"Kültür Başkenti"nde Neler Oldu?

Medeniyetimizin ve kültürümüzün asırlar boyu nesilden nesile devamını sağlayan bir takım unsurları vardır; din,dil, tarih,mimari, sanat gibi Bu unsurlar, asırlarca köklerimize bağlı kalmamızı sağlayan, geçmişle bugün ve gelecek arasındaki köprülerdir Hepsi kendine has özellikleriyle hayatımızı şekillendirmiş, bazıları ise elimizde şekil bulmuştur

İşte böylelerinden olan mimarimiz, Osmanlı’dan da ötelere uzanıp yüzlerce yıl içinde yüzlerce tarz ve üslup kazanarak şekillenmiş; onca çeşitli güzellikteki camiler, medreseler, mektepler, köprüler, hanlar, hamamlar şehirlerimizin süsü olmuştur Hatta bu konuda kuşları bile düşünecek kadar hassasiyet kazanılmış; Süleymaniye, Selimiye gibi muazzam camiiler inşa edilirken, kuşlara da küçük saraylar, yani kuşevleri yapılmıştır

Üstelik bu mimari, günümüzde pek çok yerde olduğu gibi şehrin tabii yapısıyla dargın ve zıt da değildir Bir Osmanlı şehrinin binalarında kullanılan malzeme ve üslup, tabiatla hep bir uyum içindedir; sanki ağaçlarla evler o topraklarla beraber filizlenmiş, beraber büyümüş gibidirler

Bir Şehir Mimarı ki…

Hal böyleyken gün gelmiş, bir zamanlar bir şehrin süsü olan tarihi binalar, yine bu şehrin sözde imarı ve düzeni için; esasındaysa kasten ve bilerek adeta budanmış, tarumar edilmiş, yerlerine lüzumsuz apartman daireleri iş hanları, yollar vesaire yapılmıştır Bu şehir, maalesef tarihimizin ve medeniyetimizin beşiği İstanbul’dur

Şöyle ki, 1936 yılında şehir mütehassısı unvanıyla Fransa’dan getirilen Henry Prost isimli bir mimar, tam manasıyla İstanbul’a musallat olur Bu şehircilik uzmanı, her nasılsa bir yıl içinde İstanbul’u öğrenmiş hem de bir imar planı hazırlamıştır 1939’da kabul edilen bu planın tatbikinde Prost’un en büyük yardımcısı ise dönemin ( 1938-1949 ) vali ve aynı zamanda da belediye başkanı olan Lütfi Kırdar olmuştur

Çizdiği Projeleri Hep Tarihi Eserlerin Üzerinden Geçirdi
Bu imar planında İstanbul’un tarihi, daha doğrusu Osmanlı tarihi hiç göz önünde bulundurulmamış; devirlerinin en nadide örneklerinden olan nice cami, mescid, mektep, medrese ve çeşmenin sadece adı kalmıştır Hâlbuki Prost, kendi memleketinden yaptığı planlarda, tarihi eserlerin korunmasına çok dikkat etmiş biridir, yani tarihe saygılı bir adamdır o; ama kendi tarihine…

Onun İstanbul için tertip ettiği imar planına göre yapılanlara şöyle bir bakıldığında, zaten bu husus dikkati çeker Nitekim planındaki ana yollardan biri ( şimdi Saraçhane-Unkapanı arasında uzanan cadde) Bozdoğan Kemeri’nin içinden geçmektedir, ama önüne çıkanı yuttuğu yetmezmiş gibi kendine zararı olmayacak tarihi binaları da yıkarak… Bilahare, bu yolun hemen yanından ortaya çıkan bir kilise (Ayios Polieuktos) harabesinin etrafı ise park olarak düzenlenir; hala da öyledir Surlar boyunca büyük caddeler açılmıştır yine bu plana göre…

Fetih ordusuna namazgahlık yapmış olan ve Osmanlıların, saygılarından dolayı hayvan bile otlatmadıkları Okmeydanı bu tarihlerde imara açılmıştır O güzelim menzil taşları müteahhitlerin insafına bırakılır; çoğu sökülür, ayakta kalabilenler de ya bir bahçe duvarına köşe taşı olmuştur yahut yarı beline kadar toprağa gömülmüştür

Daha İstanbul’un yeni fethedildiği tarihlerde, Haliç’in dolmasını önlemek için Kağıthane sırtlarının tarımdan menedilip buralara ayrık otu gibi toprağı tutacak şeylerin ekilmesi, Haliç’in dibinden çıkarılan kil ve porselen imalatı yapan işyerlerinin vergiden muaf tutulması vb tedbirler alınırken ve bu hususa devletin son zamanlarına kadar dikkat edilirken bu kişi yani Henry Prost, Haliç’in etrafını fabrikalara tahsis etmiştir Zaten imara açtığı diğer bir çok yerdeki gibi beraberinden gelecek gecekondulaşmayı bilmektedir Sonuç ise malum: daha düne kadar yanına yaklaşılamayan bir Altın Boynuz!

Fatih Camii’nin Düşürüldüğü Tehlike

Fatih Camii’nin hatırası ve ehemmiyeti herkesçe bilinir ve tasdik edilir Bunu Prost da bilirdi ama tasdik etmezdi; hatta onun bildiği başka bir şey daha vardır: Fatih camii; kuru iken kaya gibi sert, ıslandığında ise yumuşak olan “kil” den bir tepe üzerine kurulmuştur Evet, bu doğrudur ama külliyeyi buraya kuran ecdad tedbirini de almış; kili kuru tutmak için icap eden yerlerde derin kuyular açarak zemin suyunu buralarda toplamış ve biriken suyu da daha aşağılardaki çeşmelere vermiştir

Bugün Saraçhane’den Edirnekapı’ya uzanan Fevzi Paşa Caddesi, Prost’un Fatih Camii’ne biçtiği kaftandır Ama bu kaftan camiye hürmet duyduğu için değil, zamanla onu yiyip bitirmek için biçilmiştir

Fevzi Paşa Caddesi’nden geçerken fatih medreselerinin yüksek duvarları hemen dikkat çekerişte bu duvarlar aslında Fatih Külliyesinin dayanıksız bırakılmış temelleridir ve cadde açılırken ortaya çıkarılmıştır Bu yol açılırken metrelerce derine inmenin lüzumsuzluğu aşikardır, elbette kasıt müstesna

Hasılı, temellerin orta yerde bırakılmasıyla kalmaz, bu bölgede imara açılır Takip eden yıllarda etrafa yükselen apartmanlar sebebiyle, kuyuların suyunu tahliye eden kanallarda kapanır Prost’un verdiği zarar uzun vadelidir; nitekim 17 Ağustos depreminde en çok hasar gören yerlerden biride Fatih Camii ve Külliyesi olmuştur

1950’ye kadar İstanbul’u hallaç pamuğu gibi atan Prost’un bu tarihte Belediye İmar Müdürlüğü bünyesinden ayrılmasının ardından kurulan Revizyon Komisyonu, onun planını inceler ve bir rapor hazırlar Rapora göre Prost’un planı tam bir faciadır; planın hazırlanmasında hiçbir ilmi temele uyulmamış; şehir çevresiyle birlikte ele alınmamış; şehrin jeolojik ve tarihi etütleri yapılmammış; gereksiz kamulaştırmalara gidilmiş; yol eğimleri, kot farklılıkları ve zemin ilişkileri rastgele çizilmiş; şehrin ölçeğini bozan ve yapılması mümkün olmayan bir çok meydan düzenlenmiş; şehrin bazı yerlerinde çok fazla çalışılırken bazı yerlerine hiç dokunulmamış…vs

Rapor, aynı minval üzere devam etmektedir Zaten bu kadarı bile yukarıda değinen hususları açıklamaya yeter Peki, O halde bu şehircilik uzmanı, yaptıklarını, uzmanlığını gösteren hangi plan ve programa sadık kalarak yapmıştır? Bu sorunun cevabını vermek çok zor olmasa gerek

Neticede, maalesef bu yıkımlar Prost ile sırlı kalmamış, ondan önce de sonra da yine pek çok tarihi eser, imar ve düzen adına ortadan kaldırılmış, hatta sadece 1956-57 arasında 54 camii yıkılmıştır Burada, mevzuya sadece değinilmiş ve mesele İstanbul bazında ele alınmıştır Aynı tarihlerde, Anadolu’nun dört bir yanında da aynı yıkımlar gerçekleştirilmiş, nice nice vakıf eserleri ve nefis tarihi binalar satılmış, yıkılmış, farklı maksatlarla kullanılmış ve hatta yağmalanmıştır Bu eserlerden bazıları aslına uygun olarak yaptırılmaya çalışırmış ise de orijinali gibi hiçbir zaman olamayacağından sadra şifa olmaz

Bugün Yerinde Olmayan Eserlerden Bazıları

Yeni Çeşme Mescidi; Üsküdar’daydı, 1590 tarihlerinde yaptırılmıştı, 1935’te yola feda edilmiştir

Balık Pazarı Tekkesi Mescidi; Eminönü’nde, Galata Köprüsü’nün hemen solunda idi1936 da yıkılıp arsası meydan yapıldı

Çınar Mescidi; Fatih’teydi 1937’de yıkılarak yerine CHP parti binası yapıldı

Hoca Teberrük Mescidi; 1717 tarihliydi,1941- 42 yıllarında yıktırıldı, üzerine İMÇ blokları yaptırıldı

Revani Mescidi; Unkapanı’ndaydı, 1941 yılında Saraçhane-Unkapanı arası açılırken boş yere yıktırıldı Yerinde Reşat Nuri Sahnesi var

Süleyman Subaşı (Unkapanı) Camii; Mimar Sinan’ın 1571 tarihli bir eseriydi 1942’de ortadan kaldırıldı

Keskin Dede Mescidi; Beyceğiz’deydi, 1945’te yıktırıldı, yerinde Ahmet Rasim lisesi var

İsfendiyar Mescidi; Üsküdar da bulunan bu mescid 1945’te yıktırılmıştır

Karagöz ve Firuzağa Mescidi; her ikisi de İkinci Bayezid eseriydi, Unkapanı’na giden cadde açılırken yıktırıldılar

İlyaszade Mescidi; bir mimar Sinan eseri olup Topkapı’daydı, 1954 yılında yıktırıldı

Emir Mescidi; Sirkeci’de Konya Lezzet Lokantası’nın tam karşısındaydı, 1955’te yıktırıldı, bulunduğu yerde otopark ve benzin istasyonu var

Hatice Usta Camii; Vezneciler’deydi, 1956’da Tek binası yapıldı

Denizabdal Camii; 1551 tarihli bu cami, Şehremini’deydi Daha büyük bir camii vaadi ile 1956 da yıkıldı, arsasının bir kısmı Millet Caddesi’ne katıldı

Çakırağa Mescidi; Aksaray’daydı 1479 tarihli bu eser, 1956 yılında meydana feda edildi

Camcı Ali Mescidi; Vezneciler’deydi, 1957’de yıktırıldı

Davutpaşa Mescidi; Yedikule civarındaydı 1957’de üzerinden sahil yolu geçirildi

Mimar Ayas Mescidi; Saraçhane’de, Horhor Caddesi’nin başındaydı Yine daha büyük bir cami vaadi ile1959 da yıktırıldı

Servili Mescid; Cağoloğlu’nda, aynı ismi taşıyan sokaktaydı Fatih devri eseri olan bu mescid önce satıldı, sonra yıkılarak yerine han yapıldı

Soğuk Kuyu Mescidi; Zeyrek’teydi, park yapıldı

Bıyıklı Hüsrev Mescidi ve Hubyar Mescidi; Cerrahpaşa’daydılar, hastaneye dahil edildiler

Müneccim Sadi ve Nazmi Tekke (1601 tarihliydi) mescidleri; Çapa Tıp Fakültesi’ne katıldı

Molla Gürani Mescidi (1488 tarihli) Müdani Mescidi ve Sarı Musa Cami; Millet caddesinin altında kaldılar Fındıkzade’de bulunan Molla Gürani Mescidi’nden geriye haziresi kalmıştır

Çobançavuş Camii; 1911’de çıkan bir yangından zararsız kurtulan bu cami, 1959’da yıktırıldı

Pazar Tekke Mescidi; bir 16 yy eseri idi, yerinde benzin istasyonu bulunuyor

Sekbanbaşı Mescidi; arsasına emlak bankası apartmanları var

Malkoç Süleyman Camii; Yenikapı’daydı, yol yapılacak denilmek suretiyle yıktırıldı

Papasoğlu Mescidi; Unkapanı’ndaydı, 17 asır eseriydi, üzerinde tekel binası var

… ve daha yüzlercesi

Kemal ERKAN - YediKıta