Ayasofya ve Topkapı

Yazı: Çiğdem Özkan Aygün

Arkeolog ve mağaracılar, Ayasofya ve Topkapı Sarayı'nın altındaki keşiflerini ilk kez National Geographic Türkiye'ye anlattı

Hikâye, denizlerle çevrili bir yarımada ve onun en yüksek noktası olan akropolde başlıyor; Marmara Denizi, Boğaz ve Haliç, nam-ı diğer Altın Boynuz'da Neolitik, yani İÖ 6 binlere kadar inen bulgular olsa da, şehrin asıl tarihi İÖ 7 yüzyılda Byzantion ile başlıyor Dor kökenli Megaralılar ünlü Delfi kâhinlerinin tavsiyesine uyup Karadeniz ticaretini kontrol edebilmek için, burada bir koloni kuruyorlar Bu koloninin kurulmasından yaklaşık 2670 yıl sonra arkeolog, mağaracı, mimar ve sualtı fotoğrafçılarından oluşan ekibimiz akropol bölgesindeki binlerce yılda oluşan katmanlarda bir araştırma başlatıyoruz Amacımız, akropol bölgesinde yer alan Ayasofya ve Topkapı Sarayı'nın altındaki sarnıç, kuyu ve su yollarını bulmak Sonrasında da burada belki bu bölgeye gelen ilk kolonilerden günümüze, yarımadadaki uygarlık izlerine ait verilere ulaşmak Ortaçağ kaynaklarına göre bugün Topkapı Sarayı'nın olduğu yerde, ilk kolonistlerden kalma ve İS 2 yüzyılda Roma İmparatoru Septimus Severus tarafından yenilenmiş Apollon, Artemis ve Aphrodite tapınaklarının olduğu tahmin ediliyor Ayasofya çevresindeyse bir terastoon (dört yanı revaklarla çevrili alan) ve Helios tapınağı olduğu düşünülüyor Dor kökenli kolonistler yarımadaya ayak bastıklarında stratejik açıdan son derece elverişli bu bölgenin bir kusuru olduğunu fark ettiler; burada tatlı su kaynağı yoktu Uzaklardan su taşıyan kemer ve su yollarının yapılması içinse yaklaşık bin yıl geçmesi gerekiyordu Buldukları ilk çözüm kuyular açmaktı Ayasofya'nın içinde ve bahçesinde yaptığımız araştırma ve dalışlarda bulduğumuz dokuz ve Topkapı Sarayı alanı içinde keşfettiğimiz on beş kuyudan bazısı bölgedeki en eski su kaynakları olmalı Her iki yapının altındaki su sarnıçlarının, tuğla ve hidrolik sıva özelliklerine bakılırsa, Bizans dönemine ait oldukları anlaşılıyor Denizden itibaren sur içine alınan bölgenin su kaynağı açısından kendi içinde yeterli olması savunma açısından da önem taşıyordu Pek çok kez düşmanlar tarafından kuşatılan bu kadim şehirde kuşatma sırasında en çok suyun yokluğu hissedilmişti Hülya Tezcan, 1989'da yayınladığı "Topkapı Sarayı ve Çevresinin Bizans Devri Arkeolojisi" başlıklı araştırmasında, Topkapı Sarayı'nı çevreleyen Sur-i Sultani içinde kalan alanda, bazıları neredeyse Yerebatan Sarnıcı büyüklüğünde toplam 43 sarnıç belirlemişti Bu rakam hem bu bölgedeki nüfus yoğunluğunu hem de suyun ne kadar hayati olduğunu gösteriyordu İstanbul'da bilinen sarnıç sayısının yaklaşık 100 olduğu düşünülürse bu rakamın önemi daha iyi anlaşılıyor Oysa geçmişte bu sayı çok daha yüksekti Cemil Topuzlu hatıratında Gülhane'yi halka açık bir park haline getirirken "sarayın etrafındaki set duvarları" yani sarnıçları yıktırdığını söyler Çünkü bu setleri oluşturmak için sarnıçlardan yararlanılmıştı Bizans tarihçisi ProfDr Semavi Eyice de "Sarnıçlar açısından en yoğun bölge Topkapı Sarayı'ndan Sarayburnu'na doğru olan ve bugünkü askeri bölge tarafındaki Manganlar bölgesiydi" diyor Su, hayati olmanın yanı sıra kutsal alanların da toplandığı bu bölgede ayrı bir önem taşıyordu Pagan ve tek tanrılı dinlerde tapınma ve kutsal merasimler için su gerekiyordu Bulunan sarnıçların büyük çoğunluğu şehrin İS 330 yılında Konstantinopolis adıyla yeni Roma başkenti ilan edildiği ve sonraları Bizans olarak anılacağı döneme aitti Ayasofya'nın altındaki dev sarnıç efsanesi ise 17 yüzyıldan bu yana dilden dile dolaşıyordu 1680'de Ayasofya'nın gravürlerini yayınlamış olan Guillaume-Joseph Grelot denize kadar ulaşan bu sarnıçtan bahsediyordu Bu sarnıcın büyüklüğü kimi zaman o kadar abartılmıştı ki "içinde kayıklarla gezilebildiği, hiç yağmur yağmasa da ruhbanlara 10 yıl yetecek kadar su bulunduğu" yazılmıştı Sarnıçlar yalnızca su depolamakla kalmıyor, akropolden denize inen meyilli arazi üzerine bina inşa edilebilmesi için teraslar oluşturuyor ve yamaç suyunun tasfiyesine yardımcı oluyordu Osmanlı kaynaklarında ise Bizanslıların bu bodrum katlarını düşmana karşı sığınak olarak da kullandıkları yazıyor Topkapı Sarayı Müzesi Başkanı ProfDr İlber Ortaylı, " İmparator Valens'e kadar su kemerleri yoktu Burada sarnıçlar işe yarıyordu Ayrıca Topkapı Sarayı'nda temellerin nemden korunması için çoğu yerde drenaj kanalları yapılmış Bu sarnıç ve kanalların elimizde haritası yok Bunu da sizden bekliyoruz" diyordu Şehrin nüfusunun artmasıyla Belgrad Ormanı ve Istrancalar gibi su kaynaklarının bol olduğu yerlerden su yolları ile şehre su getirilmesi (ki bu Romalıların dünya üzerinde yaptığı en uzun iletim hattıydı) söz konusu olmuştu İlk su şebekesinin Hadrianus tarafından 2 yüzyılda yaptırıldığı bilinse de günümüze ulaşan bir kalıntı yok İmparator Valens tarafından 4 yüzyılda inşa ettirilen su yolları ise Valens veya Bozdoğan Kemeri üzerinden geçerek şehre ulaşıyordu Geç Roma döneminde Konstantinus, Valens, I Theodosius tarafından iletim hatları yaptırılmıştı Osmanlılar döneminde ise Kanuni Sultan Süleyman'ın emriyle Mimar Sinan tarafından bu su yolları tamir edilmiş, yenileri eklenmiş ve saraya kadar su taşınmıştı Bu su yolları büyük künklerle Mese'yi (kentin ana caddesi) izleyerek büyük olasılıkla Yerebatan Sarnıcı ve bugün yıkılmış olan Ayasofya maksemine ulaşıyor ve buradan dağıtılıyordu Bu noktaya kadar olan su yolları Osmanlı elyazmalarından takip edilebiliyor ve ProfDr Kazım Çeçen tarafından yayınlanmış olsa da bundan sonrası araştırılmamış Araştırılması da çok zor çünkü kanallar daralıyor ve çok karmaşıklaşıyordu Kesin olan başka bilgi ise Topkapı Sarayı alanına dağılmadan önce bu suyun Osmanlı'da Dolap Ocağı olarak bilinen birbiriyle bağlantılı iki devasa kuyuya ulaştığıydı Rivayete göre Mimar Sinan bu kuyuların yerini rüyasında görmüş ve bunları tekrar hayata geçirmişti 2005 yılında başlayıp, 2009'da ASPEG (Anadolu Speleoloji Grubu) ile birlikte devam eden, akropol bölgesinde yaptığımız araştırmalarda Ayasofya'nın avlularından geçen ve Topkapı Sarayı içinde su dağıtımını sağlayan su yollarının çoğunu ortaya çıkardık Deneyimli mağaracılar normal bir insanın geçemeyeceği deliklerden bile geçerek yeraltındaki kanallara girdi, mağaracılık yöntemleriyle kuyuları ve sarnıçları keşfetti Su dolu alanlar ise Engin Aygün'ün bu proje için ürettiği robot kamera (ROV) ve dalgıçlar tarafından araştırıldı İnsan giremeyen bazı kanallar ise yine Aygün'ün ürettiği paletli robot kamerayla görüntülendi Bu tür kameralar Mısır piramitlerinin keşfinde de kullanılmıştı Çalışmaya profesyonel sualtı fotoğrafçıları da destek verdi

Foto?raf : METİN ALBUKREK

Topkapı Sarayı'nın altında, Dolap Ocağı olarak adlandırılan iki kuyu bir galeriyle birbirine bağlanıyor Araştırma ekibi bu kuyuları birbirine bağlayan kanaldan Marmara Denizi'ne doğru giden bir galeri keşfetti

Foto?raf : NEZİH EKMEKÇİ

Dünya mimarlık tarihinin en önemli birkaç yapıtından biri sayılan 1650 yıllık Ayasofya sadece yer üstünde değil, yeraltındaki hemen her köşede farklı bilgiler barındırıyor Araştırma ekibi Ayasofya'nın altında dokuz farklı kuyuya daldı ve bir mezar odası ile Sultanahmet'e ve Aya İrini'ye doğru ilerleyen, su yolları, galeriler ve dehlizlerle karşılaştı

Foto?raf : ALP ALPER

Tarihi Yarımada'nın en yüksek noktası olan akropolün altındaki tüneller İÖ 7 yy'a uzanan bilgiler barındırıyor olabilir

Foto?raf : İLLÜSTRASTON: BURÇİN ARABACIOĞLU, BARIŞ KARAYAĞMURLAR

Ayasofya'nın altında yapılan araştırmada girilen tünel ve su yollarının toplam uzunluğu yaklaşık 1 km'yi buluyor Önemli keşiflerden biri de İmparator Justinianus dönemi öncesi patrikhane binasına ait olduğu düşünülen oda

Foto?raf : SERRA AKCAN

Topkapı Sarayı'nın avlularında, içi su dolu sarnıçlara önce fotoğrafçı Engin Aygün tarafından üretilen robot kamera yollandı İlk görüntüler alındıktan sonra, güvenli olanlarına dalış yapılarak bugünkü durumları tesbit edildi

Foto?raf : SERRA AKCAN

Topkapı Sarayı'ndaki Dolap Ocağı'ndaki küçük kuyu günümüzde 8 metre suyla dolu Kuyunun merdivenleri derinliklere indikçe gözden kayboluyor

Foto?raf : ALİ ETHEM KESKİN

Topkapı Sarayı Hırka-i Saadet Dairesi önünde, 5 yy'a tarihlendiği tahmin edilen içi su dolu sarnıçta, haç motifli sütun başlıklarının görüldüğü ilk keşifler robot kamerayla yapıldı

Foto?raf : SERRA AKCAN

Dolap Ocağı'nda 26 metre derinlikteki küçük kuyuya, dönerek ilerleyen dar merdivenlerden iniliyor

Foto?raf : METİN ALBUKREK

Topkapı Sarayı su galerileri sistemini araştıran ekipte yer alan mağaracılar, bir adam boyunu aşan galerilerde, kimi zaman boğazlarına kadar suya batarak ilerlemeye çalıştı

Foto?raf : ENGİN AYGÜN

Ayasofya'nın kuzey bahçesinde yerin altındaki mekânda (Hypogeum) bulunan 12 kline (mezar yatağı), burasının bir dönem mezar olarak kullanıldığını gösteriyordu Araştırma ekibi lağımla dolmuş olan Hypogeum'un, Justinianus Ayasofyası'ndan daha eski olduğuna dair kanıtlar buldu

Foto?raf : ENGİN AYGÜN

Anadolu Speleoloji Grubu (ASPEG) ekibi Ayasofya'da bugünkü zemin döşemesinin hemen altında başlayan su galerilerini keşfedip, planlarını çıkardı

Foto?raf : ENGİN AYGÜN

Ayasofya iç narteksinin altındaki çapraz tonozla örtülü sarnıç, 23 paye ile iki koridora bölünmüştü Araştırma ekibinin, yeraltı yolculuğu buradan başladı İmparator kapısının önündeki delikten indiklerinde karşılarına çıkan bu gizemli yapı, kuzey ve güneyde galerilere bağlanıyordu

Foto?raf : ENGİN AYGÜN

İstanbul Teknik Üniversitesi Öğretim Görevlisi Dr Çiğdem Özkan Aygün (sağdan üçüncü) başkanlığında yürütülen araştırmada ortaya çıkan buluntular, ASPEG ekibiyle birlikte plan üzerinde işaretleniyor