleri de kendi aralarında bazen birbirlerinden uzaklaşıp bazen de göçebe yaÅŸam ÅŸekli nedeniyle tekrar yaklaşıp kaynaÅŸmışlardır Bu yüzden Türk dil grubu ve içindeki dillerin tarihi geliÅŸimleri kısmen belirsizleÅŸtirmiÅŸ, bu yüzden Türk dillerinin sınıflandırılmasının birden fazla sistemi oluÅŸmuÅŸtur Günümüzde en genel kabul görmüş sınıflandırma sistemi Samiloviç‘in kalıtsal sınıflandırması olmakla beraber ayrıntılarda tartışmalar sürmektedir “Dil” ve “Lehçe” tartışması Türkiye’de Türk dilleri ailesinin adlandırılması, ve bu dillerin sadece bir dil mi yoksa birçok diller mi oldukları hakkında farklı fikirler yaygındır Türk Dil Kurumu yayınlarında, önceleri “Türk lehçeleri” adı benimsenmiÅŸken, sonraları bu ad yanında “Türk dilleri” deyimine de yer verildiÄŸi görülmektedir Ankara Ãœniversitesi Türk dillerini öteden beri “lehçe” sayar ve “Türk dilleri” deyiminden kaçınır Ä°stanbul Ãœniversitesi ise, daha aşırı bir tutumla, “lehçe” deyimini yalnız Çuvaşça ve Yakutça gibi öbürlerinden çok farklı iki Türk dili için kullanmakta, bu diller dışındaki bütün Türk dillerini “lehçe”nin de altında bir konuÅŸma türü (“variety of speech”) saydığı “ÅŸive” sözü ile adlandırmaktadır Bu durumda, Türk dillerinin Türkiye’deki adlandırmalarında üç ayrı görüşle karşı karşıyayız demektir:
Ana madde: Lehçe (dil bilimi) Dil biliminde bir konuÅŸma türünün dil mi yoksa lehçe (diyalekt) mi olduÄŸunu saptamak için kullanılan tek dil bilimsel ölçüt karşılıklı anlaşılabilirlik (“mutual intelligibility”) ölçütüdür Bu ölçüt, sıradan bir kimsenin dille ilgili ÅŸu yalın yargısına dayanır: “Aynı dili” konuÅŸan insanlar birbirlerini anlayabilirler, ya da aksine birbirlerini anlamayan insanlar “ayrı diller” konuÅŸuyorlar demektir Örnek: Altayca-Türkçe karşılaÅŸtırması [deÄŸiÅŸtir]
Türk dilleri ailesi Türk dillerinin ( ) dünyadaki diğer dil ailelerinin arasındaki yeri Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 180 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, Altay dilleri grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur Dünyadaki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir Dünyadaki büyük dil aileleri:
Çin’in batısındaki Türk dilleri Türk dilleri, DoÄŸu ve GüneydoÄŸu Avrupa, Batı, Orta ve Kuzeyasya gbi büyük bir coÄŸrafyaya dağılmıştır Bu bölge Balkanlar’dan Çin’e, Ä°ran’dan Kuzey Denizine kadar uzanır Asya’nın yaklaşık otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye deÄŸer yaygınlıkta konuÅŸulur Bunun yanında Almanya’da büyük bir azınlık Türkiye Türkçesini ana dili olarak konuÅŸur Tüm Türk dilleri konuÅŸanların sayısının dillere göre paylaşımı Büyük Türk dilleri ve anlaşılabirlik Türk dillerini konuÅŸanların dörtte üçü, en büyük üç Türk dilinden birini kullanır:
Tüm Türk dilleri konuÅŸanların sayısı birbirini anliyabilen dillerden oluÅŸan grublara ayrıldığında böyle bir paylaşım ortaya çıkmaktadır Anlaşılabilirlik Neredeyse tüm Türk dillerinin Sesbilim, sözdizim ve ÅŸekil bilgisi aynıdır Sadece Çuvaşça, Halaçça ve Yakutça ile Dolganca gibi Sibirya Türk dilleri bu noktalarda farklıdır Bunun yanında komÅŸu ülkelerin sınırlarında kaynaÅŸmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aÅŸan lehçeler bulunur Türk dilleri birbirlerini anlayabilen dillerden oluÅŸan gruplara ayrılır En büyük grup Türkiye Türkçesi, Azerice ve Türkmenceyi içine alan OÄŸuz grubudur DiÄŸer gruplar, Uygur, Kıpçak, Ogur, Sibirya ve Argu gruplarıdır Aynı grubun içinde yer alan dillerin arasındaki fark bir lehçe farkı kadardır, ancak iki farklı gruba ait dilin arasında anlaÅŸabilirliÄŸi zorlaÅŸtıran ya da imkansız kılan gramer farkları vardır Buna raÄŸmen tüm dillerde neredeyse hep aynı kalan birçok kelime vardır: Eski TürkçeTürkiye TürkçesiAzerbaycan TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurc aanaan neanaeneanaanaonaanaburunburunburunburunborınmurι n burunburunqolkolqolqolqulqolqo‘lkolyolyolyol&yacut e;olyuljolyo‘lyolsemizsemizsemizsemizsimezsemizsem izsemiztopraqtopraktorpaqtopraqtufraqtopıraqtupro q tupraqqankanqanganqanqanqonqankülkülkülkülköl külku lkülsubsususuwsusuwsuvsuaqakaÄŸakaqaqoqaqqarakara qa ragaraqaraqaraqoraqaraqızılkızılqızılqyzylqÄ ±zılqız ılqizilqizilkökgökgöygökkükkökko‘kkök (Daha fazla örnek için buraya bakınız: Sözlük karşılaÅŸtırması) Türkçe ulusal diller Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence, Kazakça, Kırgızca ve Özbekçe, ülkelerinin ulusal dilidir Bunun yanında bazı özerk Türk Cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: Çuvaşça, Kumıkça, Karaçay-Balkarcası, Tatarca, BaÅŸkırca, Yakutça, Çakasça, Tuva, Altayca ve Çin’de Uygurca Ãœlkelere göre Türk dilleri Türk dilleri Avrupa’nın ve Asya’nın otuz ülkesinde konuÅŸulur Tablo alt gruplara ayrılmıştır ve sayılar sadece ana dili olarak konuÅŸanları göstermektedir Grup ve dilleriKonuÅŸanların sayısıKonuÅŸulduÄŸu ülkelerOGUR ya da BOLGAR grubuÇuvaşça1,8 milyonRusya (ÇuvaÅŸistan) 1,8 milyon, Kazakistan 22000KIPÇAK grubuKaraimceölmek üzere †Litvanya 20, Ukrayna <10, Polonya <10Kumukça280000Rusya (Dağıstan)Karaçay-balkarça250000Rusya (Karaçay-Çerkezye, Kabardino-Balkarien)Kırım-Tatarcası500000Ukrayna 200000, Özbekistan 190000, Kırgızistan 40000Tatarca6,5 milyonRusya 5500000 Özbekistan 470000, Kazakistan 330000, Kırgızistan 70000, Tacikistan 80000, Türkmenistan 50000, Ukrayna 90000, Azerbeycan 30000 etnik olarak Tatarlar: 6,6 milyonBaÅŸkırca1,8 milyonRusya 1,7 milyon, Özbekistan 35000, Kazakistan 20000Nogayca70000Rusya (Kuzeykafkas)Karakalpakça400000ÖzbekistanKazakà §a1 1 milyonKazakistan 8 milyon, Çin 1 milyon, Özbekistan 800000, Rusya 650000, MoÄŸolistan 100000Kırgızca3,7 milyonKırgızistan 3,3 milyon, Özbekistan 200000, Çin 200000OÄžUZ grubuTürkçe (Türkiye Türkçesi)76 milyonTürkiye 70 milyon, Balkan 2,5 milyon, Kıbrıs 180000, Rusya 300000, Almanya 2,5 milyon, batı ve orta Avrupa 700000Gagavuzca330000Moldavya 170000, Balkan 130000, Ukrayna 20000, Bulgaristan 10000Azerice30 milyonIran 20 milyon, Azerbeycan 8 milyon, Türkiye 500000, Irak 500000, Rusya 350000, Gürcistan 300000, Ermenistan 200000Türkmence6,8 milyonTürkmenistan 3,8 milyon, Iran 2 milyon, Afganistan 500000, Irak 250000, Özbekistan 250000Horasan-Türkçesi400000Iran ( Horasan ili)KaÅŸgayca1,5 milyonIran (Fars, Kuzistan illeri)Aynallu7000Iran (Markazi, Ardebil ve Zanjan illeri)AfÅŸarca300000Afganistan (Kabul, Herat), KuzeydoÄŸu-IranÅžalarca55000Çin (Qinghay ve Gansu illeri)UYGUR grubuÖzbekçe24 milyonÖzbekistan 20 milyon, Afganistan 1,5 milyon, Tacikistan 1 milyon, Kırgızistan 750000, Kazakistan 400000, Türkmenistan 300000Uygurca8 milyonÇin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi ya da DoÄŸu Türkistan) 7,2 milyon, Kırgızistan 500000, Kazakistan 300000Yugurca5000Çin (Gansu ili)Aynu (Türk dili) (Japon kavimi Aynu ile ilgisi yoktur)7000Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi)SÄ°BÄ°RYA grubuYakutça360000Rusya (Yakutistan Özerk Bölgesi)Dolganca5000Rusya (Taymir Özerk Bölgesi)Tuvince200000Rusya (Tuva Özerk Bölgesi) 170000, MoÄŸolistan 30000Tofalarcaölmek üzere †Rusya (Tuva Özerk Bölgesi)Hakasça65000Rusya (Hakasya Özerk Bölgesi)Altayca50000Rusya, Altay Özerk Bölgesi)Åžorca10000Rusya, Altay Özerk BölgesiÇulimce2500Rusya, Kuzey Altay Özerk Bölgesi)ARGU grubuHalaçca42000Ä°ran (merkez il, Kom ve Arak arasında)TOPLAM169438500 Tükenmek üzere olan Türk dilleri Bazı diller sadece birkaç yaÅŸlı kiÅŸi tarafından konuÅŸulmaktadır ve yok olma yolundadırlar Kaybolmak üzere olan diller ÅŸunlardır:
Türk dillerinin sınıflandırılması Sınıflandırma sorunları Dillerin benzerliÄŸinden ve tarihte birbirlerinden çok etkileÅŸmiÅŸ olmalarından dolayı, Türk dil grubunun sınıflandırılması kolay deÄŸildir Ayrıca Türk halklarının geçmiÅŸteki göçebe yaÅŸam tarzı coÄŸrafi sınırlar çizilmesini de zorlaÅŸtırır Bu yüzden farklı sınıflandırmalara rastlamak mümkündür ÇoÄŸu, Rus dil bilimcisi Aleksander Samoiloviç‘in 1922′de yaptığı sınıflandırmanın üzerine kurulmuÅŸtur Dil ailelerindeki sınıflandırmaların genellikle genetik bilgilere dayanarak yapılmasına raÄŸmen, Türk dil grubunda coÄŸrafi dağılım daha büyük rol oynamaktadır Çuvaşçanın farkı Çuvaşça, çoktan ölmüş eski Ön Bulgar dili ile birlikte diÄŸer Türk dillerine daha uzak kalan Bolgarca dalını oluÅŸturur Bazı bilimciler, diÄŸer Türk dillerinden farklı olduÄŸu için ÇuvaÅŸ dilini gerçek Türk dili olarak tanımazlar Bu büyük farkın, diÄŸer Türk dillerinden daha erken ayrılmasından kaynaklanmış olup olmayacağı sorusu henüz yanıtlanamamıştır Bu farklardan birisi diÄŸer Türk dillerinde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir: ÇuvaÅŸca “tahar”, ama Nogayca “togiz” – (”dokuz”) ÇuvaÅŸca “kör”, ama Türkçe “köz” Çuvaşça Rusya’nın Avrupa tarafında, Moskova’nın doÄŸusunda ÇuvaÅŸistannda 1 milyon kiÅŸi tarafından konuÅŸulur BaÅŸkıristan ve Tataristan’daki konuÅŸucuları ile birlikte toplam 1,8 milyon konuÅŸanı vardır ÇuvaÅŸlar Hristiyan-Ortodoks’tur ve Kiril alfabesi’ni kullanırlar, Çuvaşça dergiler, gazeteler, radyo ve TV programları vardır Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak Ä°dil Bulgarlarının torunları olarak görürler Halaçcanın farkı DiÄŸer Türk dillerine en uzak kalan Halaç dilidir Dil bilimcisi Gerhard Doerfer‘in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir Türkçe’den çok erken ayrılmış ve 13 yüzyılda Ä°ran’da, etrafı Farsça konuÅŸanlarla çevrili kalmıştır (Yani ETHNOLOGUE 2005′te [1] iddia edildiÄŸi gibi, Azerice ile yakın akrabalığı yoktur) Halaç bugün 40000 kiÅŸi tarafından Ä°ran’ın Kom ve Akar illerinde konuÅŸulur ve Ä°ran’daki Türk dilleri arasında en ilginçlerindendir DiÄŸer lehçelerden ayrı kalması ve Farsça’dan etkilenmesine raÄŸmen, ana dilden parçalar korumuÅŸtur Ancak sesi Farsça’ya benzer DiÄŸerleri Türk dillerinin diÄŸer dört grubu günümüzdeki coÄŸrafi dağılımlarına göre deÄŸil, eski kavimlerin dağılımına göre sınıflandırılmıştır Böylece;
Müslüman Türk halklarının dillerinin benzemesinde, Ä°slam’a geçiÅŸle birlikte Arapça ve Farsça’dan etkilenmiÅŸ olmalarının da payı vardır Eski Sovyetler BirliÄŸi’nde yaÅŸayanlar Rusça’dan da etkilenmiÅŸlerdir Modern dil biliminde sınıflandırma En son verilere göre, (B Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Türk dil grubunun sınıflandırması ÅŸu ÅŸekilde yapılır (konuÅŸucu sayıları 2006 yılına göre verilmiÅŸtir): Türk dili
Üstteki sınıflandırmada coğrafi dağılımın yanısıra geleneksel dil biliminin kriterleri de dikkate alınmıştır:
Bu tablo, önemli sözcükleri farklı Türk dillerinde karşılaÅŸtırır, böylece Çuvaşça’nın ve Yakutça’nın farklığını ve diÄŸerlerinin birbirine yakınlığını görmemizi saÄŸlar Bazı sözcüklerin tabloda eksik olması, o dilde o sözcüğün varolmadığı anlamına gelmez Bazı dillerde bazı sözcükler farklı etimolojik kökten gelirler ve bu yüzden karşılaÅŸtırılması anlamlı deÄŸildir Eski TürkçeTürkiye TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸcaataataataotaanaanneeneanaanaonaanaan’no’guloÄŸuloÄ Ÿu lul, uğılulo’giloghuluolyvuler(kek)erkekerkekiryerkek er kakärerarkyzkızgyzqızqιzqizqizky:sχe’rkišikiÅŸi kiÅŸi keÅŸekisikihikelingelingeli:nkilenkelinkelinkelink y lynkilenEski TürkçeTürkiye TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸcajürekyürekýürekyöräkzhürekyurakyürä ksüreqqa nkanga:nqanqanqonqanqa:njonbašbaÅŸbaÅŸbaÅŸbasbaÅŸb aspu šqylkılqylqılkylkylkylkylχe’le’rközgözgözküz közko’ zközkoskörkirpikkirpikkirpikkerfekkirpikkiprikki rp ikkirbi:χurbukqulqaqkulakgulakqolaqqulaqquloqqulaq gulka:kχo’lgaburunburunburunborınmurιnburunburunm u runqolkolgolqulqolqo’lqolχolel(ig)elel ili:ala’barmakparmakbarmakbarmaqbarmoqbarmaqtyrnaq tırnakdyrnaqtırnaqtιrnaqtirnoqtirnaqtynyraqtizdi zd y:zteztizetizzatiztüsäχbaltyrbaldırbaldyrbaltı rbal dyrboldyrbaldirballyradaqayakaýaqayaqayaqoy oqataqqarynkarıngarynqarınqarιnqorinqor(saq)qary nχ yra’mEski TürkçeTürkiye TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸcaatatatatatotatatutsiyirsığırsygyrsÃır (sıyır)siyιrsigirytititetiytititytjydabalyqbalı kba lykbalıqbalιqbaliqbeliqbalykpola’bitbitbitbetbiyt b itpitbytpyjdaEski TürkçeTürkiye TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸcaevevöýöyüyuyöyavotagotaÄŸotaqotaqotoqot u:yol yolyo:lyulzholyo’lyolsuolsolköprüqköprüköprik üpark öpirko’prikkövrükkürpeoqokokuko’qoqoχuguototut oto’ totuotvotkülkülkülkölkülkulkülkülkö’lsuvsu suwsywsu wsuvsuuisyvkemigemigämikimäkemekemakimkölgölkà ¶lkül kölko’lkölküölatovadaadaatanaralorolaralodukü nešgü neÅŸgünqoyaÅŸkünkünkünχövelbulutbulutbulutbol ıtbultb ulutbulutbylytpeletyulduzyıldızýyldyzyold ız zhuldιzyulduzyultuzsulusça’lta’rtopraqtopraktopra k tufraqtopιraqtuproqtupraqtoburaχto’pratöpütepede pe tübätöbetepatöbötübe’yaÄŸacaÄŸaçagaçaÄŸaç aÄŸaštenritan rıtaňrytäñretängritanaraturaEski TürkçeTürkiye TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸcauzunuzunuzynozınuzιnuzunuzunuhunvoromyanyyeniyany y añazhangayangiyengisanaçenesemizsemizsemizsimezs em izsemizsemizemissama’rtoludoludo:lytulıtolιto’lat o luqtolorutulliaqakakaqaqoqaqqarakaragaraqaraqaraqo raqaraχaraχoraqyzylkızılgyzylqızılqızılqizil qizilk yhylχerlekökgökgökkükkökko’kkökküöqkovakSayılarEski TürkçeTürkiye TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸca1birbirbirberbirbirbirbi:rperre2ekiikiikiikeyekiik kiikkiikkiikke’4törtdörtdö:rtdürttörtto’rttö ttüört 7yetiyediyedicidezhetiyettiyättäsette10onono:nun on o’nonuonvonu100yüzyüzyü:zyözzhüzyuzyüzsü:ss er |
|