İnsanda Üreme Sistemleri

İNSANDA ÜREME SİSTEMİ

1291 Erkek Üreme Sistemi

Erkekte üreme hücresi olan spermler, testislerde meydana gelir Testisler vücudun dışında kalan skrotal torba içinde bulunur Her testiste, sayıları bin kadar olan ince ve kıvrımlı seminifer tüpçük vardır Tüpçükler arasında ise eşey hormonları salgılayan özel hücreler bulunur

Şekil : 1222 İnsanda Erkek Üreme Sistemi

Seminifer tüpçüklerde üretilen spermlerin döllenme ve hareket yeteneği yoktur Bu özellikteki spermler epidimis adı verilen özel bir kanala gelir Burada hareket ve döllenme yeteneği kazanarak olgunlaşırlar Olgunlaşan spermler Vas Deferens'e gelirler Vas deferensde idrar kanalı üretra ile birleşir Vas deferensin üretra ile birleştiği bölgede prostat bezi bulunur Prostat bezi spermlerin beslenmesini sağlayan seminal sıvıyı üretir

A Erkek Üreme Sisteminde Hormonal Kontrol

Erkek üreme sisteminin çalışmalarını düzenleyen hormonlar hipofiz bezi ve testislerden salgılanır

a) Hipofizden

FSH ve LH hormonları salgılanır FSH (Fosikül Stimulan Hormon) seminifer tüpleri üzerine etki ederek sperm oluşumunu uyarır LH (Lüteinleştirici Hormon) spermlerin oluşmasında FSH ile birlikte çalışır Ayrıca testislerden testosteron hormonu salgılanmasını uyarır

b) Testislerden

Hipofizden gelen LH hormonu etkisi ile testisler, testosteron (Androjen) hormonu salgılarlar Testosteron spermlerin olgunlaşmasını ve sekonder eşeysel karakterlerin ortaya çıkmasını sağlar

1292 Dişi Üreme Sistemi

Dişi üreme sistemi, ovaryumlar (yumurtalıklar) yumurta kanalı (fallop tüpü), uterus ve vaginadan oluşmuştur
Ovaryumlar bir çifttir Yumurtalar ovaryum içinde folikül denilen küçük keselerde olgunlaşır Ovaryumdan bırakılan yumurtalar kirpikli huni yardımı ile fallop kanalına geçer Kanal içindeki silli yapı, yumurtanın uterusa iletilmesini sağlar

Uterus kalın kaslardan ve bol kan damarından oluşmuş bir yapıdır Yumurta uterusa gelmeden döllenirse uterusta embriyoyu vermek üzere gelişir Döllenmezse uterus duvarı yıkılır ve yumurta ile birlikte dışarı atılır Bu olay 28 günde bir tekrarlanır Buna Menstrüasyon Devri denir

Şekil : 1223 İnsanda Dişi Üreme Sistemi

A Menstrüasyon Devri

Yumurtalıkta oluşturulan yumurta hücresinin uterusa gelene kadar geçirdiği aşamaları kapsar Dişilerde menstrüasyon devri dört aşamada gerçekleşir

a) Folikül Evresi : Yumurtalıklarda içinde yumurta bulunan foliküller vardır Bu foliküllerin gelişmesi ile içlerindeki yumurtalar da gelişerek olgunlaşır (8-9 gün sürer)

b) Ovulasyon : Folikülün olgunlaşması ile folikül duvarı çatlar ve yumurta ovaryumdan dışarı atılır Ovaryumdan dışarı atılan yumurta kirpikli huni yardımı ile fallop kanalına alınır Bir gün kadar sürer Menstrüasyon fazının tam ortasıdır

c) Korpus Luteum Evresi : Yumurta ovaryumdan atıldıktan sonra içi boşalan folikül yağ damlacıkları ile dolar ve sarı renk alır Bu yapıya korpus luteum (sarı cisim) adı verilir Korpus luteum progesteron hormonu salarak uterus gelişimini hızlandırır Bu esnada yumurta fallop tüpünde döllenmiş ve zigot adını almıştır Zigot uterusa gelir ve uterus dokusuna tutunur Bu tutunma progesteron hormonunun kontrolü altındadır (14 gün sürer)
Kısaca; Yumurta ovaryumdan atıldıktan sonra; ovaryumda kalan korpus luteumun kontrolü altındadır Korpus luteum bozulursa embriyo kontrolsüz kalır ve düşük oluşur

d) Menstrüasyon Evresi : Yumurta döllenmezse korpus luteum bozulur Döllenmiş yumurta için hazırlanan uterus iç çeperi parçalanır İşte döllenmemiş yumurtanın uterus iç çeperi ile birlikte dışarı atılmasına menstrüasyon denir Menstrüasyon 5 gün sürer Menstrüasyonun tamamlanmasıyla yeni bir menstrüasyon devri başlar

1293 Dişi Üreme Sisteminde Hormonal Kontrol

Dişi üreme sisteminin çalışmalarını kontrol eden hormonlar hipofiz ve ovaryumdan salgılanır

A Hipofizden

FSH, LH oksitosin ve LTH hormonları salgılanır FSH (Folikül Stimulan Hormon) yumurtalığı kontrol eder Yumurtalıklardaki foliküllerin gelişimini uyarır Gelişen folikül de östrojen salgılar Östrojen salgısı artınca FSH salgısı azalır
LH (Luteinleştirici Hormon) folikülün yırtılarak yumurtanın atılmasını ve korpus luteum oluşumunu sağlar LTH (Luteotropik Hormon) (prolaktin) korpus luteumu uyararak östrojen ve progesteron hormonunun salınımını başlatır Süt bezlerinin gelişmesi ve süt salgılanmasında etkindir

Oksitosin

Hipofizin arka lobundan salgılanır kandaki miktarı doğum anında en yüksek seviyededir Uterus kaslarını uyararak doğumu kolaylaştırır

B Ovaryumdan Salınan Hormonlar

Ovaryumdan, östrojen ve progesteron hormonları salgılanır
Östrojen : Foliküllerden salgılanır Uterusun gelişmesini, kan ve doku sıvısını artırır Sekonder eşeysel karakterlerin açığa çıkmasını sağlar
Progesteron : Korpus luteumdan salgılanır ve gebeliği kontrol eder

1294 Plasenta Oluşumu

Embriyo uterus duvarına gömüldükten sonra plasenta gelişir Plasenta, kısmen embriyo kısmen de anne dokularından oluşan embriyonun besin ve oksijen almasını ve artıklarını atmasını sağlayan yapıdır Embriyo uterusa ulaşınca, yumurtanın koryon zarından uterusa doğru çıkıntılar oluşturulur

Şekil : 1224 İnsan embriyosunda embriyo dışındaki örtüler ile göbekbağı ve plasentanın durumu

Göbek bağının görevi ise plasenta ve embriyoyu birbirine bağlamaktır Göbek bağında kirli kanı bebekten plasentaya getiren iki atardamar, plasentadan bebeğe getiren bir toplardamar bulunur Anne kanı ile embriyonun damarları koriyon zarı ile birbirinden ayrılır Embriyo kanındaki CO2 ve diğer atıklar anne kanına, anne kanındaki besin ve Oembriyoya geçer Bu madde değişimi aktif taşıma ve difüzyonla olur Anne kanı ile embriyonun kanı hiçbir zaman birbirine karışmaz Plasentanın bir başka görevi de östrojen ve progesteron hormonlarını salgılamaktır

Şekil : 1225 Embriyonun Anne İle Bağlantısı, Embriyonik Zarları Beslenmesi ve Plasentanın İnce Yapısı

Şekil : 1226 Canlılarda Son Açıklık

1210 GELİŞME

Yumurta hücresi ile sperm hücresinin çekirdeklerini birleştirmesi ile ergin bir bireyin oluşması arasındaki meydana gelen bütün olaylara gelişme denir
Döllenmiş yumurtaya zigot denir Zigot kısa bir süre sonra bölünmeye başlar ve bu hücre bölünmesi hayat boyunca devam eder Aynı özellikteki bu hücreler, farklı doku, organ ve sistemleri oluştururlar Gelişme sırası ile;
- Hücre bölünmesi
- Büyüme
- Farklılaşma
olaylarından oluşur

Hücre bölünmesi

Zigot oluştuktan sonra başlar bütün hayat boyunca devam eder

Büyüme

Canlı organizmayı oluşturan madde miktarı (örneğin sitoplazmadaki kütlesel artış) ve hücre sayısandaki artıştır Büyüme embriyonun beslenmesi ile sağlanır Gelişmenin belirli zamanlarında büyüme çok hızlıdır Organizma belli bir büyüklüğe ulaşınca büyüme yavaşlar Hayvanlarda her türün belli bir büyüme sınırı olduğu halde bitkilerde böyle bir sınır yoktur

Farklılaşma

Tek bir zigottan farklı yapı ve görev özelliğinde hücrelerin meydana gelmesidir

12101 Bitkilerde Gelişme

Bitkilerde yeni bireyin oluşması üreme şekillerine göre farklılıklar gösterir
Vegatatif üreyen bitkilerde gelişme bir yapraktan, bir gözden (patates) veya bir dal parçasından sağlanabilir
Bazı bitkilerde bir tomurcuktan yeni bir tomurcuk gelişirSporla üreyen bitkilerde (kauçuk veya eğrelti) ise uygun ortama dökülen sporlar burada çimlenir Köke benzer yapılarla (=rizoit) toprağa bağlanarak su ve mineralleri alır Sporların gelişmesi ile oluşan haploid bitkiler ana bitkiye benzemez Gametofit adı verilen bu bitkilerde sperm ve yumurta oluşturulur Daha sonra zigot oluşur Zigot gelişerek sporofit adı verilen bitkiyi oluşturur

12102 Yüksek Bitkilerde Gelişme

Zigottan mitoz bölünmeler sonucu bir uzantı oluşur Bu uzantının tepe hücresinde ilk yapraklar, bunların alt kısmında kök meristemi (Embriyonik kök) ve üst kısmında gövde meristemi (Embriyonik gövde) oluşur Embriyo çimlenene kadar tohum içinde kalır ve gelişme tohum içinde başlar
Embriyonik gövdeden; Çeneklerin üstündeki bütün bitki organları, gövdenin büyük bir kısmı, yapraklar sonra çiçekler ve meyve oluşur
Embriyonik kökten; Çeneklerin altındaki gövde kısmı ve bitkinin kökleri oluşur

Şekil : 1227 Tohum ve Bitki Embriyosunun Kısımlarının Gelişmesi

Tohum içindeki embriyo, çevresindeki besin dokusu (=Endosperm) tarafından beslenip kabuk tarafından dış etkilere karşı korunarak canlılığını çimlenene kadar sürdürür

Yüksek yapılı bitkilerde embriyoda çenek (kotileden) de bulunur Çenekler tohum içindeyken besini endospermden alarak depolar Çenekler tohum içindeyken besini endospermden alarak depolar Genç bitki fotosentez yapmaya başlayınca ya kadarki gelişimi sırasında bitki taslağını besler Mısır ve zambak gibi bitkilerin tohumlarında bir çenek bulunur Bunlara tek çenekli (=monokotiledonlar) denir Fasulye birçok meyveli bitki tohumlarında iki çenek bulunur Bunlarada çift çenekli bitkiler (=Dikotiledonlar) denir

Tohum elverişli şartlarda çimlenir Tohumların çoğu kuru ve soğuk mevsimlerde uyku (=Dormansi) durumunda kalır

Bitkinin çimlenmesi için uygun sıcaklık, nem ve Ogereklidir Tohumlarda çimlenme toprak atında gerçekleşir ve beslenmesi için gerekli besinler tohum endosperminde ve kotiledon içinde vardır Kesinlikle çimlenme için ışık gerekli değildir Işık çimlenmeye engel de değildir

Embriyo ve Endosperm su alıp şişerek kabuğu çatlatır Tohum kabuğundan önce embriyonik kökten gelişen ilk kök çıkar, yerçekimine doğru büyüyerek gerçek kökü oluşturur
Çift çeneklilerde tohum içinde kalan embriyonik kök kıvrılarak yerçekiminin aksine büyür ve çenekleri toprak üstüne iter Embriyonik gövde tohum kabuğundan çıkarak çeneklerin üzerinden toprak üstüne doğru yükselir Gövde ve yapraklar bu bölgeden gelişir Tek çeneklilerde ise embriyonik gövde doğrudan toprak üstüne çıkarak gelişir
Embriyo oluştuktan kısa bir süre sonra büyüme dokuları olan hücre tabakaları oluşur

Şekil : 1228 Tek ve çift çenekli tohumların çimlenmesi

Bu dokuya sürgen (=meristem) doku denir Bitkinin büyümesini sürgen doku gerçekleştirir Tüm değişmez dokular, çiçek, yaprak sürgen dokudan gelişir

İki farklı sürgen doku vardır;

1- Uç meristemi : Bitkinin boyuna büyümesini sağlar Yan dallar, yaprak, çiçek, gövde tomurcuğu uç meristemden gelişir
2- Kambiyum : Kök ve gövdenin enine büyümesini sağlar

Şekil : 1229 Bitkilerde Çimlenme ve Gelişme

12103 Hayvanlarda Gelişme

Hayvanlarda gelişme, türlere ve yumurta tiplerine göre farklılıklar gösterir

- Yumurtalarında bol vitellüs bulunan kuş ve sürüngenlerin embiriyoları vücut dışında ve yumurta içinde gelişir
- Yumurtalarında çok az vitellüs bulunan memelilerde ise, embriyo gelişimi ana vücudunda olur

- Deniz yıldızı, semender ve kurbağalarda embriyo gelişimi su ortamında olur Yumurtada vitellüs az olduğundan, embriyo erken devrede dış ortamdan besin ve oksijen alabilecek yapıları kazanır Larva dönemi adı verilen bu dönemde yavru anaya benzemez,ancak erginleşince anaya benzer Bu döneme başkalaşım (=metamorfoz) denir Başkalaşım böceklerde de görülür
Hayvanlarda gelişme Segmentasyon (=hücre bölünmesi), hücre hareketi ve hücre farklılaşması olayları ile tanımlanır

A Segmentasyon

Zigotta görülen hızlı mitoz bölünmelere segmentasyon denir Segmentasyonla hücre sayısı artar Bölünmelerle zigot sitoplazmasındaki farklı faktörler, farklı hücrelere dağılır Farklı hücrelere dağılan bu faktörler, daha sonra çeşitli hücrelerin nasıl gelişeceğini tayin eder

Zigottan mitoz bölünmelerle meydana gelen her hücreye Blastomer denir İlk bölünmelerde embriyo büyüklüğü artmaz Blastomerler her hücre bölünmesinde biraz daha küçülürler Hücre bölünmesi esnasında enerji için çok vitellüs kullanıldığından embriyo, zigottan daha hafiftir

Şekil : 1230 Gelişme Evreleri

Zigotta meydana gelen mitoz bölünmelerle 2, 4, 8, 16, 32, 64, şeklinde giderek artan bir hücre kitlesi oluşur Birbirinin aynı büyüklükteki blastomerlerin meydana getirdiği bu hücre topluluğuna Morula denir

B Gastrulasyon (=Hücre hareketi)

Morula halindeki hücre kitlesinin içinde bir boşluk meydana gelir Hücreler tek tabaka oluşturacak şekilde bu boşluğunun çevresine çekilirler Blastula boşluğu adı verilen bu boşluk özel bir sıvı ile doludur Bir sıralı hücre tabakası ile çevrili içi sıvı dolu bu embriyo safhasna blastula denir

Şekil : 1231 Blastula

Blastula safhasında hücrelerde farklılaşma yoktur Tüm hücreler geçici bir boşluk olan blastula boşluğundan gaz alışverişi yapabilirler
Blastuladan hemen sonra embriyonun vegetal kutbundaki hücreler blastosöle doğru alt ucundan içeri doğru bir çöküntü oluşturur Hücre çöküntüsü ile beraber üç tabakalı bir embriyo oluşur Bu safhaya gastrulasyon denir Farklı bir şekle gelen embriyoya da Gastrula denir

Şekil : 1232 Gastrula

Hücre çöküntüsü üstteki hücre tabakası ile birleşene kadar sürer ve iki tabakalı embriyo oluşur Embriyonun iç yüzeyini örtene Endoderm, dışta kalana da Ektoderm denir Sünger ve sölentere gibi basit yapılı organizmalar da vücut yapıları bu iki tabakadan gelişir Gastralasyon başladığında blastasöl boşluğu yerini kalıcı bir boşluğa bırakır Bu boşluğa gastrula boşluğu denir ki burası sindirim borusu halini alır Dışarı açılan kısmına plastapor denir Buradan ağız gelişir

Sünger ve sölentereler dışındaki çok hücrelilerde ektoderm ve endodermden ayrılarak mezoderm adı verilen üçüncü bir tabaka oluşur Bir kısım hücre yıldız şeklinde mezenşim hücresi olarak boşlukta kalır Mezenşim embriyonun yağ dokusu olarak kabul edilir Mezenşim ve mezoderm çok yönlü farklılaşmaya müsait hücrelerden oluşur Bu tabakalardan organ sistemlerin oluşmasına Organogenez denir

C Organogenez (=Organlaşma)

Organogenez, gittikçe değişen gen faaliyeti, hücre hareketi, hücreler arası kümeleşme ve karşılıklı etkileşim ile gerçekleşir Organogenezde hücrelerin şekillerinde de değişmeler olur
Organogenezin başında, embriyonik tabakalar daha küçük hücre gruplarına ayrılır Bunlar doku ve organları oluşturmak üzere programlanmıştır Bu hücreler bölünme ve farklılaşma geçirerek organ taslaklarını oluşturur
Kordalıların ilkel iskeleti olan Notokordo mezdermle aynı zamanda ve benzer şekilde oluşur Omurgalılarda sırt ipliği kaybolur ve yerini omurga alır
Nöral tüpün daha geniş olan baş kısmından beynin bütün bölgeleri (Önbeyin, ortabeyin ve arka beyin) meydana gelir Tüpün diğer kısımlarından, omuriliğin yeraldığı nöral kanal oluşur Nörülasyondan sonra, vücudun bütün organ sistemleri karmaşık bir seri hücre etkileşimi ile teşekkül etmeye başlar

Döllenmeden Sonraki Gün

0-8 gün Bölünme (sementasyon)
6 gün İmplastasyon (ana vücuduna plasenta ile bağlanma
21 gün Nörülasyan
24 gün Sinir sistemi, bağırsak ve kan damarlarının gelişmeye başlaması
28-35 gün Embriyo dış etkenlere karşı duyarlıdır
42 gün Erkekte testisin farklılaşması
75 gün Dişide primer oositlerin ilk mayoz bölünmeye geçmesi
90 gün Bütün organ sistemlerinin teşekkül etmesi (ancak bazı ayrıntılar gelişmemiş ve küçüktür)

280 gün Doğum

12104 Embriyonik Tabakalardan Oluşan Yapılar

A Ektodermden Meydana Gelen Yapılar

Derinin epidermisi, kıllar, tırnaklar, ter bezleri, beyin, omurilik, gangliyon ve sinirler, duyu organlarının almaçları, göz merceği, ağız ve anüsün iç epidermisi, diş minesi, kafa kıkırdakları ve pigment hücreleri, bezler

B Mezodermden Meydana Gelen Yapılar

Düz, ve çizgili kalp kası, dermis, bağ doku, kemik ve kıkırdak doku, kan ve kan damarları, böbrekler, testis, yumurtalıklar ve iç iskelet

C Endodermden Meydana Gelen Yapılar

Eşey hücreleri, idrar kanalı ve idrar kesesinin astarları, tiroid, paratiroid ve timus bezinin astarları Sindirm kanalı, Karaciğer, Pankreas, Akciğerler

12105 Gelişmenin Açıklanması

1Spemann'ın deneyleri: Hans Spemann sinir sisteminin farklılaşma yolları üzerine yaptığı deneylerle ünlüdür Sinir sistemi, genç embriyonun üst kısmındaki ektodermden gelişir Spemann, çok genç bir semender embriyosunun üst ektodermini çıkartıp canlı kalması için havuz suyunda bekletti Ektodermi çıkartılmış embriyo kendini tamamladı ve gelişti fakat sinir sistemi gelişmedi Embriyodan alınan ektodermin canlılığını koruduğu ancak sinir dokusu halinde farklılaşmadığı gözlendi Spemann bu sonuçlardan, ektodermin sinir dokusu halinde farklılaşması için embriyoya bağlı kalması gerektiğini ve embriyonun başka bir parçasının bu farklılığı sağladığını düşünerek Bir embriyonun üst ektodermi yerinden kaldırılmadan katlayarak sırt mezodermini kesip çıkardı ve ektodermin katladığı parçayı tekrar yerine yerleştirdi Bu embriyoda sinir dokusunun gelişmediği gözlendi Buradan da sinir sisteminin gelişmesi için mezodermin ektodermi etkilediği ortaya çıkıyordu

Spemann "Mezoderm sinir hücrelerinin oluşumunu etkilediğine göre, bu mezoderm ektodermin herhangi bir parçasında da sinir hücrelerini meydana getirmelidir" görüşünü ispatlamak için üçüncü bir deney yaptı Birinci embriyonun sırt mezodermini ve ikinci embriyonun da karın mezodermini çıkardı Karın mezodermini sırta sırt mezodermini de karın mezoderminin yerine koydu Bu embriyonun gelişmesi esnasında üst tarafta normal beyin ve omirilik meydana gelirken alt tarafta da ikinci bir beyin ve omurilik gelişti Böylece aynı embriyonun karın kısmında ikinci bir sinir sistemi gelişmiştir

Spemann, bu deneylerle üst mezodermin ektodermi etkileyerek, onun sinir hücreleri halinde farklılaşmasına sebep olduğunu göstermiştir
Embriyonik dönemde mezodermin ektoderm üzerine yaptığı bu etkiye Embriyonik İndiksiyon denir

Şekil: 1233 Embriyoda gözün gelişmesinde Embriyonik İndüksiyon