Amazon Irmağı

Amazon Irmağı





Güney Amerika'daki Amazon Irmağı dünyanın en büyük akarsularından biridir Su hacmi ve akaçlama havzası (sularını topladığı alan) bütün öbür ırmaklardan daha büyüktür Amazon'u besleyen ırmaklar Büyük Okyanus kıyısında, Peru'daki And Dağlan'nın buzlu doruklarından başlar, doğuya doğru akarken 600 metre derinliğinde bir kanyonu geçer ve birbirleriyle birleşip büyüyerek Brezilya'ya ulaşır Sonunda bütün kollar ekvatorda Atlas Okyanusu'na dökülen Amazon'a katılır Toplam uzunluğu 6437 km olan Amazon, Güney Amerika'nın üçte birinin suyunu akaçlar

Okyanustan Amazon'un ağzına doğru ilerleyen bir gemideki yolcular daha kıyıdan 320 km açıktayken ırmağın akışıyla karşılaşırlar; çünkü Amazon, sularını güçlü bir akıntıyla Atlas Okyanusu'nun derinliklerine doğru gönderir Uçaktan bakıldığı zaman bu sular denizin içinde çamurlu, uzun bir leke gibi görülür Amazon'un halici ya da ağzı 270 km genişliğindedir

Amazon Irmağı'nın ağzından kıtanın içlerine doğru gemiyle 3000 km boyunca gidilebilir Peru'nun Iquitos kentine ulaşıldıktan sonra yolculuğa küçük teknelerle devam edilir Sonunda ırmak And Dağlan'nın en doğu bölümünün içinden geçer


Orman ve Bitki Örtüsü

Akıntıya karşı birkaç saat giden bir gemi, iki kıyının birbirine çok yaklaştığı Bin Adalar bölgesine ulaşır Buradaki sık ormanlarda, en yükseğinin boyu 60 metreye ulaşan palmiyeler, büyük yapraklı manolyalar, incir, kauçuk ve brezilyacevizi ağaçlan vardır Bu yöredeki

çok güzel orkideler sarmaşıklarla yarı yanya boğulmuştur; begonyalar ve eğreltiotlan da kendilerine yer bulmak için kaktüsler ve büyük yapraklı bitkilerle boğuşur
Irmak ekvatora yakın aktığı için her zaman sıcak ve nemli olan ortamda bitkiler ve ağaçlar bütün yıl boyu büyür Orman son derece karmaşık ve sıktır, içinde rahatça dolaşılamaz Irmağın çevresinde de hava genellikle sislidir

Amazon havzasının bir zamanlar çok daha sık olan ormanları, günümüzde petrol çıkarma, madencilik ve çiftçilik amacıyla hızla yok olmaktadır Orada yaşayan Yerliler'in de topraklan ellerinden alınmaktadır {bak YAĞMUR ORMANLARI)

Taşkınlar ve Gelgit Dalgaları
Belirli mevsimlerde Amazon'un suları yükselir Bu nedenle içinden geçtiği bütün alçak alanlan sular basar Irmağın tasmasıyla sökülüp sürüklenen bitkiler birkaç ay sonra yeniden gelişir

Amazon denize döküldüğü noktada saniyede 180000 m3 su boşaltır Taşıdığı yapışkan çamurun 180 metre genişliğinde ve yüksekliğinde bir tepe oluşturabileceği söylenir Kimi zaman bir gemideki yolcular, arkalanndan ırmağın yukan bölümüne doğru 300 kilometreye kadar uzanan bir gelgit dalgası görebilirler Irmak belki de adını Yerliler'in amassona (tekne parçalayan) dedikleri bu dalgalardan almıştır Ama 1541'de Amazon'u ilk keşfeden ve Eski Yunan efsanelerindeki Amazonlar'ı anımsatan kadın savaşçılann saldmsına uğradığı söylenen Francisco de Orellana tarafından adlandınlmış da olabilir {bak AMAZONLAR)

Amazon Yerlileri

Amazon Irmağı'ndan yukan doğru çıkıldıkça, ağaç gövdelerinden yaptıklan kanolarda kürek çeken Güney Amerika Yerlileri görülür Sayılan 3 milyona yakın olan bu Yerliler kıyılarda çamur ve kütükten yapılmış köylerde yaşarlar Daha uzak bölgelerde, dış dünya ile bağlantısı olmayan ve atalan gibi yaşamayı sürdüren kabileler de vardır
Yerliler tropik ormanlan işler ya da balıkçı


yan misyonerler, petrol arayıcıları, serüvenciler ve bilim adamlan ile Yerliler arasında zaman zaman ilişki olur Brezilya'da 1911'de, Amazon Yerlileri'ni ve kültürlerini korumak amacıyla bir örgüt kurulmuştu Daha sonra 1960'larda, örgütün birçok görevlisinin Yerliler'in topraklarını ele geçirmek için kabilelerin yok edilmesine izin verdiği ortaya çıkanldı Örgüt bugün yeniden düzenlenmiştir

Hayvan Varlığı

Amazon ormanlarında değişik maymun türleri, ağaçlarda başaşağı asılı duran tembelhayvanlar, karıncayiyenler, dev kertenkeleler, tapirler, armadillolar ve akrepler yaşar Suyu seven büyük anakonda yılanlarının da görülebildiği ırmağın kıyılarında Güney Amerika'ya özgü timsahlar uyur ve dev nilüferler arasında kaplumbağalar dolaşır
Irmaktaki yüzlerce değişik tür balığın bazılan akvaryumda da beslenebilir, ama zehirli vatozlar ve çıplak insan etine saldıran korkunç piranalar da vardır Sivrisinekler ve karıncalar ile öteki sayısız böceğin bazıları çok rahatsız edicidir

Akşam güneş ansızın batar ve sonra orman, gizemli sesleri ve hışırtılanyla yaşamaya başlar Tukan bir ağaç dalındaki tüneğinden yüksek sesle yakınır, gece kuşlarının haykırışıyla hava titreşir, kırmızımsı maymunlar ağaçlardaki yerlerinden bağrışır ve kan emen yarasalar uçuşur

Güney Amerika’da yer alan Amazon Nehri (İspanyolca: Río Amazonas, Portekizce: Amazonas), Afrika’daki Nil Nehri ile birlikte dünyanın en uzun nehirlerinden biridir Büyük Okyanusa 160 km mesafede, Peru’daki And Dağlarının doruklarından doğarak doğuya doğru bir seyir izleyip Atlas Okyanusuna dökülür 6,400 km uzunluğundaki Amazon’un taşıdığı su miktarı Mississippi, Nil, ve Yangtze Nehirlerinin taşıdıkları suların toplamından fazladır (tüm dünya nehirlerinin taşıdığı suyun yaklaşık % 20-25 ini taşıdığı sanılmaktadır)


Amazon Nehri, yaklaşık yıllık ortalaması 180000 m³/sn olan debisiyle ve suladığı alanın (Amazon Havzası) büyüklüğü itibarıyla da birinci sıradadır Denize döküldüğü Atlas Okyanusu kıyılarında genişliği yaklaşık 300 kilometredir Amazon’un ağzı 1500′de Pinzon tarafından keşfedilmiş, nehrin kaynaklarıysa ancak 1941′de Bertrand Flornoy’un yönettigi ekip tarafından bulunmuşturVe Çok yararlı olduğu keşfedilmiştir


Güney Amerika’da And Dağlarından doğup, Atlas Okyanusuna dökülen 6275 km uzunluğunda büyük bir nehir Havzası 5318100 kilometrekaredir Havzasının genişliği ve suyunun çokluğu bakımından dünya nehirlerinin birincisi, uzunluğu bakımından ise ikincisidir


Nehrin büyük bir kısmı Brezilya sınırları içinde akarak, kollarıyla birlikte ülke arazisinin yarısını sular Havzasında yer alan dünyanın en büyük ovasına ismini verir Nehir kendisine karışan kollarıyla dünyanın en büyük akarsu şebekesi meydana getirir


Amazon Nehri, batıdan doğuya ekvator çizgisine yakın bir mecra takib eder Nehrin iki kıyısının arasındaki uzaklık 10 kilometreye ulaşır Deltasında denize döküldüğü yer, karşıdan karşıya iki motorlu bir uçakla bir saat on beş dakika sürer Denize akıttığı su mikdarı saniyede 216332 metreküp olup, dünyadaki bütün nehirlerin akıttığı su miktarından daha fazladır Nehrin saniyedeki akış hızı, Mississippi Nehrinin akış hızının 12 katıdır


Amazon’un kaynakları pekçok ve dağınıktır Genelde, kabul edilen kaynak, nehir ağzından 6240 km uzaklıkta Peru’daki And Dağlarıdır Buradaki buzlu dağlardan gelen Apurimac ve Maranun nehirleri Amazon Nehrine karışırlar Asıl Amazon Nehrine Brezilyalılar “Rio Amazonas” derler Manaus’ta Rio Negro ile birleştiği yerden üst tarafa akan yere “Rio Solimeos” adı verilir Amazon’un kollarından başlıcaları kendi başlarına birer nehir gibidirler Bazıların uzunlukları şöyledir:


Sağ kolları: Xingu 2900 km, Tapajos 2900 km, Madeira 3380 km, Purus 3220 km, Jurua 2400 kilometredir
Sol kollar: Japura 2400 km ve Negro 2250 kilometredir


Amazon ilk bakışta bir nehir değil, daha çok üzerinde büyük tonajlı gemilerin seyrettiği deniz-nehir veya denizin kocaman bir uzantısı görünümünü verir Denizle birleştiği kısımda irili ufaklı adaların meydana getirdiği 240 kilometrekare genişliğindeki halici ile karaya girmiş Atlas Okyanusu’nun bir körfezi gibi kabul edilir
Amazon’un kendisi ve Perus, Jurua ve Madeira gibi büyük kolları boyunca nehir taşımacılığı çok fazladır Su seviyesinin en yüksek olduğu Nisan-Ağustos devresinde taşımacılık daha da önemlidir

Amazon’un ve kollarının aşağı kısımlarında taşımacılığın en iyi zamanını okyanus gel-gitleri (med-cezir) belirler Gel hareketleri ile yukarı doğru taşımacılık, git hareketleri ile aşağı doğru taşımacılık kolaylaşır

AMAZON IRMAĞI

Amazon Irmağı,Portekizce,RIO AMAZONAS,İspanyolca RİO AMAZONAS,Güney Amerika"da dünyanın,su toplama havzasının hacmi ve alanı açısından en geniş ırmağı

En batıdaki kaynağı,Büyük Okyanusa ancak 160 kmuzakta Peru Andları"nın yüksek tepelerindedirBuna karşılık Kuzey Brezilya"da 6437km boyunca akarak doğuda Atlas Okyanusuna dökülürUzunluk bakımından Nil"den sonra dünyada ikinci sırayı alırYeryüzündeki bütün akarsuların taşıdığı suyun yüzde 20-25 "inin Amazon"un payına düştüğü sanılmaktadır240 km genişliğindeki ağzından ,yıllık ortalama göre,saniyede 180000 m3 su denize dökülürBu miktar,Kuzey Amerika"daki Missisippi Irmağının 10Zairedeki Kongo Irmağının da 4 katıdırOkyanusa dökülen su o kadar çoktur ki,kıyıdan 160 kmaçıklara kadar deniz suyu tuzlu değil,tuzlumsudurAmazon"un Guyana ve Brezilya dağlıklarından özellikle de Andlardan doğan bini aşkın kolu bilinmektedirBunlardan yedisinin uzunluğu 1600 km"den Bolivya"dan kuzeydoğu yönüne akan Madeira"nın ise 3200 km"den fazladırBütün yıl boyunca ulaşıma açık olan Amazon,Atlas Okyanusundan 1600 km içerde olan Manaus"a kadar büyük şileplere geçit verirAz eğimli bir arazide akan ırmak,U biçimindeki gölleriyle,ıssız kanallarıyla ve menderesli bir ırmağa özgü nitelikleriyle ayırt edilirSellerin (varzeas)her yıl geri çekilirken arkada bıraktığı verimli mil tabakası,Hollanda"nın neredeyse iki katına eşit olan 65000 km2"lik bir alana yeniden canlılık getirirAmazon"un yaklaşık 7 milyon km2 olan su toplama havzası,dünyanın öbür ırmaklarından herhangi birinin havzasından yaklaşık iki kat daha geniştirKolları,bataklıkları,ve gölleriyle Amazon,aralarında elektrikli yılanbalığı,ve pirana da olmak üzere,milyonlarca balığı besleyen engin bir tatlı su denizi olarak tanımlanabilir

Kaynak;AnaBritannica cilt 2 frmsinsinet için derlenmiştir