Yapım Eki Nedir?-Yapım Eki Türleri

Yapım Eki Nedir?-Yapım Eki Türleri

Yapım Ekleri
İsimden İsim Yapma Ekleri
İsimden Fiil Yapma Ekleri
Fiilden İsim Yapma Ekleri
Sıfat Fiil Ekleri
Fiilden Fiil Yapma Ekleri
Zarf Fiil Ekleri

Türkçenin yapım ekleri çekim ekleri ve bunlarla ilgili özelliklerine geçmeden önce kök gövde ek terimlerinin açıklanmasında yarar vardır:
Kök: Dildeki varlık kavram ve eylemlerin adları olan anlamlı en küçük birim köktür Türkçede genellikle tek heceli olan kökler dilde önceden beri vardır Kökler yalnız başlarına kullanılabildiği gibi eklerle de kullanılabilir
Türkçede ister isim kökü ister fiil kökü olsun bütün kökler her zaman kelime başında bulunur ve (zamir çekiminde kök ünlüsünün değişmesi dışında) ek alma sırasında bazı ses değişiklikleri sayılmazsa kelime köklerinde biçim değişikliği olmaz: ben-e > bana sen-e > sana; güç-ü > gücü; sev-gi-li dağ-cı-lık; de- > di-yor
Kullanım alanına yapım veya çekim ekiyle çıkan bütün kelimelerde kökler açık olarak görünür Yani çekim ve yapım ekleri kelimeden ayrıldıktan sonra geride kalan dil birliği bir anlam ifade eder: bak-ı-ş-mış-lar genç-lik-ten Fakat bazı isim ve fiil kökleri uzun zamandır yalnız başlarına kullanılmadıkları için bir kısım yapım ekleriyle kalıplaşmış olarak bulunurlar Bu tipteki kökleri de karşılaştırma yoluyla tespit etmek mümkündür: bek-le- bek-çi çap-kın sav-cı yed-ek vb
Türkçedeki kelimeler isim soyundan kelimeler ve fiil soyundan keli*meler olmak üzere iki ana grupta toplandığı için kelime kökleri de anlamlarına göre isim kökleri ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır: İsim kökleri: Varlık veya kavramları karşılayan kökler isim kökleridir İsim kökleri*nin karşıladığı nesneler veya kavramlar tek başlarına düşünülerek zihinde canlandırılabilir Bu özelliğiyle isim kökleri tek başlarına kullanılabilir: alt dağ deniz el genç gök ilk kar kök taş Türk üst vb
Fiil kökleri: Eylemleri karşılayan köklerdir: al- bak- bul- çalış- gel- sor- oku- vb
Fiil kökleri buradaki örneklerde olduğu gibi kendilerinden sonra kısa çizgi çekilerek yazılmalı ve bu yazılış (al- bak-) almak bakmak şeklinde okunmalıdır Aksi hâlde emir kipinde teklik ikinci kişiye göre çekimlenmiş olurlar
Fiil kökleri nesnelere veya kişilere çekim ekleriyle bağlanmak suretiyle kullanım alanına çıktığı için isim kökleri gibi tek başlarına kullanılamazlar Emir kipinin ikinci teklik kişiye göre çekiminde fiil kökleri eksiz olarak kullanım alanına çıkmış gibi görünüyor Fakat burada da ø ekle bir çekim söz konusudur:(sen) oku ø (sen) sor ø (sen) yaz ø
Varlıkları kavramları ve eylemleri karşılayan isim ve fiil kökleri birbi*rinden tamamen farklı dil birlikleri olduğu için ortak kök olamazlar Barış boya güven sıva savaş şiş tat toz yama örnekleri hem isim hem fiil kökü gibi görünmektedir Ancak kelimelerin etimolojisi araştırıldığında bunların asıllarının fiil olduğu anlaşılacaktır
Yansıma kelimelerin köklerini bu iki gruptan birine dahil etmek gere*kirse bunları isim kökü olarak göstermek gerekir: gürültü horultu patlama haykırmak vızıldamak
bin (isim 1000) - bin- (fiil); göç (isim) - göç- (fiil); güven (isim) – güven- (fiil); on (isim 10) - on- (fiil); sap (isim balta sapı) - sap- (fiil); var (isim) - var- (fiil); yaz (mevsim adı) - yaz- (fiil); yüz (isim 100) - yüz- (fiil) gibi örnekler sesteş kök olarak gösterilebilir Gövde: Kelime köklerinden yapım ekleriyle türeyen geniş köklerdir Gövde anlam ve kullanılış yönüyle kök gibidir İsim köklerinden isim ve fiil gövdeleri; fiil köklerinden fiil ve isim gövdeleri yapılabilir Dört çeşit yapım ekinden dört çeşit gövde yapılır
İsimden yapılmış isim gövdesi: aş-çı av-cı çağ-daş köy-lü vbİsimden yapılmış fiil gövdesi: baş-la- boş-a- bun-a-l- tür-e- vb
Fiilden yapılmış fiil gövdesi: gör-ü-ş- piş-i-r- tara-n- yaz-dır- vb
Fiilden yapılmış isim gövdesi: aç-ı-k giy-i-m kaç-ak ver-gi yığ-ı-n vb
Ek: Kelimelerin yapısında yer alan tek başına anlamı olmayan görevini ve anlamını getirildiği köke göre kazanan biçimlerdir
Yapı yönüyle sondan eklemeli bir dil olan Türkçede yeni kelimelerin türetilmesinde ve dile işleklik kazandırmada ekler çok önemli bir görevi yerine getirirler
Türkçede ekler yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki grupta toplanır:
Yapım Ekleri
Türkçede yeni kelimeler türetmenin vazgeçilmez unsurlardan biri yapım ekleridir Yapım ekleri kelime köklerine ve gövdelerine gelerek dilin anlatım yeteneğini genişleten dili zenginleştiren yeni kelimelerin türetilmesinde görev alırlar Türetme kökteki anlamla ilgi kurularak bir düzen içinde dilin kanunlarına göre gerçekleştirilir Matematik gibi kuralları çok sağlam olan dilimizde esasen her köke her türlü ek getirilebilir Ancak dil mantığı buna izin vermez Yapım eklerinin türetme görevi dışında kelimeye kattığı anlam incelikleri de vardır Bu yüzden bir ek aynı türden bütün kelimelere getirilmez
Türetme görevini üstlenen yapım ekleri aynı derecede işlek değildir Meselâ fiil köklerine gelerek fiil isimleri (mastar) yapan -mak -mek eki istisnasız bütün fiillere gelirken fiilden isim yapan -van eki yay-van gibi bir iki örnekte görülür İşlek olmayan ve daha çok bazı kelimelerde kalıplaşmış olarak bulunan bu tipteki ekler yeni kelimeler türetmeye pek elverişli değildir
İsme getirilen yapım eki fiile getirilmez Yazılışları söylenişleri aynı olan yapım eklerini karıştırmamak gerekir Türetilen kelime isme ait bir çekim eki alıyorsa kelimeye getirilen son yapım eki isim yapma ekidir Kelime fiile ait bir çekim eki alıyorsa kelimedeki son yapım eki fiil yapmıştır Bu ayrımı cümlede kullanış biçiminden de anlamak mümkündür: sür-ü-den kelimesinde -ü eki fiilden isim yapmıştır Kelime isme dönüşmeseydi ayrılma (-den) hâli eki getirilemezdi sür-ü-dü-k örneğinde ise -üeki fiilden fiil yapmıştır
Bir eke ait birden fazla biçimin bulunması (bazı istisnalar dışında) Türkçedeki eklerin genellikle ünlü ve ünsüz uyumlarına uymasından kaynaklanmaktadır: -dır -dir -dur -dür; -tır -tir -tur -tür
Çekim eklerinde (bir-i-si hep-i-si gibibazı istisnalar dışında) aynı gruptan iki veya daha fazla ek üst üste gelemez Ancak yapım ekleri için böyle bir sınırlama yoktur: yaz-dır-t-tır-ı-l-an
Türkçenin yapım ekleri;
a) İsimden isim yapma ekleri
b) İsimden fiil yapma ekleri
c) Fiilden fiil yapma ekleri
d) Fiilden isim yapma ekleri olmak üzere dört gruba ayrılır
İsimden İsim Yapma Ekleri

İsim tabanlarından yeni anlamlı başka isimler türetmede kullanılan eklerdir İşlek olarak kullanılanlardan bazıları aşağıda örnekleriyle birlikte sıralanmıştır:
1 -lık -lik -luk -lük
a) Yer isimleri yapar: orman-lık saman-lık taş-lık zeytin-lik kum-luk odun-luk çöp-lük gül-lük kömür-lük vb
Dut-luk Et-lik İncir-lik Yumurta-lık (Burada özel isim olarak kulla*nılmıştır)
b) Sıfatlar yapar: ay-lık (ücret) baklava-lık (un) bayram-lık (elbise) dolma-lık (biber) gömlek-lik (kumaş) hediye-lik (eşya) mevsim-lik (iş) vb
c) Alet araç gereç isimleri yapar: baş-lık kulak-lık sabah-lık diz-lik gece-lik gelin-lik sebze-lik buz-luk tuz-luk yağmur-luk ön-lük vb (çaydan-lık iğneden-lik yağdan-lık örneklerinde ise –lık ileaynı işlevdeki Farsça –dan ekinden sonra gelmiştir)
d) Meslek ve meslek aşaması gösteren adlar yapar: avukat-lık işçi-lik demirci-lik kılavuz-luk gözlükçü-lük; asistan-lık binbaşı-lık doçent-lik general-lik vb
e) Rütbe ve makam isimleri yapar: bakan-lık başkan-lık kaymakam-lık komutan-lık vali-lik müdür-lük rektör-lük vb
f) Soyut isimler ve durum isimleri yapar: aç-lık arkadaş-lık ayrı-lık çocuk-luk delikanlı-lık erkek-lik genç-lik güven-lik güzel-lik ihtiyar-lık iyi-lik kadın-lık kardeş-lik koca-lık temiz-lik vicdansız-lık yolcu-luk vb
g) Sayı isimlerinden sonra o sayının toplu olarak bulunduğunu bildi*ren isimler yapar: altı-lık beş-lik bin-lik on-luk dört-lük yüz-lük vb
h) Renk isimlerine getirilince o rengin yaygın olarak bulunduğunu bildiren isimler yapar: beyaz-lık kara-lık kırmızı-lık mavi-lik mor-luk vb
ı) Ana-lık baba-lık evlat-lık oğul-luk gibi kelimelerde üveylik anlamı katar
i) Bağlılık ve özellik anlamı katan adlar yapar: akılcı-lık sağcı-lık devrimci-lik gerici-lik milliyetçi-lik solcu-luk toplumcu-luk Atatürkçü-lük vb
j) Aç-lık tok-luk az-lık çok-luk bağ-lık bahçe-lik var-lık yok-luk bir-lik beraber-lik dir-lik düzen-lik gül-lük gülistan-lık örneklerindeki gibi ikilemeler yapar
k) Getirildiği isme çokluk veya topluluk anlamı katar: ağaç-lık çalı-lık çam-lık çayır-lık kavak-lık orman-lık vişne-lik söğüt-lük vb
2 -lı -li -lu -lü
a) Sıfat yapar: anlayış-lı (arkadaş) sayı-lı (gün) bilgi-li (öğretmen) gölge-li (yer) renk-li (kâğıt) bulut-lu (hava) gül-lü (bahçe) vb gibi
b) Bir yere aitlik bağlılık anlamı katar: Asya-lı bura-lı Konya-lı Kayseri-li lise-li mahalle-li doğu-lu Selçuk-lu köy-lü üniversite-li vb
c) Yaygın olarak kullanılmayan kök ve gövdelerle kalıplaşmış olarak sıfat görevli kelimelerde bulunur: acık-lı alım-lı danışık-lı paha-lı tutar-lı giz-li elveriş-li sevgi-li yer-li top-lu us-lu söz-lü vb
d)İkileme kurar: al-lı yeşil-li an-lı şan-lı bel-li baş-lı sağ-lı sol-lu der-li top-lu gece-li gündüz-lü iç-li dış-lı iri-li ufak-lı vb
İkilemeler kuran -lı -li -lu -lü ekinin eski biçimi de böyledir Fakat diğer örneklerdeki ekin eski şekli -lıg -lig -lug -lüg olup başka bir ektir: tat-lıg > tat-lı küç-lüg > güç-lü örneklerindeki gibi
3 -sız -siz -suz -süz
Olumsuz anlam taşıyan adlar sıfatlar zarflar yapar: ahlâk-sızlık ar-sız hır-sız ök-süz (annesiz) tel-siz; bağım-sız (ülke) görgü-süz (adam); kimse-siz (yaşıyor) tutar-sız (davranıyor) vb
Bu ekle ikilemeler de yapılır: borç-suz harç-sız ipsiz sap-sız iş-siz güç-süz kayıt-sız şart-sız ses-siz ses-siz tat-sız tuz-suz yer-siz yurt-suz vb
4 -cı -ci -cu -cü; -çı -çi -çu -çü
Meslek alışkanlık taraftarlık isimleri yapar:
araba-cı bilgisayar-cı cam-cı iz-ci koru-cu göz-cü balık-çı kitap-çı diş-çi iş-çi simit-çi tost-çu gözlük-çü; şaka-cı yalan-cı geri-ci kin-ci kader-ci sol-cu uyku-cu barış-çı fırsat-çı halk-çı inat-çı yaltak-çı milliyet-çi Türk-çü vb
5 -cık -cik -cuk -cük; -çık -çik -çuk -çük
a) Küçültme azlık acıma sevgi şefkat bildiren adlar yapar: ada-cık az(ı)-cık adam-cık ağaç-çık anneciğim (anne-cik-im) Ayhan-cığım boru-cuk dere-cik kadın-cık kedi-cik kimse-cik küçü(k)-cük teyzeciğim (teyze-cik-im) yavru-cuk yumuşa-cık (yumuşak-çık) zavallı-cık
b) Hastalık isimleri yapar: arpa-cık yılan-cık kızamık-çık pamuk-çuk
c) Bitki isimleri yapar: kızıl-cık dil-cik gelin-cik
d) Organ isimleri yapar: elma-cık (kemiği) karın-cık badem-cik kese-cik köprü-cük (kemiği) kapak-çık
e) Hayvan isimleri yapar: sığır-cık tatar-cık
f) Alet isimleri yapar: dağar-cık iğne-cik maymun-cuk dip-çik
g) Yer isimleri yapar: Ayva-cık Çınar-cık Germen-cik Harman-cık Ova-cık Yaka-cık Göl-cük
6 -ca -ce -ça -çe
a) Özellikle sıfatlara ve zarflara çekim eki gibi gelerek asıl işlevi olan eşitlik benzerlik görelik nispet gibi anlamları kazandırır: adam-ca akıl-ca ala-ca bu-n-ca çılgın-ca filan-ca kısa-ca sarı-ca soy-ca yakın-ca aile-ce ben-ce bilgi-ce bölüm-ce deli-ce ekşi-ce güzel-ce iyi-ce kendi-n-ce siz-ce çocuk-ça yaş-ça açık-ça ak-ça adet-çe geniş-çe gök-çe
b) Ayrı-ca başlı-ca doğru-ca düşman-ca kolay-ca böyle-ce erken-ce gizli-ce ön-ce sert-çe çabuk-ça hoş-ça yavaş-ça örneklerindeki gibi adlardan sıfatlardan bazen de zamirlerden sonra gelerek zarf yapar
c) Dil ve lehçe isimleri yapar: Alman-ca İngiliz-ce Arap-ça Fars-ça Rus-ça Türk-çe; Çuvaş-ça Yakut-ça
d) Yer isimleri yapar: Çamlı-ca Çatal-ca Çukur-ca Kozlu-ca Kumlu-ca Sapan-ca Yarım-ca Derin-ce Düz-ce Sütlü-ce Yeni-ce
e) Doğrudan doğruya isimler ve sıfatlar yapar: o-n-ca ılı-ca kokar-ca; ala-ca (karga) aptal-ca (söz) Kara-ca (Ali) gibi
7-daş -deş -taş -teş
Eşlik ortaklık bağlılık aitlik bildiren isimler yapar: adaş (<ad- daş) anlam-daş arka-daş çağ-daş gönül-daş kardeş (<karın-daş) sır-daş soy-daş ülkü-daş yol-daş öz-deş yön-deş denk-taş emek-taş yurt-taş kök-teş ses-teş
8 -ncı -nci -ncu -ncü
Sıralama ve derece bildiren isimler yapar: altı-ncı bir-i-nci elli-nci iki-nci son-u-ncu üç-ü-ncü yüz-ü-ncü gibi
9 -ar -er; -şar -şer
Asıl sayı adlarından üleştirme sayıları yapar Ünsüzle biten sayılara -ar -er; ünlüyle biten sayılara -şar -şer biçimi getirilir: kırk-ar on-ar beş-er bir-er üç-er; altı-şar iki-şer yedi-şer gibi
10 -sal -sel
Yapı olarak yanlış olmasına rağmen –sal -sel eki bugün yaygın olarak kullanılmaktadır Bilim eseri yerine bilimsel eser kamu alanı yerine kamusal alan gibi yanlış kullanmalar tercih edilmektedir Günümüzde nispet ifade eden î ekinin yerine -l ( doğa-l özne-l yasa-l) -al -el (ulus-al söz-el) ve –sal -sel (sayı-sal bölge-sel) ekleri de kullanılmaktadır Türkçedeki batı kökenli keli*melerde de nisbet î’si yerine –k eki de (sosyoloji-k biyoloji-k) kullanılmaktadır
-sal -sel eki açı-sal anıt-sal doğru-sal duygu-sal hayvan-sal kalıt-sal kara-sal kut-sal onur-sal tarım-sal yapı-sal birey-sel bitki-sel bölge-sel çizgi-sel evren-sel gelenek-sel örneklerinde görüldüğü gibi sıkça kullanılmaktadır Ancak yapı olarak yanlış olan bu şekli yaygın örneklerinin dışında kullanmamaya özen göstermek gerekir
Bunlardan başka getirildiği isme değişik anlamlar katan ve sınırlı sayıda örnekte rastlanan isimden isim yapma ekleri de vardır İsimden türemiş isimler hakkında fikir vermesi düşüncesiyle bunların çoğu aşağıda örnekleriyle birlikte verilmiştir:
-aç -eç (boz-aç kır-aç top-aç) -ak -ek (baş-ak sol-ak top-ak ben-ek)-an -en (oğulan>oğlan kız-an er-en) -cıl -cil -cul-cül; -çıl -çil -çul -çül (tavşan-cıl ben-cil ev-cil ölüm-cül balık-çıl kır-çıl et-çilot-çul) -cileyin (ben-cileyin sen-cileyin) -ç (ana-ç ata-ç baba-ç) -gıl -gil -gül -kıl -kil) (Ali-gil dayım-gil kır-kıl iç-kil dört-gül) -ka -ge (baş-ka öz-ge) -kan -ken (baş-kan er-ken) -kek (er-kek)-man -men (ak-man ata-man kara-man konuk-man yal-man dik-men evci-men gök-men köle-men küçük-men> küçü-men köse-men öz-men) -la (kış-la-g>kış-la yay-la-g>yay-la) -lak -lek (av-lak kış-lak kuş-lak ot-lak su-lak ev-lek) -leyin (akşam-leyin gece-leyin sabah-leyin) -msı -msi -msu-msü (acı-msı ağac-ı-msı kırmızı-msı sarı-msı tatlı-msı tepe-msi ekşi-msi yeşil-i-msi mor-u-msu) -mtırak (ekşi-mtırak acı-mtırak sarı-mtırak mavi-mtırak yeşili-mtırak) -rak -rek (acı-rak kısa-rak tatlı-rak iri-rek) -sak -sek (bağır-sak kur-sak dir-sek tüm-sek) -sı -si -su -sü (kadın-sı erkek-si çocuk-su) -şın -şin (ak-şın kara-şın sarı-şın gök-şin) -t (eş-i-t yaş-ı-t) -z (altı-z beş-i-z dörd-ü-z iki-z üç-ü-z)
İsimden Fiil Yapma Ekleri

İsim kök ve gövdelerinden fiiller yapmak için kullanılan bu eklerin ayrı ayrı işlevleri yoktur Hepsinin ortak işlevi isimleri fiilleştirmek olduğu için türetilen fiilin anlamını ekler değil kök veya gövde konumunda olan isimler belirler Bunlardan çok kullanılanları örnekleriyle aşağıda gösterilmiştir:
1 -la- -le-
İsim soylu kelimelerden fiil gövdesi kurar: ak-la- av-la- bağ-la- baş-la- nokta-la- suç-la- ucuz-la- yaz-la yok-la- yol-la- ateş-le- belge-le- dem-le- demir-le- diş-le- giz-le- kilit-le- mim-le ter-le- ütü-le-; çat-la- çın-la- gür-le- hav-la- üf-le- vb gibi
Bu ekle yapılan fiillerden bazıları bugün bu şekliyle kullanılmazlar -n- -ş- -t- fiilden fiil yapma ekleriyle genişletilmiş olarak yeni bir ek görüntüsüyle ortaya çıkarlar: can-lan- dik-len- yaş-lan- bol-laş- dinç-leş- iyi-leş- makine-leş- Türkçe-leş- kir-let- vb gibi
Bazı dilciler bu özellik sebebiyle eki -lan- -len-; -laş- -leş-; -lat- -let- biçiminde de gösterirler
2 -al- -el-
İsim kökleri ve gövdelerinden genellikle dönüşlü çatıda fiiller kurar: az-al- boş-al- bun-al- dar-al- kör-el- yön-el- gibi
3 -l-
İşlevi -al- / -el- ekiyle aynıdır: doğru-l- duru-l- ince-l- kısa-l- sivri-l- vb
4 -a- -e-:
İsim soylu kelimelerden fiil gövdeleri kurar: ad-a- benz-e- (<beniz-e-) boş-a- kan-a- oy(u)n-a- tür-e- tün-e- (tün: gece) yaş-a- vb
İsimden fiil yapan ve sınırlı kullanım alanı olan diğer ekler (bazı örnekleriyle) şöyle sıralanabilir: -ar- -er- (ağ-ar- baş-ar- mor-ar- on-ar- ev-er- göğ-er-); -da- -de- (çatır-da- fısıl-da- horul-da- ışıl-da- kütür-de- ); -k- (aç-ı-k->ac-ı-k- bir-i-k- geç-i-k->gec-i-k- göz-ü-k-); -kır- -kir- -kur- -kür- (fış-kır- hıç-kır- kış-kır-t- püs-kür- tü-kür-); -msa--mse- (az-ı-msa- ben-i-mse- kötü-mse küçükümse> küçü-mse-); -r- (deli-r-);-sa- -se- (buğa-sa- aygır-sa- su-sa- umur-sa mühim-se- garip-se- önem-se-)

Yapım Ekleri ve Uygulaması
Fiilden İsim Yapma Ekleri
Fiil kök ve gövdelerinden isimler yapmakta kullanılan eklerdir Bu eklerin sayıca çok ve işlek olması Türkçenin fiilden isim yapmaya elverişli bir dil olduğunun da göstergesidir
1 -gan -gen; -kan -ken
Alışkanlık özellik aşırılık anlamı katar: atıl-gan alış-kan kay-gan sıkıl-gan sürün-gen; çalış-kan somurt-kan yalıt-kan değiş-ken üret-ken gibi
2 -gı -gi -gu -gü; -kı -ki -ku -kü
Kullanım alanı çok geniş olan eklerden biridir Fiilin gösterdiği hare*ketle ilgili türlü nesneleri kavramları karşılar Alet isimleri de yapar: al-gı çal-gı sar-gı say-gı bil-gi der-gi ez-gi ser-gi ver-gi kur-gu sor-gu vur-gu gör-gü ör-gü sür-gü; at-kı bas-kı biç-ki bit-ki seç-ki iliş-ki kes-ki tut-ku düş-kü küs-kü vb
3 -gın -gin -gun -gün; -kın -kin -kun -kün
Aşırılık anlamı taşıyan ve genellikle sıfat gibi kullanılan isimler türetir: az-gın dal-gın bez-gin bil-gin boz-gun ol-gun yor-gun üz-gün; yat-kın bit-kin et-kin geç-kin piş-kin seç-kin tut-kun küs-kün gibi
4 -ı -i -u -ü
Olan yapan veya yapılanı karşılayan isimler türeten işlek bir ektir: an-ı başar-ı bat-ı çarp-ı kaz-ı say-ı sık-ı yaz-ı beğen-i bildir-i diz-i gez-i doğ-u dol-u kork-u pus-u sor-u sun-u öl-ü ört-ü gibi
5 -ıcı -ici -ucu -ücü
Meslek ya da özellik bildiren isimler yapar: ak-ıcı al-ıcı bak-ıcı kurtar-ıcı yaz-ıcı çek-ici gez-ici tüket-ici üret-ici ver-ici boğ-ucu oku-y-ucu soğut-ucu tut-ucu güldür-ücü sür-ücü gibi
6 -ış -iş -uş -üş *
Sayılı birkaç fiil dışında bütün fiil köklerine ve gövdelerine gelebilen işlek eklerden biridir Kalıcı isimler de yapar: al-ış anla-y-ış bak-ış davran-ış sat-ış yağ-ış yaratıl-ış gir-iş söyle-y-iş ver-iş doğ-uş duy-uş sun-uş gör-üş
6 -k
Fiil kök ve gövdelerinden genellikle sıfat görevinde kullanılan kelimeler türeten işlek eklerden biridir: aç-ı-k birleş-i-k boz-u-k del-i-k dile-k don-u-k ez-i-k göç-ü-k iste-k kes-i-k kır-ı-k sök-ü-k tara-k uyuş-u-k yan-ı-k yerleş-i-k vb
7 -m
Kalıcı isimler yapan işlek eklerdendir: al-ı-m bak-ı-m bas-ı-m bil-i-m çek-i-m çiz-i-m doğ-u-m eğit-i-m ek-i-m geç-i-m giy-i-m iç-i-m öl-ü-m sar-ı-m sat-ı-m seç-i-m sun-u-m tak-ı-m tanı-m tad-ı-m tüket-i-m uçur-u-m üret-i-m ver-i-m yud-u-m vb
8 -ma -me
Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir Asıl görevi iş isimleri yapmaktır: oku-ma sula-ma soruştur-ma bekle-me git-me gez-me görüş-me
As-ma ayaklan-ma bas-ma danış-ma doku-ma dol-ma dondur-ma kavur-ma tamla-ma tonla-ma yak-ma yaz-ma yokla-ma besle-me böl-me bütünle-me dik-me iç-me sür-me örneklerindeki gibi kalıcı isimler de yapar
9 -mak -mek
Türkçedeki bütün fiil kökleri ve gövdelerine gelir Asıl görevi fiil isimleri yapmaktır: aç-mak ağla-mak kaz-mak ofla-mak utan-mak yalvar-mak bil-mek derle-mek gül-mek vb
Ayrıca çak-mak kay-mak tok-mak ek-mek il-mek ye-mek örneklerinde olduğu gibi az sayıda kalıcı isimler de yapar
10 -tı -ti -tu -tü
Genellikle yansıma tabanlarından ve dönüşlü çatı kuran eklerden sonra gelerek isimler türetir: cayır-tı cızır-tı çatır-tı gıcır-tı homur-tu gümbür-tü kütür-tü; alın-tı bunal-tı çarpın-tı çıkın-tı kabar-tı karar-tı kaşın-tı kızar-tı sığın-tı sıkın-tı uzan-tı belir-ti öden-ti tiksin-ti ürper-ti doğrul-tu görün-tü vb Fiile gelen örneklerde bu eki -ntı -nti -ntu -ntü olarak da düşünebiliriz
Yukarıda sıralanan fiilden isim yapma ekleri diğerlerine göre örnekleri çok olan işlek eklerdir Bunların dışında sınırlı sayıda örnekte rastlanan ve diğerlerine göre daha az işlek olan fiilden isim yapma ekleri de vardır Bunlar aşağıda alfabetik düzende sıralanmıştır:
-a -e : doğ-a sap-a oy-a yar-a diz-e geç-e gel-e sür-e
-ağan -eğen :dur-ağan ol-ağan yat-ağan gez-eğen
-ak -ek : barın-ak bat-ak bıç-ak dur-ak kaç-ak kay-ak kon-ak sap-ak tut-ak yat-ak dön-ek sür-ek ürk-ek
-alak -elek : as-alak yat-alak çök-elek
-amak -emek : bas-amak kaç-amak tut-amak
-anak -enek: ol-anak tut-anak gel-enek gör-enek kes-enek seç-enek
-ca -ce:sakın-ca dinlen-ce düşün-ce eğlen-ce güven-ce söylen-ce
-ç: gülün-ç iğren-ç inan-ç kılın-ç kıskan-ç korkun-ç sevin-ç usan-ç Eskiden sadece –n-’li çatılara gelen bu ek günümüzde ünlüyle biten fiillere de getirilmektedir: bağla-ç imle-ç tümle-ç
-aç -eç: kaldır-aç sark-aç say-aç büyüt-eç gül-eç sür-eç
-dı -di -du -dü; -tı -ti -tu -tü: imambayıl-dı hünkarbeğen-di şıpsev-di gecekon-du ayakbas-tı külbas-tı piş-ti eltieltiyeküs-tü
-ga -ge: dal-ga yon-ga bil-ge böl-ge diz-ge göster-ge sömür-ge süpür-ge öner-ge
-gaç -geç; -kaç -keç: solun-gaç utan-gaç il-geç süz-geç üşen-geç yüz-geç kıs-kaç
-gıç -giç -guç -güç: başlan-gıç dal-gıç bil-giç sor-guç
-maca -mece : at-ma-ca bul-ma-ca koş-ma-ca bil-me-ce çek-me-ce düz-me-ce kes-me-ce seç-me-ce
-maç -meç: al-maç bula-maç çığırt-maç kar-maç kurut-maç sık-maç yak-maçyanılt-maç yırt-maç böl-meç de-meç
-man -men: az-man danış-man okut-man öğret-men say-man seç-men yaz-man yönet-men
-mık -mik -muk -mük: kıy-mık il-mik kus-muk soy-muk
-n: ak-ı-n bas-ı-n diz-i-n gel-i-n say-ı-n tüt-ü-n yay-ı-n yığ-ı-n
-t : an-ı-t bin-i-t dik-i-t geç-i-t kes-i-t öğ-ü-t um-u-t kon-u-t taşı-t yak-ı-t yap-ı-t yaz-ı-t
Buramtutam çatal dolanbaç>dolambaç saklanbaç>saklambaç göçeri uçarı ışıl kaypak sürünceme tutsak yağmur yayvan kelimelerinde koyu yazılan ekler ise (neredeyse) bu örneklerle sınırlıdır

* -ış (-iş-uş-üş); -ma -me ve –mak -mek ekleri fiillerin ismini bildirir Bu yönüyle mastar veya isim-fiil olarak da adlandırılırlar Bu ekleri alan isimler fiil çekimine girmezler İsim soylu kelimelerin tüm özelliklerini gösterirler


Sıfat Fiil Ekleri

Sıfat-fiiller fiillerden yapılan geçici sıfatlardır Fiil köklerine ve gövdelerine getirilen eklerle yapılırlar Şekil bakımından fiilin özel biçimleri işlev yönüyle de isim karakterindeki kelimelerdir Fiillerin geçici hareket isimlerini oluştururlar Sıfat-fiiller bir ismin sıfatı olabilirler çokluk iyelik ve hâl eklerini alarak edatlara da bağlanabilirler Sıfat-fiiller; yerine göre yüklem olur kalıcı isim olur sıfat gibi kullanılır isim gibi çekimlenirler Bir fiil şekli olan sıfat-fiiller zaman ve hareket de bildirirler Sıfat-fiil ekleri fiillerden çoğunlukla sıfat görevinde kullanılan geçici isimler yapar Bazı örneklerde kalıcı isimler yaptığı için bu eklerin fiilden isim yapma ekleri arasında gösterilmesi yanlıştır Sıfat-fiil yapan ekler şunlardır:
-acak -ecek: olma-y-acak (dua) öden-ecek (borç) veril-ecek (söz)
Kalıcı isimler: çekecek içecek gelecek yakacak yiyecek
-an -en: Çok işlek olarak geçici isimler yapar: ağla-y-an (göz) çalış-an (usta) düşün-en (adam) geç-en (yıl) ver-en (el)
Kalıcı isimler: bakan bölen çağlayan düzen kapan kıran tamlanan tamlayan yaratan>yaradan
-ar -er: bak-ar (kör) dön-er (sermaye) koş-ar (adım) tut-ar (el)
Kalıcı isimler: tutar yazar çizer döner geçer gider göçer keser yeter
-ası -esi: İşlek değildir Dua ve beddualarda rastlanır: adı bat-ası (düşman) canı çık-ası (sarhoş) eli kırıl-ası (hırsız) kör ol-ası (şeytan) sağ ol-ası yan-ası yıkıl-ası öl-esi
-dık -dik -duk -dük; -tık -tik -tuk -tük : duyulma-dık (söz) tanı-dık (adam) görülme-dik (kalabalık) Bu ekin iyelik ekleriyle kullanımı daha yaygındır: bildiğim sevdiğim okuduğumuz gördüğünüz yaptığı seçtiğiniz yonttuğun döktüğünüz gibi
Kalıcı isimler: bildik tanıdık
-maz -mez: çık-maz (sokak)görün-mez (kaza) tüken-mez (kalem) utan-maz (adam)
Kalıcı isimler: çıkmaz Korkmaz Solmaz Yılmaz Dönmez Sönmez gibi
-mış -miş -muş -müş: kırıl-mış (cam) veril-miş (ödev) oku-muş (adam) sön-müş (ocak)
Kalıcı isimler: dolmuş ermiş geçmiş yemiş
-r: bil-i-r (kişi) gör-ü-r (göz)
Kalıcı isimler: düşünür gelir okur yatır

Fiilden Fiil Yapma Ekleri

Fiil kök ve gövdelerinden yeni fiiller türetmek için kullanılan sayıca az fakat işlek eklerdir
1 -l-
Dönüşlülük edilgenlik ve bilinmezlik ifade eden fiiller yapar: boğ-u-l- büz-ü-l- üz-ü-l- yor-u-l-; an-ı-l- bas-ı-l- duy-u-l- gönder-i-l- kaz-ı-l- kıy-ı-l- öv-ü-l- sar-ı-l- sök-ü-l- ver-i-l- yaz-ı-l- yüz-ü-l- gibi
Sonu ünlüyle ve l ünsüzüyle biten fiiller -l- ekini almazlar
2 -ma- -me-
Getirildiği bütün fiil kök ve gövdelerine olumsuzluk anlamı katar: duy-ma- kaç-ma- sor-ma- uyu-ma- yat-ma- bil-me- çek-me- gör-me- vb gibi
3 -n-
Dönüşlülük ifade eden fiiller yapar: bak-ı-n- çek-i-n- giy-i-n yet-i-n-
Dönüşlülük ifade eden -n- ile edilgenlik bilinmezlik yapan –n- birbirine karıştırılmamalıdır Bunlar şekil bakımından aynı fakat işlev bakımından farklıdır:
Dönüşlülük Edilgenlik bilinmezlik
ara-n- (Çok arandı) ara-n- (Her yer arandı)
sil-i-n- (Silinmiş kurulanmış) sil-i-n- (Tahta silindi)
yıka-n- (Ali yıkandı) yıka-n- (Araba yıkandı)
4 -r-
Fiillere yaptırma ve oldurma anlamı katan geçişsiz fiilleri geçişli ya*pan eklerden biridir Sonu ünlüyle biten fiillere gelmez Daha çok sonu ç ğ p ş t y ünsüzleriyle biten tek heceli fiillere gelir: aş-ı-r- bit-i-r- doğ-u-r- duy-u-r- geç-i-r- piş-i-r- vb
5 -ş- :
Fiil tabanlarından işteş ve dönüşlü çatıda * fiiller yapar: at-ı-ş- bak-ı-ş- dön-ü-ş- döv-ü-ş- gör-ü-ş- gül-ü-ş- kalk-ı-ş- kok-u-ş- sev-i-ş- sık-ı-ş- gibi
6 -t-
Ettirgen çatı kuran çok işlek bir ektir: acı-t- az-ı-t- benze-t- boya-t- düzel-t- kapa-t- kuru-t- oku-t- öde-t sür-t- uza-t- ürk-ü-t-yüksel-t- gibi
7 -dır- -dir- -dur- -dür-; -tır- -tir- -tur- -tür-
Çok işlek eklerden biridir Ettirgen çatılı fiiller yapar Ünlüyle biten tek heceli fiillerle ünsüzle biten bütün fiillere getirilebilir:kay-dır- yaz-dır- yıl-dır- bil-dir- de-dir- giy-dir- sez-dir- sin-dir- ver-dir- ye-dir- don-dur- gül-dür- yüz-dür-; aç-tır- as-tır- bık-tır- tart-tır- çek-tir- koş-tur- öp-tür- tüt-tür- vb
Yukarıdakilere göre az işlek olan fiilden fiil yapma eklerinin diğerleri ise örnekleriyle birlikte şunlardır: -a- -e- (bul-a- dol-a- tık-a-); -ala- -ele- (dur-ala- kak-ala- kov-ala- şaş-ala- ov-ala- eş-ele- gez-ele- it-ele- silk-ele- tep-ele-);-ar-/-er- (kop-ar- çık-ar-); -ı- -ü- (kaz-ı- sür-ü-); -k- (dol-u-k- kan-ı-k-; bur-k- kal-k- sil-k-); -p- (kır-p- ser-p-)

* ÇATI: (Türkçede fiil çatıları konusundaki tartışmalar henüz devam etmekte*dir Bu tartışmalar sonuçlanıncaya kadar gelenekleşmiş bilgiler hatırlatılacaktır)
Fiilin anlam bakımından özneye ve nesneye göre olan bağlantısına çatı denir Buna göre fiiller öznelerine ve nesnelerine göre iki grupta değerlendirilirler:
1 Özneye göre fiiller:
a) Etken fiil: Özne alan öznenin yaptığı işi gösteren fiillerdir: bil- oku-
b) Edilgen fiil: Öznesi belli olmayan özne almayan fiillerdir Etken fiillere -°l- -°n- fiilden fiil yapma ekleri getirilerek kurulur: at-ı-l- yaz-ı-l- ara-n- bile-n- gibi
c) Dönüşlü fiil: Öznenin yaptığı işin doğrudan doğruya kendine döndüğünü özneyi etkilediğini gösteren fiillerdir Genellikle -°n- ekiyle kurulur Fakat -°l- ve -°ş- ekleriyle de dönüşlü çatılar kurulabilir: gez-i-n- süsle-n-; üz-ü-l- iyile-ş- vb
d) İşteş fiil: Bir eylemin birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapıldığını gösteren fiillerdir -°ş- ekiyle kurulur: bak-ı-ş- bekle-ş- kaç-ı-ş- yaz-ı-ş-vb
2 Nesneye göre fiiller:
a) Geçişli fiil: Nesne alan fiillerdir: ara- bul- çek- oku- sev- gibi
b) Geçişsiz fiil:Nesne almayan fillerdir: ağla- düş- gül- uyu- yat- vb
c) Oldurgan fiil: Geçişsiz fiilleri geçişli duruma getiren fiilden fiil yapma ekleriyle yapılan fillerdir: ağla-t- düş-ü-r- gül-dür- uyu-t- yat-ı-r- vb
d) Ettirgen fiil: Fiilin belirttiği işin özne tarafından bir başkasına yaptırıldığını gösteren fiillerdir Geçişli veya oldurgan fiillere -°r- -°t- -d°r- -t°r- ekleri getirilerek yapılır geçişlilik dereceleri yükseltilir: iç-i-r- şaş-ı-r- büyü-t- koş-tur- yaz-dır- öl-dür-t- yap-tır-t-tır- vb



Zarf Fiil Ekleri
Zarf-fiiller fiil kökleri ve gövdelerinden yapılan geçici zarflardır Cümlede eylemin yapılış zamanını ve tarzını belirten zarf görevinde bulunurlar
Eylemin yapılış tarzını bildiren bazı zarf-fiil eklerinde tarz görevi zayıflayıp bağ görevi öne çıktığı için zarf-fiil yerine bağ-fiil terimi de kullanılmaktadır
Getirildiği fiile yerine göre zaman tarz ve bağ anlamı (veya görevi) katan zarf-fiil ekleri şunlardır:
-a -e : bat-a çık-a koş-a koş-a sor-a sor-a gül-e gül-e gül-e oyna-y-a gibi tekrar gruplarında tarz görevini yerine getirirken kurallı birleşik fillerde bağ görevindedir: düş-e- (yaz-) düşün-e- (bil-) gid-e- (dur-) oku-y-a-(bil-) vb
-alı -eli : Zaman bakımından işin başlangıç sınırını veya işin süreklili*ğini bildirir: Okula başla-y-alı üç yıl oldu oldu ol-alı tanıştık tanış-alı bildim bil-eli geldim gel-eli gittin gid-eli görme-y-eli (büyümüş) gibi
Bu ek son zamanlarda zayıflayarak gel-eliden beri sat-alıdan beri örneklerinde olduğu gibi beri edatıyla genişleme eğilimindedir
-arak -erek : Eylemin yapılış tarzını bildirir: anlat-arak (öğrendi) çalış-arak (kazan) kay-arak (düştü) gül-erek (cevap verdi) inle-y-erek (öldü)
Yaygın olmamakla birlikte son zamanlarda bazı ağızlarda –dan -den;-tan -ten ekini aldığı da görülür: basarak-dan tut-araktan diz-erekden gül-erekten gibi Bu söyleyiş biçimleri yazı dilinde kullanılmamalıdır
-dıkça -dikçe -dukça -dükçe; -tıkça -tikçe -tukça -tükçe: al-dıkça (aldı) bil-dikçe (sevindi) oku-dukça (okudu) gör-dükçe yap-tıkça iç-tikçe tut-tukça sürt-tükçe vb
-ı -i -u -ü: Tekrar gruplarında tarz; birleşik fiillerde bağ görevindedir: ağla-y-ı ağla-y-ı oyna-y-ı oyna-y-ı diz-i diz-i solu-y-u solu-y-u sür-ü sür-ü; al-ı- (ver-) gel-i (ver-) sor-u- (ver-) gül-ü- (ver-) vb
-ınca -ince -unca -ünce: Zaman gösterir: inan-ınca (yapar) gel-ince (sorar) sor-unca (öğrendi) gör-ünce (koşup geldi) vb
-ıp -ip -up -üp: Bu ekin bağ görevi daha kuvvetlidir: al-ıp (götürdü) çal-ıp (oynadı) sevin-ip (gitti) oku-y-up (adam oldu) sor-up (öğrendi) gül-üp (geçti)
-ken : i- fiiline getirilen zarf-fiil ekidir Kullanımda i- fiilinin i’si düşer ve ek ünlü uyumlarına uymaz: satar i-ken > satar-ken (düşünmez); dinlenmiş-ken gülecek-ken yazacak-ken vb
-madan -meden : Olumsuzluk ifade eden tek zarf-fiil ekidir Olum*suzluk anlamıyla birlikte çıkma kavramı da katar: bil-meden (almış) çalış-madan (olmaz) gör-meden (karar veremem)
Yukarıda sıralanan ekler ve bu eklere verilen örnekler Türkçenin sondan eklemeli bir dil olarak yeni kelimeler türetmeye ne kadar elverişli olduğunu göstermektedir Türkçede eklerin kelime türetme imkânı hakkında fikir vermesi açısından şu anekdot da dikkat çekicidir: “Türkçenin büyük hayranlarından olan ve otuz iki dil bilen J Vandewalle 1991 yılında Ankara Üniversitesi Türkçe Öğretim Merkezini ziyaret etmiş ve bilgisayar programlarından yararlanarak bir eyleme yüz bin civarında kavram yüklenebileceğini göstermiştir”*
Türkçenin yeni kelime türetmede bu denli imkânları varken son zamanlarda özellikle batı dillerinden giren kelimeler için de Türkçenin yapısına ve kurallarına uygun biçimde türetilerek kullanılması teklif edilen Türkçe kelimelerin yerine (bazen değişik amaçlar ve anlayışlarla) ısrarla yabancı kelime kullanmak dilimiz açısından son derece yanlıştır