Bozkır Kültürü

BOZKIR KÜLTÜRÜ

' Türk tarihinin ilk safhası daha ziyade Asya ve Avrupa bozkırlarında geçmiştir Bunun hiç şüphesiz en önemli sebebi Türk'lerin bu tabii yaşam şartlarını sevmeleri olmuştur Bu sebepten düşünce tarzı, inancı, dünya görüşü, örf ve gelenekleri bozkırların köklü izlerini taşır

İlk kültürler doğdukları bölgenin şartları içinde gelişmiştir Bunun için avcılık ve ormancılıkla geçinen kavimler asalak ''kültüre sahip olmuşlardır Tarıma elverişli alanlarda yaşayanlar çiftçilik yapmışlar ve ''köylü'' kültürünü oluşturmuşlar Besicilikle yaşayan bozkırdakiler ise ''çoban'' kültürünü oluşturmuşlardır

Bozkırlar çöl değildir, bol otlakları ile besiciliğe elverişli,kuru tarıma imkan veren rutubetli yüksek yaylalardır Ancak bir kültürün oluşması için sadece coğrafi şartlar yeterli değildir İnsan unsuru da önemli bir rol oynar
O halde her kültürün üç temel kaynağı bulunmaktadır:
1-Coğrafi çevre
2-İnsan
3-Cemiyet

Buna göre uzun geçmişi bozkır şartları içinde geçen Türk topluluğunun kendine mahsus bir kültür tipine sahip olacağı meydandadır Biz buna doğuş ve gelişme safhasından dolayı ''Bozkır Kültürü'' diyoruz Başka bir deyişle Bozkır kültürü Türk kültürü demektir

Bozkır kültürünü göçebe olarak ta nitelemek yanlıştır Türk kültürü ''at'' üzerine kurulmuştur Fakat temel prensipleri sadece bundan ibaret değildir Bunun yanında ''demir''de vardır Ayrıca bir hukuk anlayışı ile donatılmıştır Din, düşünce, ahlak yönlerinden de tamamlanmaktadır

Buna karşılık ''at'' göçebelerin hayatında birinci planda görülmez Bozkır kültürüne karakter veren ''demir''e pek çok göçebe kavim kültüründe rastlanmaz Göçebelerdeki Din ,Hukuk, Devlet anlayışı da Türklerdeki gibi değildir

Bu sebepten dolayı bozkır kültürünü göçebe kültürü şeklinde tarif ilme aykırıdır
'''

Türk tarihinin ilk safhası daha ziyade Asya ve Avrupa bozkırlarında geçmiştirBunun hiç şüphesiz en önemli sebebi Türk'lerin bu tabii yaşam şartlarını sevmeleri olmuşturBu sebepten düşünce tarzı,inancı,dünya görüşü,örf ve gelenekleri bozkırların köklü izlerini taşır
İlk kültürler doğdukları bölgenin şartları içinde gelişmiştirBunun için avcılık ve ormancılıkla geçinen kavimler "asalak "kültüre sahip olmuşlardırTarıma elverişli alanlarda yaşayanlar çiftçilik yapmışlar ve "köylü" kültürünü oluşturmuşlarBesicilikle yaşayan bozkırdakiler ise "çoban" kültürünü oluşturmuşlardır

Bozkırlar çöl değildir,bol otlakları ile besiciliğe elverişli,kuru tarıma imkan veren rutubetli yüksek yaylalardırAncak bir kültürün oluşması için sadece coğrafi şartlar yeterli değildirİnsan unsuru da önemli bir rol oynar
O halde her kültürün üç temel kaynağı bulunmaktadır:

1-Coğrafi çevre
2-İnsan
3-Cemiyet
Buna göre uzun geçmişi bozkır şartları içinde geçen Türk topluluğunun kendine mahsus bir kültür tipine sahip olacağı meydandadırBiz buna doğuş ve gelişme safhasından dolayı "Bozkır Kültürü" diyoruzBaşka bir deyişle Bozkır kültürü Türk kültürü demektir

Bozkır kültürünü göçebe olarak ta nitelemek yanlıştırTürk kültürü "at" üzerine kurulmuşturFakat temel prensipleri sadece bundan ibaret değildirBunun yanında "demir"de vardırAyrıca bir hukuk anlayışı ile donatılmıştırDin,düşünce,ahlak yönlerinden de tamamlanmaktadır
Buna karşılık "at" göçebelerin hayatında birinci planda görülmezBozkır kültürüne karakter veren "demir"e pek çok göçebe kavim kültüründe rastlanmazGöçebelerdeki Din ,Hukuk,Devlet anlayışı da Türklerdeki gibi değildir
Bu sebepten dolayı bozkır kültürünü göçebe kültürü şeklinde tarif ilme aykırıdır

SOSYAL YAPI

Türk Bozkır topluluğunun sosyal yapısı şöyledir:

1-OĞUŞ = AİLE
2-URUG = SOY
3-BOD = BOY,KABİLE
4-OK = SİYASİ BİR TEŞKİLATA BAĞLI KABİLE
5-BODUN = SİYASİ İSTİKLALİ OLAN,VEYA OLMAYAN BOYLAR BİRLİĞİ
6-İL(EL) = MÜSTAKİL TOPLULUK,DEVLET,İMPARATORLUK

AİLE

Eski Türk sosyal hayatında aile bütün sosyal bünyenin çekirdeği durumundaydıKan akrabalığına dayanıyorduTürk ailesi "küçük aile" tipindeydiBu yönü ile Yunan,Roma,İslav ailelerinden ayrılmaktadırEski Yunanistan'da ve Roma'da aile reisi,ailenin diğer fertleri üzerinde mutlak hakim iken,İslav'larda ise aile büyüğü bütün aile halkına kölesi gibi hükmederdiBu ailelerde mülkiyet kolektifti

Türklerde ise mülk ortaklığı yalnız otlaklara ve hayvan sürülerine aittiHatta sürülerde çok kere şahsi mülk halindeydiEvlenen erkek veya kız,baba ocağından hisselerini alarak ayrılır,yeni bir aile kurardıBaba evi ise en küçük oğula kalırdıTürklerde tek eşlilik yaygındıKadın hürdü ve Türk topluluğunda saygı görürdüAta biner,ok atar,hatta güreş tutarlardıNamus ve iffetine düşkün olan Türk kadınının savaşta düşman eline geçmesi büyük zillet sayılırdı

URUG

Bu ifade soy,sop manasına gelmektedir


BOY

Aileler veya soy'lar bir araya geldiği zaman boy teşkil ediyorduBaşında Bey bulunurduBey'in görevi boydaki iç dayanışmayı muhafaza etmek,hak ve adaleti korumak ve düzenlemektiBoy Bey'leri cesareti,mali kudreti ve doğruluğu ile tanınmış kişiler arasından seçilirdiAile ve soyların temsilcileri,seçici heyeti meydana getirirdiBu heyet,eski Türk Devletlerinde mevcut meclislerin küçük çaptaki ilk tipidir


BODUN

Boylar birliğine "BODUN" denmekteydiBaşında "HAN" bulunuyordu
Bodunlar Boylar arasındaki sıkı işbirliğinin meydana getirdiği siyasi topluluklardır


DEVLET (İL)
Eski Türklerde siyasi teşkilatlanmanın en üst kademesini "İL" meydana getiriyordu
Bodun'lar ve Boy'ların merkezden idare edilmesi sayesinde İl'de birleşmiş olan halk,"töre" denilen ortak idari ve hukuki düzenle yönetilirdiDemek ki Türk"il"i yurdu koruyan,milleti huzur ve barış içinde yaşatan bir siyasi kuruluştur

Türk ilinin özellikleri şöyle özetlenebilir:
1-İstiklal
Bu konuda Asya Hun Devlet meclisindeki şu konuşma (Çin yıllıklarından alıntıdır)Türklerin bağımsızlık hakkındaki bütün görüşünü kısaca özetler:
"İstiklale karşı hayranlık duymak ve bağımlı olmayı yüz kızartıcı saymak bizim geleneğimizdirAtalarımızdan toprakla beraber devr aldığımız devletimizi;Çin ile uzlaşmak pahasına feda edemeyizMücadele edecek savaşçılarımız mevcut iken devletimizi korumalıyız"(Çiçi'nin konuşması MÖ58)
2-ÜLKE
Yine bu madde şu güzel örnekle açıklanabilir:
Asya Hun Tanhu'su Motun,komşu Tung-Hu'ların vergi olarak at ve kadın istemelerine fazla itiraz etmemiştiFakat devlet arazisi isteğiyle karşılaştığı zaman ,devlet meclisinde,toprağın devlete temel olduğunu ,kendisinin kimseye arazisini terk et demeye yetkisinin bulunmadığını söylemişti(MÖ209)

3-HALK
Halk deyiminin eski Türkçe karşılığı "KÜN" idi
Özel mülkiyet kişi haklarının ve hürriyetin teminatıdırİnsan şahsi mülke sahip olup onu istediği gibi kullanabilir
4-TÖRE
Türk devletinde halkın hak ve hürriyetini istemesi tabii idiHalkın bu isteği,törenin uygulanması ile karşılanıyorduTöre,eski Türk hayatını düzenleyen hukuki kaidelerin bütünüydü

HÜKÜMRANLIK

Hükümranlığın meşruluğu çok çeşitli şekillerde görülürBunlar arasında başlıca üç tip tespit edilmiştir
1-Gelenekçi Hakimiyet
2-Karizmatik Hakimiyet
3-Kanuni hakimiyet
Eski Türk hükümranlık anlayışı "KARİZMATİK" tipte görünmektedirYani Türk hükümdarına idare etme hakkının Allah tarafından verildiği kabul edilir


KUT
Türk Hükümdarı Tanrı tarafından KUT ve ÜLÜG (kısmet) ile donatıldığı için işbaşına gelebilmekteydiEski Türk devletinde siyasi iktidar kavramı "KUT" deyimi ile ifade ediliyordu

MECLİSLER

Türk devletlerinde daimi bir Devlet meclisi bulunurduBu meclis gerektiği zaman Hakan'ın vermiş olduğu emirleri iptal edebilir ve gerektiği zaman da Devletin devamı için kararlar alabilirdiMeclis Hakan'a emir dahi verebilirdi

İKTİSADİ HAYAT

BESLENME

Bozkırlı Türklerin başlıca gıda maddesi et idiEn çok at ve koyun eti yenirdiEt üretimi çok olduğu için,bunların konserve olarak muhafazası gerekirdiTürkler konserve et yapmayı öğrenmişlerdiEn ünlü Türk içkisi kısrak sütünün mayalanmasından elde ettikleri "KIMIZ"'dıAyrıca buğday ve darıdan bir cins içki yapılıyorduOğuzlar bozayı severlerdi
Sebzeye fazla ilgi duymazlardıSütlü darı,peynir,yoğurt bozkır yiyecekleriydiUygur'lar Türkistan'da üzüm yetiştirip şarap üretiyorlardı


GİYİM

Giyim eşyası deri ve yünden yapılırdıEski Türkler bez dokurlar,giyecek için kendir üretirlerdiBütün giysilerinde kopça yerine düğme kullanırlardı
Ayağa çizme,başa börk giyilirdiTürk erkekleri sakalını tıraş eder fakat saçlarını uzun bırakırlardıBıyık bırakmakta adettendi


DEMİR

Bozkırlı Türkler dünyanın en büyük Devletlerini kurmuşlardıBunun için büyük ölçüde ve çağına göre daima yüksek bir savaş sanayine ihtiyaç duymuşlardırDemir sayesinde bu üstün sanayi kurulmuştuDemir çağının başlangıcı bu madenden bol miktarda alet ve silah yapımı iledirBu imkan Altaylar ve Yenisey nehrinin kaynak bölgelerinde mevcuttuAltaylılar çok eskiden beri usta demirciler olarak tanınmışlardırOrta Asya'da demir işleyiciliğinin başlangıcı 4 bin yıl öncesine rastlamaktadır

ŞEHİR

Eski Türkler,yazın zaruri olarak yaylalarda otururlardıKışın barınma için evler inşa ederlerdiEvler daha ziyade ker*** ve ahşaptan mamuldülerTaş pek az kullanılırdı
Türkler duvarlarla çevrili mahallerden pek hoşlanmadıkları için bu türden kurdukları yerler çok azdırGenellikle dağınık halde yaşarlardı

TİCARET

Türk Devletleri komşu devletlere canlı hayvan,kösele,deri,kürk ve hayvani gıdalar satarlardıBunun karşılığı olarak hububat,ve giyim eşyası satın alırlardıTürklerle komşuları arasında şiddetli rekabete yol açan büyük kazanç vasıtalarından biri de İpek Yolu idiBu yol Çin'den Akdeniz kıyılarına kadar uzanıyorduBu yolun geçit yeri olan İç Asya bölgesi 1000 yıl boyunca Çin ve Türk siyasetlerinin ana hedefi olmuştur

TARIM

Oğur Türkleri çiftçilikle uğraşmışlardırDoğu Türkleri de elverişli bölgeler az da olsa,tarımla meşgul olmuşlardırÖzellikle Göktürkler'de her ailenin ekip,biçtiği arazisi vardıAma genel olarak bakıldığı zaman Türkler ziraatla pek fazla uğraşmamıştır


MALİYE

Bozkır devletinin ekonomisi,mağlup ve bağlı devletlerden almış oldukları yıllık vergiler ve hediyeler,ayrıca halktan toplanan vergilere dayanıyorduAsya Hun impda bu işle ilgilenen hususi memurlar vardıAyrıca işlek ticaret yollarından sağlanan gümrük vergileri de mevcuttuÜretilen altın,gümüş,demir,kurşun,bakır gibi madenlerde satılarak devletin maliyesine aktarılırdıEski Türkler para olarak daha çok üzeri resmi damgalı ipek parçası kullanmışlardır

ESKİ TÜRKLERDE EDEBİYAT VE SANAT

Türk destanları bozkır hayatının sonsuz mücadelelerle dolu hatıralarını taşımaktadırBu edebiyat nevi'nde kurt'tan türeme,gökten inme,ışık olma ,"Kutlu Dağ" vb efsaneleri Türk halkının yaşadığı acılarını ve özlemlerini dile getiren motifler taşırlar

Türk efsanelerinde "kurt" merkezi bir rol oynamaktadırTürk kültüründeki kurt ile ilgili destan ve efsaneler Hun'larla başlarGöktürk Hükümdar sülalesinin atasının bir dişi kurt olduğu inancı 6-7yylarda Türk halk çevresinde çok yaygındıBu durumlardan dolayı Göktürkler bayraklarında ve pek çok sancaklarında bu kurt başı motifini sıkça kullanmışlardır


Uygur Türk'lerinden yayılan bir başka efsane ise "Kutlu Dağ" efsanesidirİnanışa göre O zamana dek Uygur'ların elinde olan bir taş parçasının Çin'liler tarafından ele geçirilmesi sonucu felaket yıllar başlamış ve bu olaylar kuraklık,açlık,ölümler zinciriyle devam etmiştir
En büyük ve eski destan "Oğuz Kağan" destanıdırBu destanda eski Türk devlet gelenekleri ve sosyal davranışları yansıtılmıştırDestan içerisinde Bozkurt,semavi ışık ve geyik bir araya getirilmiştir


Gökten bir ışık demeti içinde inen kızla evlenen Oğuz,gün ışığından meydana gelen Bozkurt öncülüğünde dünya fütuhatına çıkmıştırEski Türk destanlarından biriside "Alp-Er-Tunga Destanı"dırBu Türk liderinin adı ve hatırası Türkler arasında asırlarca yaşamış,Göktürk'ler ve Uygur'lar adına törenler tertip etmişlerdirTürklerin hayatını anlatan bir başka destan ise "Manas" destanıdırEski Oğuz destanlarından bir parça kabul edilen "Dede Korkut" kitabı da Bozkır Türk topluluğunun örf ve geleneklerine aks ettirilmektedir


Başlıcaları bunlar olan destanlar ve efsaneler,eski Türklerde canlı bir halk edebiyatının varlığını göstermektedirÖrnek olarak Attila için yazılan ve bize Latince tercümesi gelen,ünlü Mersiye zikredilebilir

YAZI

Kendilerine ait yazıları olduğu bilinen ilk Türk topluluğu Göktürk'lerdirDaha önceki çağlarda da Türklerin yazıları vardıÇünkü yazının icadına yol açan sebeplerden birisi devlet idaresiydiÇok geniş sahalara yayılmış Türk implarını yazı olmadan idare etmek imkansızdı

Ak-Hunların yazıları Göktürklerinki gibiydiOğur boyları kendi yazılarını kullanıyorlardıHun katipleri kendi dillerinde yazdıkları metinleri Attila'ya okuyorlardıAvrupa Hun'ları yazılarını Asya'dan beraberlerinde getirmişlerdirOrhun-Türk yazısının milattan önceki çağlardan kalma örnekleri son yıllarda Tanrı Dağlarındaki kazılarda bulunmuşturBunlara göre Türk yazısının tarihi MÖ5yyla kadar çıkmaktadır


Orhun alfabesi Bulgar'lar,Hazar'lar,Peçenek'ler,Macar'lar tarafından da,bazı küçük farklarla kullanılmış,böylelikle Uzak Doğu'dan Orta Avrupa'ya kadar uzanan sahada ortak bir yazı haline gelmiştir

SANAT

Bozkır sanatı hayat şartlarına uygun olarak,"hayvan üslubu" şeklinde gelişmiştirHayvanların birbirleri ile olan mücadelelerini gösteren motifler ön plandadırBunlar kemer tokaları,kılıç,hançer kabzası,süs eşyası,koşum takımı gibi taşınabilir malzeme üzerine işlenmiştir1960 lı yıllarda Orhun'da yapılan bir kazıda Kül-Tegin'in çok güzel yontulmuş mermer büstü ortaya çıkarılmıştırBu sanat eseri Türk çehresinin saf biçimini göstermektedirBozkır Türklerinde renkli taş ve gümüş kakmacılık,kuyumculuk halı ve kilim dokumacılığı,gergef işçiliği,otağcılık sanatları çok ilerdeydi


Eski Türk topluluk hayatında müziğin önemli bir yeri vardıAttila Burgond kralına bir Hun orkestrası göndermiştiÇin kaynakları 28 çeşit Hun halk türküsünden bahsederAyrıca askeri mızıka yaygındıGöktürk,Uygur bandolarında ,davul başta olmak üzere,çeşitli çalgılar mevcuttu
Türk müzik aletleri içinde "Kopuz" Bozkır Türk folklorunda çok önemli bir yer tutardı

ZAMAN HESAPLARI

Eski Türklerin zaman hesabı da Bozkır kültürü taşımaktadırYılların adları hayvan adları ile belirtiliyordu(Koyun yılı,pars yılı,yılan,sığır yılları gibi)Eski Türk takvimi 12 yıllık devreler esasına dayanıyorduBir yılda 12 ay vardıBir ay yine 12 kısma ayrılıyor ve her kısma "Çağ" deniliyorduYıl 365 gün 5 saatten biraz fazla hesaplanmıştıGünün başlangıcı gece yarısı idiYılbaşı Ocak veya Şubat aylarına rastlardı