Ayasofya Müzesi | Ayasofya Camisi (İstanbul)

Ayasofya Müzesi | Ayasofya Camisi




Ayasofya (Yunanca: Αγιά Σοφιά, tam adı: Ναός τῆς Ἁγίας τοῦ Θεοῦ Σοφίας, Latince: Sancta Sophia ya da Sancta Sapientia), Bizans İmparatoru I Jüstinyen tarafından MS 532 - 537 yılları arasında İstanbul'un tarihi yarımadasındaki eski şehir merkezine inşa ettirilmiş bazilika planlı bir patrik katedrali olup, 1453 yılında İstanbul'un Türkler tarafından fethedilmesiyle Fatih Sultan Mehmet tarafından camiye dönüştürülmüştür ve günümüzde müze olarak hizmet vermektedir Ayasofya, mimari bakımdan, bazilika planı ile merkezî planı birleştiren, kubbeli bazilika tipinde bir yapı olup kubbe geçişi ve taşıyıcı sistem özellikleriyle mimarlık tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak ele alınır




Binanın adındaki ?sofya? sözcüğü herhangi bir kimsenin adı olmayıp, eski Yunanca?da ?bilgelik? anlamındaki sophos sözcüğünden gelir Dolayısıyla ?aya sofya? adı ?kutsal bilgelik? ya da "ilahî bilgelik? anlamına gelmekte olup, Ortodoksluk dininde Tanrı'nın üç niteliğinden biri sayılır 6 yüzyılın ünlü mimarlarından Miletos'lu (Milet) İsidoros ve Tralles'li (Aydın) Anthemios'un yönettiği Ayasofya?nın inşaatında yaklaşık 10000 işçinin, çalıştığı ve Jüstinyen'in bu iş için büyük bir servet harcadığı belirtilir




Bu çok eski binanın bir özelliği yapımında kullanılan bazı sütun, kapı ve taşların binadan daha eski yapı ve tapınaklardan getirilmiş olmasıdır Bizans döneminde Konstantinopolis Patriği'nin patrik kilisesi ve Doğu Ortodoks Kilisesi?nin merkezi olmuş bulunan Ayasofya, doğal olarak vaktiyle büyük bir ?kutsal emanetler? koleksiyonunu içermekteydi




1453?de kilise camiye dönüştürüldükten sonra Osmanlı sultanı Fatih Sultan Mehmet?in gösterdiği büyük hoşgorüyle mozayiklerinden insan figürleri içerenler tahrip edilmemiş (içermeyenler ise olduğu gibi bırakılmıştır), yalnızca ince bir sıvayla kaplanmış ve yüzyıllarca sıva altında kalan mozaikler bu sayede doğal ve yapay tahribattan kurtulabilmiştir




Cami müzeye dönüştürülürken sıvaların bir kısmı çıkarılmış ve mozaikler yine gün ışığına çıkarılmıştır Kısaca günümüzde tüm dünya insanları bu mozaikleri görmelerini iki kişiye borçludur: Biri, sanatı seven ve diğer dinlere saygı gösteren Osmanlı sultanı Fatih Sultan Mehmet, diğeri caminin müzeye çevrilmesine ve mozaiklerin tekrar gün ışığına çıkarılmasına karar veren Mustafa Kemal Atatürk'tür




Günümüzde görülen Ayasofya binası aslında aynı yere üçüncü kez inşa edilen kilise olduğundan Üçüncü Ayasofya olarak da bilinir İlk iki kilise isyanlar sırasında yıkılmıştır Döneminin en geniş kubbesi olan Ayasofya?nın merkezî kubbesi, Bizans döneminde birçok kez çökmüş, Mimar Sinan?ın binaya istinat duvarlarını eklemesinden itibaren hiç çökmemiştir

Ayırt Edici Özellikleri



15 yüzyıl boyunca ayakta duran bu yapı sanat tarihi ve mimarlık dünyasının başyapıtları arasında yer alır ve büyük kubbesiyle Bizans mimarisinin bir simgesi olmuştur


Ayasofya diğer katedrallere kıyasla şu özellikleriyle ayırt edilir:

Dünya?nın en eski katedralidir

Yapıldığı dönemden itibaren yaklaşık bin yıl boyunca (1520?de İspanya?daki Sevilla Katedrali?nin inşaatı tamamlanana dek) dünyanın en büyük katedrali ünvanına sahip olmuştur Günümüzde yüzölçümü bakımından dördüncü sırada gelmektedir

Dünya?nın en hızlı (5 yılda) inşa edilmiş katedralidir

Dünya?nın en uzun süreyle (15 yüzyıl) ibadet yeri olmuş yapılarından biridir

Kubbesi "eski katedral" kubbeleri arasında çapı bakımından dördüncü büyük kubbe sayılmaktadır








Tarihçe








Birinci Ayasofya




İkinci Ayasofya kalıntıları Giriş merdiveni, portik kalıntıları ve vaktiyle cepheyi süsleyen iki mermer blok Zemininin Üçüncü Ayasofya'nın zemininden daha aşağı seviyede olduğu görülmektedir


Bizans tarihçilerinden Socrates Scholasticus, Theophanes, Nikephoros ve Gramerci Leon gibi tarihçilerin Birinci Ayasofya?nın yapımına ilişkin kayıtlarında farklı açıklamalar bulunmaktadır Bazılarına göre kilisenin yapımı 324 ile 337 yılları arasında tahtta olan, İstanbul?u Roma İmparatorluğu?nun başkenti ilan eden ve Hıristiyanlığı imparatorluğun resmî dini ilan eden Roma imparatoru Büyük Konstantin (Bizans?ın ilk imparatoru I Constantinus) tarafından başlattırılmıştır Fakat kesin olan, inşanın, 337 ile 361 yılları arasında tahtta olan oğlu Constantius II360?ta Constantius II tarafından tamamlanmış ve ilk Ayasofya kilisesinin açılışının 15 Şubat tarafından gerçekleştirilmiş olduğudur Socrates Scholasticus?un kayıtlarından gümüş kaplı perdelerle süslü ilk Ayasofya?nın Artemis Tapınağı üzerine inşa edilmiş olduğu öğrenilmektedir





Adı ?Büyük Kilise? anlamına gelen ilk Ayasofya Kilisesi?nin adı Latince?de Magna Ecclesia ve Yunanca?da Megálē Ekklēsíā (Μεγάλη Ἐκκλησία) idiEski bir tapınak inşa edildiği belirtilen bu yapıdan günümüze günümüze ulaşan bir kalıntı bulunmamaktadır




Bu Birinci Ayasofya, binanın inşası tamamlanana dek bir katedral niteliğinde işlev gören Aya İrini Kilisesi?nin vaktiyle yakınında yer alan imparatorluk sarayının yakınına (bugünkü müze alanının kuzey kısmındaki, yeni tuvaletlere yakın olan, ziyarete kapalı kısım) inşa edilmişti Her iki kilise de Bizans İmparatorluğu?nun iki ana kilisesi olarak faaliyet göstermişlerdir




Birinci Ayasofya geleneksel Latin mimarisi stilindeki bir sütunlu bazilika olup, çatısı ahşaptı ve önünde bir atrium yer almaktaydı Bu ilk Ayasofya bile olağanüstü bir yapıydı 20 Haziran 404?te Konstantinopolis patriği Johannes Chrysostomos'un imparatoriçe Aelia Eudoxia (imparator Arcadius?un eşi) ile çatışmasından dolayı sürgüne gönderilmesinin ardından çıkan isyanlar sırasında bu ilk kilise yakılarak büyük ölçüde tahrip olmuştur

İkinci Ayasofya


Üstteki mermer bloklardan birinin önden ve yakın plandan görünüşü Bloktaki kabartmada 12 havariyi temsilen yapılmış 12 kuzudan bazıları ve yaşam ağacı sembolü görülmektedir




İlk kilisenin isyanlar sırasında yakılıp yıkılmasından sonra, imparator II Theodosius bugünkü Ayasofya?nın bulunduğu yere ikinci bir kilisenin inşa edilmesi emrini vermiş ve İkinci Ayasofya?nın açılışı onun zamanında, 10 Ekim 415?te gerçekleşmiştir Mimar Rufinos tarafından inşa edilen bu İkinci Ayasofya da yine bazilika planlı, ahşap çatılı ve beş nefliydi İkinci Ayasofya'nın 381'de İkinci Ekümenik Konsil?e (I İstanbul Konsili) Aya İrini ile birlikte evsahipliği yaptığı sanılmaktadır Fakat bu yapı da Nika İsyanı olarak bilinen isyan sırasında, 13-14 Ocak 532?de yakılıp yıkılmıştır





1935?te binanın batı avlusunda (bugünkü giriş kısmında) Alman Arkeoloji Enstitüsü?nden AM Schneider tarafından yürütülen kazılarda bu İkinci Ayasofya?ya ait birçok buluntu ele geçirilmiştir Günümüzde Ayasofyanın ana girişinin yanında ve bahçede görülebilen bu buluntular, portik kalıntıları, sütunlar, başlıklar, bazıları kabartmalarla işlenmiş mermer bloklardır Bunların vaktiyle binanın cephe kısmını süsleyen üçgen alınlığın parçaları olduğu saptanmıştır Binanın cephesini süsleyen bir bloktaki kuzu kabartmaları 12 havariyi temsilen yapılmıştır Ayrıca kazılar, İkinci Ayasofya?nın zemininin Üçüncü Ayasofya?nın zemininden iki metre daha aşağı bir düzeyde bulunduğunu ortaya koymuştur İkinci Ayasofya?nın uzunluğu bilinmemekteyse de genişliğinin 60 m olduğu sanılmaktadır (Günümüzde, Üçüncü Ayasofya?nın ana girişinin yanında yer alan, İkinci Ayasofya?ya ait cephe merdiveni basamaklarının yaslandığı zemin, kazılar sayesinde görülebilir durumdadır Kazılara şimdiki binada çökmelere neden olabileceği nedeniyle devam edilmemiştir

Üçüncü Ayasofya







Yapımı



Bizans Dönemindeki Ayasofya'nın Kesiti



İkinci Ayasofya?nın 23 Şubat 532?de yıkımından birkaç gün sonra imparator I Jüstinyen öncekinden tümüyle farklı, daha büyük ve kendisinden önce gelen imparatorların yaptırdıkları kiliselerden çok daha görkemli bir kilise inşa ettirmeye karar verdi Jüstinyen bu işi yapacak mimarlar olarak Milet?li fizikçi İsidoros ile Aydın?lı matematikçi Anthemius?u görevlendirdi (Anthemius daha inşanın ilk yılında öldüğünden işi İsidoros sürdürmüştür) İnşa, Bizanslı tarihçi Procopius?un ?İnşaat Hakkında? (Peri ktismatōn, Latincesi: De aedificiis) adlı eserinde betimlenmektedir İnşada kullanılacak malzemeleri üretmek yerine, imparatorluk topraklarında yer alan yapı ve tapınaklardaki yontulmuş hazır malzemelerden yararlanmak yoluna gidilmiştir





Bu yöntem, Ayasofya?nın inşa süresinin çok kısa olmasını sağlayan etkenlerden biri olarak kabul edilebilir Böylece binanın yapımında Efes?teki Artemis Tapınağı?ndan, Mısır?daki Güneş Tapınağı?ndan (Heliopolis), Lübnan?daki Baalbek Tapınağı?ndan ve daha birçok tapınaktan getirtilen sütunlar kullanılmıştır




Bu sütunların altıncı yüzyıl olanaklarıyla nasıl taşınabildiği ilginç bir konu oluşturmaktadır Kaplama ve sütunlarda kullanılan renkli taşlardan kırmızı porfir Mısır, yeşil porfir Yunanistan, beyaz mermer Marmara Adası, sarı taş Suriye ve kara taş İstanbul kökenlidir Ayrıca Anadolu?nun çeşitli yörelerinden gelen taşlar kullanılmıştır İnşaatte on binden fazla kişinin çalıştığı belirtilir




Bizans Döneminde Kent Merkezindeki Önemli Yapıların Konumları



Mimaride yaratıcı bir anlayışı gösteren bu yeni kilise yapılır yapılmaz, derhal mimarinin başyapıtlarından biri olarak kabul edildi Mimarın böylesine büyük bir açık mekanı sağlayabilecek devasa bir kubbeyi inşa edebilmede İskenderiye?li Heron?un teorilerinden yararlanmış olması mümkündür




23 Aralık 532'de başlanan yapım çalışması 27 Aralık 537'de tamamlandı Kilisenin açılışını imparator Jüstinyen ve patrik Eutychius büyük bir törenle birlikte yaptılar Ayasofya o zamana kadar en büyük yapı olarak kabul edilen Süleyman'ın Tapınağı?ndan daha büyük olduğundan İmparator Justinianus (Jüstinyen) halka yaptığı açılış konuşmasında ?Ey Süleyman! Seni yendim? demiştir Kilisenin ilk mozayiklerinin yapımı 565 ile 578 yılları arasında tahtta olan II Justin döneminde tamamlanabilmiştir





Kubbe pencerelerinden sızan ışıkların duvarlardaki mozayiklerde oluşturdukları ışık oyunları dahiyane mimariyle birleşerek izleyicilere büyüleyici bir atmosfer yaratmaktaydı Ayasofya İstanbul?a gelen yabancılar üzerinde öylesine büyüleyici, derin bir etki bırakmıştır ki, Bizans döneminde yaşayanlar Ayasofya?yı "dünyada tek" ("singulariter in mundo") olarak nitelemişlerdir

Yapım Sonrası


Silahlar Müzesi'nde (Weapons Museum) Sergilenen Ayasofya'nın Çanı




Fakat yapılışından kısa bir süre sonra, 553 ve 557 depremlerinde ana kubbe ile doğu yarım kubbesinde çatlaklar belirdi 7 Mayıs 558 depreminde ise ana kubbe tümüyle çöktü ve ilk ambon, ciborium ve sunak da ezilerek yok oldu İmparator derhal restorasyon çalışmasını başlattı ve bu çalışmanın başına Milet?li İsidoros?un yeğeni genç İsidorus?u getirdi Depremden ders alınarak bu kez yeniden çökmemesi için kubbenin yapımında hafif malzeme kullanıldı ve kubbe eskisine kıyasla 625 m daha yükseğe yapıldı Restorasyon çalışması 562 yılında tamamlandı




Yüzyıllarca Konstantinopolis Ortodoksluk patriğinin merkezi olan Ayasofya aynı zamanda Bizans?ın taç giyme törenleri gibi imparatorluk törenlerine evsahipliği yapmıştır İmparator VII Konstantin ?Törenler Kitabı? (De caerimoniis aulae Byzantinae) adlı kitabında Ayasofya?da yapılan imparator ve patrik tarafından düzenlenen törenleri tüm ayrıntılarıyla anlatmaktadır Ayasofya, ayrıca günahkarlar için de bir sığınma yeri olmuştur




Ayasofya?nın daha sonra uğradığı tahribatlar arasında 859 yangını, bir yarım kubbesinin düşmesine neden olan 869 depremi ve ana kubbesinde hasara yol açan 989 depremi sayılabilir 989 depreminden sonra imparator II Basil, kubbeyi Agine ve Ani?deki büyük kiliseleri inşa eden Ermeni mimar Trdat?a tamir ettirmiştir Trdat kubbenin bir kısmını ve batı kemerini onarmış ve kilise 6 yıl süren onarım çalışmasından sonra 994?te yeniden halka açılmıştır






Latin İstilası Dönemi


İlginç bir nokta, Ayasofya?nın insan eliyle tahribatı ya da yağmalanmasının bir başka dinden olanlar tarafından değil de, yine Hıristiyanlar tarafından gerçekleştirilmiş olmasıdır Dördüncü Haçlı Seferi sırasında, Venedik Cumhuriyeti'nin kör hükümdarı Dandolos komutasındaki Haçlılar İstanbul?u ele geçirip Ayasofya?yı tam anlamıyla yağmalamışlardır Bu olay Bizanslı tarihçi Niketas Choniates'in kaleminden ayrıntılı olarak öğrenilmektedir Ayasofya?dan alınanlar arasında İsa?nın mezarı, haçı, çeşitli azizlerin kemikleri ve diğer ?kutsal emanetler? ve altın ve gümüşten yapılma değerli eşyaların bulunduğu ve kapılardaki altınların bile sökülmüş olduğu belirtilmektedir Latin İstilası (1204?1261) olarak anılan bu dönemde Ayasofya Roma Katolik Kilisesi?ne ait bir katedrale dönüştürülmüştü







Son Bizans Dönemi


Ayasofya 1261?de tekrar Bizanslılar?ın kontrolüne geçtiğinde harap, virane ve yıkılmaya yüz tutmuş bir durumdaydı Binanın batısındaki dört istinat unsuru muhtemelen bu dönemde yapılmıştır 1317?de imparator II Andronikos Palaiologos1344 depreminde kubbede yeni çatlaklar belirdi ve 19 Mayıs 1346?da binanın çeşitli kısımları çöktü Bu olaydan sonra kilise, 1354?te Astras ve Peralta adlı mimarların restorasyon binanın kuzey ve doğu kısımlarına da istinat unsurları ekletti çalışmasının başlamasına kadar kapalı kaldı

Osmanlı - Cami Dönemi



Ayasofya Camii?nin 1880?lerdeki Görünümü (1823 - 1886)




İstanbul?un 1453?te Osmanlı Türkleri tarafından fethinden sonra, fethin sembolü olarak, derhal Ayasofya Kilisesi camiye dönüştürülmüştür O sıralarda Ayasofya harap bir haldeydi Bu durumu Kordoba soylusu Pero Tafur ve Florentine Cristoforo Buondelmonti gibi Batılı ziyaretçilerce betimlenmektedir Ayasofya?ya özel bir önem veren Fatih Sultan Mehmet kilisenin derhal temizlenip camiye çevrilmesini emretti, fakat adını değiştirmedi İlk minaresi onun döneminde inşa edilmiştir Osmanlılar bu tür yapılarda taş kullanmayı tercih etmekle birlikte minarenin hızla inşa edilebilmesi amacıyla bu minare tuğladanyapılmıştır Minarelerden biri de sultan Bayezid II tarafından eklenmiştir 16 yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman fethettiği Macaristan?daki bir kiliseden Ayasofya?ya iki dev kandil getirtmiştir ki, günümüzde bu kandiller mihrabın iki yanında yer alırlar




II Selim döneminde (1566?1577) yorgunluk ya da dayanıksızlık belirtileri gösterdiğinde, bina, dünyanın ilk deprem mühendislerinden biri sayılan Osmanlı baş mimarı Mimar Sinan tarafından eklenen dış istinat yapılarıyla (payanda) takviye edilerek, son derece sağlamlaştırılmıştır Günümüzde binanın dört tarafındaki toplam 24 payandanın bir kısmı Osmanlı dönemine, bir kısmı Bizans dönemine aittir Bu istinat yapılarıyla birlikte, Sinan ayrıca, kubbeyi taşıyan payeler ile yan duvarlar arasındaki boşlukları kemerler ile besleyerek kubbeyi iyice sağlamlaştırmış ve binaya iki geniş minare (batı kısmına), hünkar mahfili ve II Selim?in türbesini (güneydoğu kısmına) eklemiştir (1577) III Murat?ın ve III Mehmed?in türbeleri ise 1600?lerde eklenmiştir



Ayasofya (1910 - 1915)



Ayasofya binasının içine Osmanlı döneminde eklenen diğer yapılar arasında mermerden minber, hünkar mahfiline açılan galeri, müezzin mahfili (mevlit balkonu), vaaz kürsüsü ve sayılabilir III Murad Bergama?da bulunmuş, helenistik dönemden kalma (MÖ IV yüzyıl), "Bektaşi Taşı"ndan (İng alabaster ) yapılma iki küpü Ayasofya'nın ana nefine (ana salon) yerleştirmiştir I Mahmud 1739?da binanın restore edilmesini emretti ve bir kütüphane ile binanın yanına (bahçesine) bir medrese, bir imarethane ve bir şadırvan ekletti Böylece Ayasofya binası, civarındaki yapılarla birlikte bir külliyeye dönüştü Bu dönemde ayrıca yani bir sultan galerisi ve yeni bir mihrap yapıldı




Ayasofya?nın Osmanlı dönemindeki en ünlü restorasyonlarından biri sultan Abdülmecit?in emriyle İsviçre İtalyanı olan Gaspare Fossati ve kardeşi Giuseppe Fossati?nin nezaretinde 1847 ile 1849 yılları arasında yapılmıştır Fossati kardeşler, kubbe, tonoz ve sütunları sağlamlaştırdı ve binanın iç ve dış dekorasyonunu yeniden elden geçirdi Üst kattaki galeri mozayiklerinin bir kısmı temizlendi, çok tahrip olanları ise sıvayla kaplandı ve altta kalan mozayik motifleri bu sıva üzerine resmedildi Işıklandırma sistemini sağlayan yağ lambası avizeleri yenilendi Kazasker İzzed Efendi'nin (1801?1877) eseri olan, önemli isimlerin hat sanatıyla yazılı olduğu yuvarlak dev tablolar yenilenip sütunlara asıldı Ayasofya?nın dışına yeni bir medrese ve muvakkithane inşa edildi Minareler aynı boya getirildi Bu yenileme çalışması bittiğinde Ayasofya Camii 13 Temmuz 1849?da görkemli bir törenle yeniden halka açıldı Ayasofya külliyesinin Osmanlı dönemindeki diğer yapıları arasında sıbyan mektebi, şehzadeler türbesi, sebil, sultan Mustafa ve sultan İbrahim türbesi (önceden vaftizhane) ve hazine dairesi sayılabilir

Müze Dönemi



1930 ile 1935 yılları arasında yenileme çalışmaları nedeniyle halka kapatılan Ayasofya?da Mustafa Kemal Atatürk?ün emriyle bir dizi çalışmalar yapıldı Bu çalışmalar arasında çeşitli restorasyonlar, kubbenin demir kuşak ile çevrilmesi ve mozaiklerin ortaya çıkarılıp temizlenmesi sayılabilir Ayasofya Türkiye Cumhuriyeti?nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk?ün isteği üzerine, Bakanlar Kurulu?nun 24 Kasım 1934 tarih ve 7/1589 sayılı kararıyla müzeye çevrilmiştir 1 Şubat 1935?te ziyarete açılan müzeyi Atatürk 6 Şubat 1935 tarihinde ziyaret etmiştir




Yüzyıllar sonra mermer zemindeki halıların kaldırılmasıyla zemin döşemesi ve insan figürlü mozayikleri örten sıvanın kaldırılmasıyla da muhteşem mozayikler tekrar gün ışığına çıkarılmıştır Ayasofya?nın sistemli olarak incelenmesi, restorasyonu ve temizlenmesi ABD?ndeki Bizans Enstitüsü (The Byzantine Institute of America) adlı kurumun 1931'deki ve Dumbarton Oaks Alan Komitesi?nin 1940?lı yıllardaki girişimiyle sağlanmıştır Bu kapsamda yapılan arkeolojik çalışmalar K J Conant, W Emerson, R L Van Nice, PA Underwood, T Whittemore, E Hawkins, R J Mainstone and C Mango tarafından sürdürülmüş ve Ayasofya?nın tarihine, yapısını ve dekorasyonuna ilişkin başarılı sonuçlar elde edilmiştir Ayasofya?da çalışmalarda bulunmuş diğer isimlerden bazıları A M Schneider, F Dirimtekin ve Prof A Çakmak?tır Bizans Enstitüsü ekibi mozayik arama ve temizleme işleriyle uğraşırken, R Van Nice yönetimindeki bir ekip de, binanın, taş taş ölçülerek rölövelerini çıkarma çalışmasına girişmiştir Çalışmalar halen çeşitli uluslardan bilim insanlarınca sürdürülmektedir







Mimari





Ayasofya, mimari bakımdan, bazilika planı ile merkezî planı birleştiren, kubbelikubbe geçişi ve taşıyıcı sistem özellikleriyle mimarlık bazilika tipinde bir yapı olup tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak ele alınır


Ayasofya, her şeyden önce boyutu ve mimari yapısıyla önem taşır Yapıldığı dönemin dünyasında hiçbir bazilika planlı yapı Ayasofya'nın kubbesinin boyutundaki bir kubbe ile örtülebilmiş ve böylesine büyük bir iç mekana sahip değildi Ayasofya?nın kubbesi Roma?daki Panteon'un kubbesinden küçük olmakla birlikte Ayasofya?da uygulanan yarım kubbe, kemer ve tonozlardan oluşan karmaşık ve sofistike sistem, kubbenin çok daha geniş bir mekanı örtebilmesini sağlayarak kubbeyi daha etkileyici kılmaktadır Taşıyıcı olarak beden duvarlarına oturtulmuş önceki yapıların kubbeleriyle kıyaslandığında, sadece dört payeye oturtulmuş bu denli büyük bir kubbe mimarlık tarihinde gerek teknik, gerekse estetik bakımdan bir devrim sayılmaktadır


Orta nefin yarısını örten ana (merkezî) kubbe, doğu ve batısına eklenen yarım kubbelerle çok geniş bir dikdörtgen biçimli iç mekan yaratacak şekilde öylesine genişletilmiştir ki, zeminden bakıldığında, gökyüzüne asılı gibi duran, tüm iç mekana hakim bir kubbe olarak algılanır






Ayasofya'nın Üç Boyutlu Kesiti




1 Çıkış

2 İmparator kapısı

3 Terleyen sütun

4 Mihrap

5 Minber

6 Sultan Mahfili

7 Omphalion (dünyanın merkezi) a Vaftizhane ( sultan Mustafa Türbesi) b II Selim minarelerinden biri


Doğu ve batı açıklıklarını kapatan yarım kubbelerden de daha küçük yarım kubbeli eksedralara geçiş yapılarak sistem tamamlanmıştır Küçük kubbelerden başlayarak ana kubbe tacıyla tamamlanan bu kubbeler hiyerarşisi antik zamanlarda örneği görülmemiş bir mimari sistemdir Yapının bazilika planı dahice tümüyle ?gizlenmiş? durumdadır


İnşa sırasında duvarlarda tuğladan ziyade harç kullanılmış ve kubbe yapı üzerine kondurulduğunda kubbenin ağırlığı alt kısmı nemli kalmış harçla oluşturulan duvarların dışa doğru bükülmesine yol açmıştı 558 depremi sonrasında yapılan ana kubbenin yeniden yapımı sırasında genç İsidorus kubbeyi taşıyabilmeleri için önce duvarları yeniden dikleştirmiştir Bütün bu hassas çalışmalara rağmen kubbenin ağırlığı yüzyıllarca bir problem olmaya devam etti, kubbenin ağırlık baskısı binayı bir çiçeğin açılması gibi dört yanından dışa doğru açılmaya zorluyordu Bu problem de binaya dışarıdan istinat unsurlarının eklenmesiyle çözüldü




Mihrap ve İki Kandil



Osmanlı döneminde mimarlar bir binada kayma olup olmadığını anlamak için ya yapımı sırasında elle döndürülebilecek küçük bir dikey sütun eklerlerdi ya da duvardaki 20-30 santimetrelik iki sabit nokta arasına cam yerleştirirlerdi Sütun artık döndürülemediğinde veya söz konusu cam çatladığında binada kaymanın belli bir dereceye geldiği anlaşılmış olurdu Ayasofya?nın üst kat duvarlarında ikinci yöntemin izleri halen görülebilir Döndürülen sütun ise Topkapı Sarayı?nın harem bölümünde mevcuttur


İç yüzeyler tuğla üzerine çok renkli mermer, kırmızı ya da mor porfirler ve yapımında altın kullanılmış mozayiklerle kaplıdır Bu, geniş payelerin daha ışıklı ve gizlenmiş olmasını da sağlayan bir yöntemdir 19 yüzyılda restorasyon çalışmaları sırasında bina dıştan Fossati tarafından sarı ve kırmızı renklere boyanmıştır Ayasofya, Bizans mimarisinin başyapıtı olmakla birlikte, pagan, Ortodoks, Katolik, İslam etkilerinin sentez olduğu bir yapıdır

Mozaikler





Deisis Mozaiğinden Bir Detay İsa'nın Yüzünün İki Yarısı Birbirinden Farklı Yapılmıştır


Tonlarca altının kullanıldığı Ayasofya mozaiklerinin yapımında altının yanı sıra, gümüş, renkli cam, pişmiş toprak ve renkli mermer gibi taş parçaları kullanılmıştır 726?da III Leo?nun tüm ikonaların yok edilmesi emriyle, tüm ikona ve heykeller Ayasofya?dan kaldırılmıştır Dolayısıyla Ayasofya?da günümüzde görülen, surat tasvirleri içeren mozaiklerin hepsi ikonoklazm dönemi sonrasında yapılan mozaiklerdir Bununla birlikte Ayasofya?da surat tasviri içermeyen mozaiklerden az bir kısmı 6 yüzyılda yapılan ilk mozaiklerdir



1453?de kilise camiye dönüştürüldükten sonra insan figürleri içerenlerin bir kısmı ile ince bir sıvayla kaplanmış ve yüzyıllarca sıva altında kalan mozaikler bu sayede doğal ve yapay tahribattan kurtulabilmiştir İstanbul?u ziyaret eden 17 yüzyıl gezginlerinin raporlarından Ayasofya?nın camiye çevrilmesini izleyen ilk yüzyıllarda insan figürü içermeyenler ile içerenlerden bir kısmının sıvayla kaplanmadan bırakılmış oldukları anlaşılmaktadır Ayasofya mozaiklerinin tamamen kapatılması 842?de ya da 18 yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşmiştir 1755?te İstanbul?a gelen Baron De Tott artık tüm mozaiklerin badana altında kalmış olduğunu belirtmiştir



Sultan Abdülmecit?in isteği üzerine 1847 ile 1849 yılları arasında Ayasofya?da çeşitli restorasyon çalışmaları yapan ve sultandan restorasyon sırasında keşfedilebilecek mozaikleri belgeleme iznini alan Fossati kardeşler, mozaiklerin sıvalarını kaldırıp desenlerini belgelerine kopyaladıktan sonra mozaikleri tekrar kapatmışlardır Bu belgeler günümüzde kayıptır Buna karşılık, o yıllarda Alman hükümetince onarım için gönderilen mimar W Salzenberg bazı mozaiklerin desenlerini de çizmiş ve yayımlamıştır



Sıvayla kaplı mozaiklerin büyük bir kısmı 1930?larda Byzantine Institute of America adlı kurumun bir ekibi tarafından açılmış ve temizlenmiştir Ayasofya?nın mozaiklerinin açılması ilk kez 1932?de Byzantine Institute of America kurumunun başındaki Thomas Whittemore tarafından gerçekleştirilmiş olup, ilk gün ışığına çıkarılan mozaik "imparator kapısı" üzerindeki mozaik olmuştur




Doğudaki yarım kubbe üzerindeki sıvanın bir kısmının bir süre önce düşmesi sayesinde bu yarım kubbeyi örten sıvanın altında mozaiklerin bulunduğu anlaşılmıştır

Binanın Kısımları





Ayasofya mimari yönden incelendiğinde orta nef denilen büyük bir orta mekân, kuzey ve güneyde yer alan iki yan nef, doğu ucunda yer alan absid ve batı kısmında kapıların yer aldığı iç ve dış nartekslerden meydana gelmiştir 7500 m2?lik bir yüzölçümüne sahip Ayasofya iki katlı bir yapıdır



Ayasofya'nın Zemin Planı:


1 Sıbyan Mektebi

2 Şadırvan

3 Muvakkithane

4 Mütevelliler dairesi (Günümüzde Müze Müdürlüğü'nce kullanılıyor)

5 Şehzadeler Türbesi

6 III Murad Türbesi

7 II Selim Türbesi

8 III Mehmet Türbesi

9 Sebil

10 Mermer sarnıç

11 Türk payanda duvarları

12 Kütüphane

13Vaftizhane (Günümüzde Sultan Mustafa ve Sultan İbrahim Türbesi)

14 Sebil

15 Minareler

16 Omphalion

17 İkinci Ayasofya kalıntıları

18 Ayasofya Medresesi (günümüzde mevcut değildir)

19 Ayasofya İmareti (günümüzde mevcut değildir) 20 İmaret Kapısı

21 Mihrap

22 Hünkar mahfili

23 Minber

24 Müezzin mahfili

25 IV Murat'ın yaptırdığı mermer kürsü

26 Bergama'dan getirilen küpler

27 Terleyen sütun

28 Üst kata çıkış rampası

29 Alt kata iniş rampası

30 Hazine dairesi






Alt Kat





Narteksler







İç Narteks


Binaya batı kısmındaki, Bizans döneminde atrium denilen avlunun bulunduğu kapılardan girilir Buradaki, dış nartekse açılan ana kapıdan girmeden önce, solda görülen kalıntılar AM Schneider tarafından sürdürülen kazılarda ortaya çıkarılmış İkinci Ayasofya?ya ait kalıntılardır


Ana kapıdan girilen ilk galeri "dış narteks" olarak adlandırılır, "çapraz tonoz" örtülü dokuz birimli bir galeridir Buradan da iç narteks denilen ikinci galeriye 5 kapı açılır


İç nartekste tavan mozayiklerle kaplıdır Mozayiklerden sarı renkte parlayanların yapımında altın kullanılmıştır Duvarlar çeşitli ülkelerden ve Anadolu'nun çeşitli kentlerinden getirilme dalgalı mermer levhalarla kaplıdır Bu dalgalı mermer levhalar duvarlara sabitlenmeden önce ikiye kesilmiş ve duvarlara yan yan öyle sabitlenmiştir ki, katlanıp mürekkeplenen bir kağıdın açıldığında gösterdiği gibi, ilginç bir simetri gösterirler Günümüzde içinde elektrik ampulları olan yağ lambası avizeleri cami dönemine aittir




İmparator Kapısı Mozaiği



İç narteksten ana nefe (ana salona) 9 kapı açılır Ana salona açılan ortadaki ana kapıya, yalnızca imparatora mahsus olduğundan (yalnızca imparator tarafından kullanıldığından) "imparator kapısı" adı verilir Bu kapının üst kısmındaki duvarda (tympanum) 9 yüzyıldan kalma bir mozaik bulunur Bu mozaikte ortada İsa, sağ madalyonda Cebrail, sol madalyonda Meryem Ana görülür Sol alt kısımda görülen sakallı kişi Bizans imparatorlarından VI Leon?dur Ortodoksluk geleneğinde en fazla üç kez evlenilebilmesine karşın erkek çocuğunun olabilmesi için dört kez evlenmiştir Bu yüzden İsa?dan özür diler vaziyette, secde eder şekilde tasvir edilmiştir İsa?nın elindeki Kitab-ı Mukaddes?te İsa?nın Yuhanna İncil?indeki bir sözü yazılıdır: ?Size selamet olsun! Ben evrenin nuruyum? İlk kez W Salzenberg tarafından yayımlanmış olan bu mozaik 18 yüzyıla dek kapatılmamıştır

Güney Nef


Ayasofya?nın ana mekanı paye ve sütunlarla üç nefe ayrılmış durumdadır: Orta nef (naos, ana salon) güney nef (ana nefin sağında) ve kuzey nef (ana nefin solunda) Sağdaki güney nefinde de tavan mozaiklerle kaplıdır Bu mozaiklerde ikonaklazma dönemine özgü semboller göze çarpar Bunlardan ikisi dört balık ve küçük karelerde yer alan svastika sembolleridir


Bu güney nefinde I Mahmut Kütüphanesi bulunur Kütüphanenin görülebilen odası Osmanlı sultanının namaz kılmadan önce Kur?an okuduğu odadır Odadaki rahleler sedef işlemeli olup duvarlar İznik fayanslarıyla kaplıdır Odanın tavan ve zemini orijinal değildir Odada ayrıca Kuran'ın saklandığı tahta mahfaza bulunur


Yeşil porfirden sütuna oturtulmuş Bizans sütun başlığı Yanda kime ait olduğu bilinmeyen bir el izi bulunmaktadır


Nefin doğu ucuna doğru soldaki duvarda üzerinde iki yunusu ve Poseidon?un trident olarak bilinen yabasını içeren bir taş işlemesi görülür Bu, Bizans rahiplerinin, Hıristiyan olmalarına rağmen, bir pagan ilaha ait unsuru kiliseye sokabilecek derecede eski Yunan kültürü etkisi altında kalmış olmalarını gösteren bir örnek olarak değerlendirilebilir


Nefin doğu ucunda üç çeşit sütun görülür Bunlardan kırmızı porfir taşından yapılma olanları Mısır?dan getirilmiştir Yeşil olanları ise Yunanistan?dan getirilmiştir Binada kullanılan beyaz mermerlerin kökeni genellikle Marmara Adası?ndaki mermer ocaklarıdır Batı dillerindeki mermer sözcüğünün kökeni "Marmara"dır Ayasofya?da toplam 107 sütun bulunmaktadır, bunlardan 40?ı alt katta, 67?si üst kattadır [15] Bu sütunların hemen hemen hepsi yekpare (monolit) olup, Ayasofya?dan da eskidirler, çünkü imparatorluk topraklarındaki eski tapınaklardan getirilmişlerdir Ayasofya?nın en büyük sütunlarının uzunlukları 20 m civarında, kalınlıklarının yarıçapı ise 1,5 m?dir En ağırları 70 ton ağırlığındadır Sütun başlıkları Bizans stili gösterirler; sütun başlıklarından bazılarında küçük bir daire ve harflerden oluşan Jüstinyenin arması görülür Bu nefin doğu ucundaki yeşil sütunun yanındaki duvarda bir el izi bulunur, kime ait olduğu bilinmeyen bu el izi hakkında çeşitli rivayetler bulunmaktadır







Omphalion ve Müezzin Mahfili



Güney neften mihraba geçilirken, zeminden yaklaşık 3 m kadar yükselen, balkonu andıran mermerden yapılma bir yapı göze çarpar Bu, Osmanlı döneminde yapılmış, Ayasofya cami iken her yıl İslam peygamberi Muhammed?in doğum gününde (mevlit kandilinde) mevlit okunan müezzin mahfilidir


Mahfilin hemen yanında zeminde, girilmemesi için kenarları çitle çevrilmiş kare biçimli bir alan göze çarpar Burası bilinmeyen bir nedenle Bizanslılarca dünyanın merkezi olarak kabul edilirdi Yunancada ?Yer?in Göbeği ? anlamında, omphalion (Delf'te omphalos) olarak adlandırılan ve Bizanslılarca kutsal sayılan bu yerde kimilerine göre Ayasofya?nın inşa edilmesinden önce bir tapınak bulunmaktaydı Kimilerine göre bu yer "ley hatları"nın bir kavşak noktasıydı


Kutsallığından ötürü Bizans imparatorlarının taç giyme törenleri de burada yapılmaktaydı Tören sırasında siyasi ve dinî otoriteleri temsil eden kişilerin her birinin durması gereken konumlar bu kare biçimli alan içine daireler oluşturacak biçimde döşenmiş renkli taşlarla belirlenmiştir Daireleri oluşturan taşlarda kırmızı, sarı, yeşil, turuncu ve gri renkler göze çarpmaktadır Toplam sayıları 16 olan bu dairelerden en büyüğü ortadaki olup, muhtemelen imparatorun duracağı yeri gösteren dairedir









Absid ve Mihrap


Minber




Binanın doğu kısmının ucu dışarı taşkın durumda olup, üstü yarım kubbeyle örtülü bir absidle son bulur Üçüncü Ayasofya, diğer eski Ortodoks kiliseleri gibi, geleneksel olarak Kudüs?e yönelik olarak inşa edilmiştir ve diğer eski Ortodoks kiliselerinde olduğu gibi absidinin ekseni inşa edildiğinde tam olarak Kudüs yönünü göstermekteydi


AbsidÜsteki mozaik ve ortadaki pencereler Kudüs yönünü gösterir Altta hafifçe sağda mihrabın üst kısmı görülmektedir




İstanbul?a nazaran Kudüs yönü ile Mekke yönü arasında pek büyük olmayan (birkaç derecelik) bir fark bulunmaktadır Bu yüzden İstanbul?da camiye çevrilen kiliselerde kıble yönünü göstermek üzere kilisenin absidi içine yapılan mihrap absidin iyice sağına inşa edilirdi Fakat Ayasofya?da mihrap absidin çok sağına değil, hafifçe sağına inşa edilmiştir Çünkü Ayasofya binası tam olarak olması gereken yönde değildir, yani hafifçe Mekke yönüne doğru bir kayma göstermektedir Bu bir yapım hatası olamayacağına göre, binanın zaman içerisinde, tektonik hareketlerden dolayı hafifçe bir kayma geçirmiş olması düşünülebilir Cebrail'in parmağıyla Ayasofya?yı çevirdiğine ilişkin olarak çıkarılmış söylentiler bu husustan kaynaklanmıştır


Absidin en üst kısmında, 9 yüzyıla tarihlenen, kucağında çocuğu İsa'yı taşıyan, taht üzerinde tasvir edilmiş bir Meryem Ana mozayiği yer alır Bunun sağında aynı yüzyılda yapılmış, Cebrail'i tasvir eden bir mozayik bulunur Meryem Ana mozayiğinin solunda ise, bir deprem sırasında düşmüş bir başka melek mozayiği, muhtemelen Mikail'i tasvir eden bulunmaktaydı


Mihrabın her iki yanında 16 yyda Kanuni Sultan Süleyman fethettiği Macaristan?daki bir kiliseden getirttiği iki dev kandil bulunmaktadır Absidde Bizans döneminde yıkılan pencerelerin yerini Osmanlı döneminde renkli camdan yapılma (vitray), ayetlerle süslü pencereler almıştır Absid çevresinde Osmanlı döneminde eklenen yapılar yoğunluk kazanmaktadır Örneğin absidin sağında mermerden yapılma minber, solunda Osmanlı sultanının namaz kıldığı hünkar mahfili yer alır Osmanlı sultanı mahfile özel olarak yapılmış bir galeriden ulaşmaktaydı


Absid duvarlarında Kuran ayetlerini içeren çerçeveler ve içine Allah, Muhammed, dört halife ve Halife Ali?nin oğulları Hasan ve Hüseyin?in isimleri yazılı olan sekiz yeşil daire bulunur Bu dairelerin tahtadan yapılma çok daha büyükleri de ana nefin (ana salonun) iç mekânını kuşatacak şekilde asılmışlardır İsimler her biri 7,5 m yarıçapında olan bu 8 dev panoya hat sanatı tarzında yazılmıştır Bunlar Kazasker İzzed Efendi?nin (1801?1877) eserleridir 1930'lu yıllarda restorasyon çalışmaları sırasında yerlerinden indirilen bu panolar 1951?de A Menderes tarafından yeniden yerlerine koydurulmuştur

Orta Nef





Tam karşıda pencerelerin bulunduğu kilisenin absidi görülmektedir Absid içinde, aşağıda caminin mihrabı görülmektedir Solda hünkâr mahfili görülmektedir Sağda, altta ise müezzin mahfili denilen cami döneminde mevlit okunan balkon görülmektedir


Orta nef ya da iç mekan karmaşık bir yapıya sahiptir 100 x 70 m ölçüsündeki binanın 7467 x 6980 m ölçüsündeki orta nefinin (ana salonun) ortasında ağırlığı dört paye (ayak) üzerine oturtulmuş, payelere geçişin pandantiflerle sağlandığı bir ana kubbe yer alır Ayasofya?nın devrim niteliği taşıyan kubbesi birçok sanat tarihçisinin, mimarın mühendisin özel ilgisini çekmiştir Daireden dikdörtgene geçiş içbükey üçgen pandantiflerle sağlanır Bu tür yapılarda daha önce kullanılmamış bu pandantifler estetik bakımdan şık bir şekilde, daireden, yani kubbeden payelerce oluşturulan kare biçimine, hatta yarım kubbeler de sisteme dahil sayılırsa, dikdörtgen biçimine geçişi sağlarlar Böylece, kubbe pandantifler vasıtasıyla dört büyük kemer üzerine oturur Bu kemerler de Osmanlı döneminde Mimar Sinan?ın talimatlarıyla istinat duvarlarıyla desteklenmiştir


Tarih boyunca tamirat gördüğünden kubbe dairesel düzgünlüğünü kaybetmiş ve elips biçimine yaklaşmıştır Bu yüzden farklı uzunlukta iki yarıçapı vardır 5560 m yüksekliğinde ve içten 3080 - 326 m çaplarındaki ana kubbenin ağırlığı doğu ve batısındaki iki yarım kubbeyle hafifletilmiştir Ana kubbenin güney ve kuzeyde yarattığı baskı ise payandalarla karşılanmıştır Bir şemsiyenin telleri gibi, kubbenin tepesinden başlayıp kubbe pencereleri arasından geçerek pandantiflere inen 40 kaburga, kubbenin ağırlığının payelere aktarılmasında önemli bir rol oynar Binanın ağırlığını 40'ı aşağıda, 67'si üst katta olan 107 sütun taşımaktadır Bu sütunların bir kısmı orta nefin her iki yanında, iki katlı bir dizi oluştururlar Orta nefin kuzey kenarını oluşturan çift katlı sütun dizisinin üzerindeki duvarda (tympanon) Ortodoks Kilisesi patriklerinin mozaikleri bulunur Bunlar çok yüksekte olduklarından dürbünsüz pekiyi görülemezler Ana mekân, duvarlardaki ve kubbedeki pencerelerden ışık alır


Mozayiklerle kaplı ana kubbenin ortasında Bizans döneminde İsa?yı tasvir eden bir mozaiğin yer aldığı bilinmektedir Kilise camiye çevrildiğinde diğer insan figürlü mozaiklerin sıvayla kaplanmasına karşın bu mozaik 17 yüzyıl ortalarına açık bırakılmış, 17 yüzyıl ortalarında Kazasker Mustafa İzzet efendi tarafından üzerine ?Allahü Nurüssemavat? diye başlayan ayetin işlendiği bir sıvayla kapatılmıştır Bununla birlikte mozaiğin 1894 depreminde düşmüş olduğu da iddia edilmektedir


Ana kubbede hem kubbenin ağırlığını azaltmak, hem de ana mekanın aydınlanmasını sağlamak üzere 40 pencere açılmıştır Kubbenin mozaiklerini onarmak üzere kurulan 60 ton ağırlığındaki metalik iskele onarım çalışmalarının sürmesi nedeniyle henüz kaldırılamamış olup, kubbenin tümüyle görülmesini engellemektedir


Kubbenin zemine izdüşümü olan çember araştırıldığında, zeminde taşa 40 adet haçın bir çember oluşturacak şekilde kazınmış olduğu görülür Bu haçların hiçbir sembolik değeri yoktur, mimari bir yöntemin uygulanması için bazı noktaların kesişen iki çizgiyle işaretlenmesinden ibarettir Bir yapıya kubbe inşa edilmeden önce zemine, inşa edilecek kubbenin çemberi işaretlenir ve daha sonra bu noktalara çekül tutularak kubbe inşa edilir Bu mimari yöntem günümüzde de uygulanmaktadır; tek fark artık çekül yerine lazerin kullanılmasıdır







Kerubi Yada Seraphim Fresklerinden Biri





Kubbeden payelere geçişi sağlayan dört pandantif üzerinde Hıristiyan melekler hiyerarşisindeki bir melek sınıfını tasvir eden freskler bulunmaktadır Bunların Kerubi melekleri mi, yoksa Seraphim melekleri mi oldukları konusu kesinlik kazanmamıştır Bizans?ın erken devirlerinde bunların mozaik olduğu belirtilir, tahrip olduklarında freske çevrilmiş oldukları düşünülmektedir Üzerleri Osmanlı döneminde hiç kapatılmamış, yalnızca yüzlerine altın yaldızla kaplı oval bir yıldız yerleştirilmiştir Bu 6 kanata sahip melek fresklerinden ikisinin birkaç yıl önce restore edilmiş olmasına karşın, yağmurun sızması nedeniyle yeniden tahrip oldukları görülmektedir Bu tahribatın nedeni Bizanslıların yapıda dere kumu yerine deniz kumu kullanmış olmalarıdır Zira deniz kumu inşaatta kullanılmadan önce suyla yıkansa da, bir miktar tuzu bünyesinde tutmakta ve kumun yapıda kullanılmasından sonra bu tuz, yağmur sularını çekici ve emici bir işlev görmektedir (Bu tahribat özellikle üst kattaki tavan mozaiklerinde etkili olmuştur)


Orta nefin iç nartekse yakın kısmında Helenistik dönemden kalma (MÖ 4 yy), bektaşi taşından (İng alabaster) yapılma iki büyük küp bulunmaktadır Bunlar III Murad döneminde Bergama?da bulunmuş, Ayasofya?ya getirilerek su içme gereksinimlerini karşılamak üzere kullanılmıştır Küplerden büyük olanı 1200 litrelik bir kapasiteye sahiptir


Duvarlardaki boş taş çerçevelerde Bizans döneminde ikonalar bulunmaktaydı Orta nefte iç nartekse paralel olarak uzanan iki küçük tünelde Ayasofya?nın en eski mozaikleri bulunur Bunlardan birinde ilk Hıristiyanların kullandıkları, Yunan alfabesinin beş harfini içeren sekiz dilimli daire sembolü bulunur

Kuzey Nefi


Kuzey nefinde ziyaretçilerin ilgisini çeken tek şey, nefin batı ucunda bulunan, beyaz mermerden yapılma kare biçimli sütundur ?Terleyen sütun? olarak adladırılan ve hakkında kaynaksız sayısız rivayet bulunan bu sütun, günümüzde dilek dileme yeri durumuna gelmiştir Dilek dilemek isteyenler elinin başparmağını sütundaki deliğe sokup eliyle bir daire çizerler Delik günümüzde sütuna geçirilmiş bronz bir plakanın ortasında yer almaktadır




"Terleyen Sütun"daki Dilek Yeri






Çıkış




Çıkış Mozayiği Jüstinyen, Meryem Ana ve Büyük Konstantin





Üst kata çıkılmayıp binadan dışarı çıkılmak istendiğinde iç narteksin güney ucundaki kapıdan çıkılır Bu çıkış kapısının üzerine yerleştirilmiş bir ayna oraya, çıkış yönünde ilerleyen ziyaretçileri, arkalarında kaldığından göremedikleri bir mozaiğin daha bulunduğu konusunda uyarmak üzere yerleştirilmiştir 10 yüzyıldan kalma bu mozaik, Fossati tarafından 1849'da keşfedilip tekrar kapatılmış, 1933-1934 yıllarında Byzantine Institute of America kurumundan Thomas Whittemore tarafından temizlenmiştir Mozaikte ortada çocuğuyla birlikte Meryem Ana yer alır Meryem Ana değerli taşlarla süslü bir tahttadır Koyu lacivert bir kaphoriun giyen Meryem Ana'nın başörtüsünün kenarlarında altın yaldızlı bir şerit, alnında ve omuzlarında da altın yaldızlı haç bulunmaktadır Olgun bir insanın yüz hatlarıyla tasvir edilen "çocuk İsa" sağ eliyle vaftiz işareti yapmakta ve sol elinde "malik olma"yı simgeleyen bir rulo tutmaktadır


Solda Üçüncü Ayasofya?yı inşa ettiren JüstinyenMeryem Ana?ya Ayasofya'nın bir maketini sunar halde tasvir edilmiştir Bu Ayasofya maketinde kubbenin üzerinde bir haç bulunduğu görülmektedir Sağda ise Konstantinopolis?in kurucusu sayılan Roma imparatoru Büyük Konstantin Meryem Ana?ya surlarla çevrili Konstantinopolis?in bir maketini sunar halde tasvir edilmiştir Adı Bizans alfabesiyle yukarıdan aşağı doğru yazılmıştır Meryem Ana?nın tahtının zeminini oluşturan mozaik taşlarının yapımında gümüş kullanılmıştır


Çıkışta yer alan, artık kapatılamayan bronz kapı, Dünya?nın en eski kapılarından biri sayılmaktadır MÖ II yüzyıla ait bu kapı Ayasofya?ya Tarsus?taki bir tapınaktan getirilmiştir Ayasofya?nın zemini Bizans dönemindeki bir depremden sonra bir miktar (30 - 35 cm) yükseltilmek zorunda kalınmıştır Bu yüzden bu kapı iptal edilerek yerine yenisi yapılmış, fakat eski kapı başka yere götürülmeyerek orada bırakılmıştır Bu sayede kapının alt kısmında Ayasofya?nın 6 yüzyıla ait zemini görülebilmektedir







Üst Kat




İmparatoriçe Locası







Cennet ve Cehennem Kapısı





II Komnenos ve Eşi








Zoe ve Eşi








Absiddeki Meryem Ana




Üst kata alt kattaki iç narteksin batı ucunda yer alan bir kapıdan geçilerek, irili ufaklı taşlarla ?arnavut kaldırımı? tarzında döşenmiş bir rampadan çıkılır Sarmal bir biçimdeki rampa 7 halka yaparak üst kata ulaşır Bu rampa imparatoriçenin tahtıyla sarsılmadan taşınmasına merdiven basamaklarına kıyasla büyük bir kolaylık sağlamaktaydı Rampa duvarlarında yer yer eski tuğla kemerler görülür Bizans döneminde de Osmanlı döneminde de üst kat daima kadınlara ayrılmıştı Üst katta da alt katta olduğu gibi,|250px güney (sağda) ve kuzey nefleri bulunur Bu iki nef birlikte bir "at nalı" biçimini oluştururlar Güney üst nefine sağda yer alan (alt kattaki narteksin üzerinde bulunan) bir galeriden geçilerek ulaşılır

Güney Üst Nefi (Tribünü)




Güney Üst Nefi




Törenleri izlemek üzere Ayasofya?ya gelen imparatoriçe, üst kata çıkarılır, törenleri maiyetindekilerle birlikte, üst katın güney nefindeki "imparatoriçe locası"ndan izlerdi İmparatoriçe locasından günümüze ulaşan kısımlar mermer başlıklı iki küçük yeşil porfirden yapılma sütun ve zemindeki, imparatoriçenin tahtının konacağı yeri göstermek üzere yerleştirilmiş dairesel yeşil porfir taşından oluşur Bu yeşil daire, omphalion?daki daireler gibi yapılmıştır Buradan binanın alt katı ve iç mekanına hakim bir bakış açısı elde edilebilmektedir




Üst katın neflerinde tavanı kaplayan, insan figürü içermeyen mozayikler Osmanlı döneminde yağmur suyundan tahrip olduğundan, 19 yüzyılda Osmanlı sultanı Abdülmecit bunları onarılmasını emretmişti Fakat mozayik sanatı 19 yüzyılda unutulmuş bir sanat durumuna geldiğinden İtalyan Fossati kardeşler sultana bunları onaramayacaklarını belirtip, başka bir çözüm önerisinde bulundular: Çok tahrip olan mozayikler sıvayla kaplandı ve altta kalan mozayik motifleri bu sıva üzerine resmedildi Bazı sütunların üst kısımlarındaki kemerlerde sıvayla kaplanmamış mozayikler halen görülebilir durumdadır Fakat yer yer nemden dolayı orijinal renklerini kaybetmişlerdir Ayrıca yer yer dökülen veya altta mozayik olup olmadığı anlaşılmak üzere kasten açılmış sıvalar altından da eski mozayikler görülebilmektedir Fossati kardeşlerin üst kattaki tavan mozayiklerini kaplamadan önce tüm mozayiklerin kopyalarını kağıtlara çıkardıkları bilinmekteyse de, yanlarında götürdükleri bu kağıtların günümüzde nerede oldukları bilinmemektedir




İmparatoriçe locasının az ilerisinde, üzerlerindeki anahtar kabartmalarından dolayı ?cennet ve cehennem kapısı? olarak adlandırılan, vaktiyle bir kapı içerdiği sanılan, duvarlara sabitlenmiş iki mermer blok görülür Bu bloklar üzerinde yaşam ağacı, balık gibi semboller içeren küçük kabartmalar bulunur Kilise temsilcileri synod adı verilen toplantıların yapılacağı odaya gitmek üzere bu kapıdan geçerlerdi




Deisis




Buradan geçildikten sonra sağ tarafta yer alan duvarda, 12 yüzyıldan kalma (1261'de yapıldığı sanılan), ?deisis? ('Δέησις')olarak adlandırılan, İsa'nın Kıyamet Günü insanlık için Tanrı'dan niyaz dilemesini simgeleyen bir mozayik bulunur Alt kısmı yok olmuş bu büyük mozayikte ortada İsa, sağda Vaftizci Yahya, solda ise Meryem Ana görülür İsa?nın sağ eli, alt kattaki iç nartekste yer alan mozayikte de görüldüğü gibi, ?vaftiz işareti? denilen bir halde tasvir edilmiştir (baş parmağın ucu ?kalbe giden yol?la ilişkilendirilen yüzük parmağına temas eder haldedir) Bu mozayiğin muhtemelen diğer çeşitli Ortodoks kiliselerinde taklit edilmeye çalışılan bir özelliği, İsa?nın yüzünün sağ ve sol yarılarının birbirlerinden farklı olarak tasvir edilmiş olmasıdır Bu fark, sağ ve sol gözlerde de görülür Bir yapım hatası olmayan bu özellik, Leonardo da Vinci?nin ünlü eserinde de görülmekle birlikte, Ayasofya?daki bu mozayik 12 yüzyılda yapılmış olduğundan Vinci?nin eserinden daha eskidir Mozayiği yapan sanatçı İsa?nın yüz kısmına öyle bir özellik kazandırmıştır ki, mozayikten Kudüs yönüne doğru 10-15 metre kadar yürünerek geri dönüp bakıldığında hem İsa?nın yüzünün iki yarısı simetrik hale gelir, hem de İsa?nın gözleri o konumdaki kişiye bakar bir vaziyet alır Bu mozayik Bizans resim sanatında rönesansın başlangıcı olarak ele alınır Üst katın bu kısmında sağda, zeminde Venedik Cumhuriyeti'nin kör hükümdarı Dandolos?un mezarı yer alır




Güney üst nefinin doğu ucunda, sağda binanın eğrilmeye maruz kalışının açık bir göstergesi olan, Piza kulesi gibi eğrilmiş bir sütun bulunur Solda ise yine alt kısımları tahrip edilmiş iki mozaik yer alır 1122'de yapılmış olan ilk mozaikte ortada çocuğuyla Meryem Ana, solda, elinde bir para kesesi tutan Bizans imparatoru II Ioannes (Johannes) Komnenos, sağda eşi İren görülür Mozaiğin 90 derece açı yaparak yan duvarda (payede) devam eden kısmında imparatorun veremden ölen oğlu Aleksios tasvir edilmektedir İmparator ve eşi oğullarının genç yaşta ölmesinden sonra çocuklar için ücretsiz bir hastanenin açılmasını finanse etmişlerdir


11 yüzyıldan kalma diğer mozaikte ortada İsa yer alır Bizans mozaik sanatında genellikle, İsa baştaki haleye bir haç iliştirilerek tasvir edilir ve ayrıca mozaiklere kimlikleri açıklayıcı yazılar eklenir Bu bakımdan Bizans mozaiklerinde kimliklerin teşhis edilmesinde zorluk çekilmez Mozaikte sağda imparatoriçe Zoe yer alır Zoe, kocalarının ölümünden dolayı üç kez evlenmiş ve üç imparatora eşlik etmiştir Her evlenişinde mozaikteki imparatoru ve adını değiştirmek gerektiğinden, sanatçı mozaikteki imparatorun vücudunu tümüyle değiştirmek yerine yalnızca kafayı ve kim olduğunu açıklayan yazıyı değiştirmek yoluna gitmiştir Bu yüzden mozaikte imparatorun kafasının ve adının çevresinde kazınma izleri görülmektedir Mozaikteki son kocası imparator IX Konstantinos Monomakhos?tur O da elinde bir para kesesi tutar halde tasvir edilmiştir


Bu mozaiğin solundaki girintide yer alan, süslemeli tarzda boşluklar açılarak oyulmuş mermer bloğun üzerinden bakıldığında, tam karşıda, absidin üst kısmı ile yarım kubbe arasındaki kemerde görülen, bir kanadın alt ucunu ve ayak kısmını gösteren mozaik parçaları vaktiyle burada bir melek mozaiğinin bulunduğu izlenimini vermektedir Muhtemelen bir deprem sırasında düşmüş olmalıdır Mermer bloktan hafifçe sağa doğru bakıldığında ise absidin üst kısmında yer alan, kucağında çocuğunu taşıyan Meryem Ana mozaiği alt kattan görülme derecesine kıyasla daha iyi ve daha yakından görülebilmektedir 9 yüzyıla tarihlenen, Meryem Ana'yı taht üzerinde tasvir eden bu mozaikte, tahtın üzerindeki minderlerde pik (maça) sembolleri bulunur İsa?nın giysisinin sarı renkte parlayan mozaik taşlarının yapımında altın, beyaz renkte parlayan kısımlarının yapımında gümüş kullanılmıştır

Kuzey Üst Nefi





Ayasofya?nın mozaiklerinin ve çeşitli kısımlarının büyük boy fotoğrafları sergilenmektedir Bu nefin sağ tarafında kuytuda kalan bir duvarda imparator Aleksandros?un (912-913) mozaiği bulunur Mozayik Ernest J W Underwood gözetiminde Bizans Enstitüsü tarafından temizlenmiştir İmparator Aleksandros?un eşcinsel olduğu ve özel yaşamına önem verebilmesi için imparatorluğun yönetimini kardeşi VI Leon?a bıraktığı belirtilir




Nefin doğu ucundaki bitiminde, solda aşağı kata iniş rampası bulunur, sağda ise, güney nefinin ucundaki girintinin simetriği tarzında bir girinti yer alır Buradan bakıldığında tam karşıda, absidin üst kısmı ile yarım kubbe arasındaki kemerde Cebrail?i tasvir eden mozaik görülür Mozaik buradan, alt kattan görülme derecesine kıyasla daha iyi ve daha yakından görülebilmektedir 9 yüzyıla tarihlenen bu mozaikte kanatlarıyla tasvir edilmiş baş meleklerden Cebrail, sol elinde bir küre tutar halde tasvir edilmiştir Bu kürenin dünyayı temsil ettiği sanılmaktadır Fakat mozaiğin dünyanın yuvarlak olduğunun bilinmediği 9 yüzyılda yapılmış olduğu göz önüne alınırsa, sanatçının hangi bilgiye dayanarak dünyayı yuvarlak temsil etmiş olması düşündürücü, ilginç bir konu oluşturmaktadır


Absiddeki Meryem Ana mozaiği buradan da görülmektedir Bu mozaiğin öteki nefin bitimindeki girintiden görülmesine kıyasla buradan görülmesinin tek farkı, buradan Meryem Ana ve İsa'nın bakışlarının düşmüş olduğu sanılan melek mozaiğine yönelmiş olduklarının fark edilebilmesidir








Avlu





Alt kattaki çıkış kapısından avluya çıkıldığında görünen, erkeklerin abdest gereksinimini karşılamak üzere inşa edilmiş şadırvan, I Mahmut döneminde eklenmiştir Sol taraftaki kapı türbelere açılır Ayasofya Müzesi?ne ait türbeler, II Selim?in, III Murat?ın , III Mehmed?in, sultan Mustafa?nın, sultan İbrahim?in ve şehzadelerin türbeleridir Fakat türbeler genellikle ziyarete kapalı tutulmaktadır Ayrıca, genellikle konserlerde açılan Aya İrini Müzesi de Ayasofya Müdürlüğü?ne bağlıdır Avlu?daki hem taş hem tuğla kullanılarak inşa edilmiş yapı ise Osmanlı döneminde eklenmiş, çocukların Kuran eğitimi için kullanılmış Sıbyan Mektebi?dir Avluyu çevreleyen diğer binalar müze müdürlüğünün personelince çalışma amaçlı kullanılmaktadır