Planetaryum Nedir?

En basit anlamda ve yapısal olarak, Planetaryum (Gezegenevi), çeşitli gök cisimlerini ve onların uzay boşluğundaki hareketlerini bir seyirci topluluğuna izletebilmek için özel olarak tasarlanmış bir sinema salonu olarak tarif edilebilir Ancak bu salonun yansı (projeksiyon) aracı klasik bir sinema makinesinden çok daha karmaşıktır

Tamamen astronomi amaçlı olarak tasarlanmış opto-mekanik bir cihazdır ve genellikle salonun tam ortasına konuşlandırılmıştır Salonun perdesi ise yarım küre biçimli bir kubbe-ekrandır Kurgulanmış bir senaryo çerçevesinde yansı aracının ürettiği astronomik görüntüler, karanlık salonun kubbesinin iç yüzeyine yansıtılarak, koltuklarında oturan izleyicilere uzay boşluğunda gezinti yaptıkları hissi verilmektedir

Planetaryumlar temel bilimler (fen) eğitimi bağlamında vazgeçilmez bir yeri olan astronomiye görsellik kazandırmak ve popülarize etmek adına ideal ortamlardır Çünkü tasarlanmış farklı senaryoları tamamen bilimsel temellere dayalıdır ve izlenen gökcisimlerinin gerçek doğasını yansıtacak şekilde kurgulanmıştır Günümüz modern planetaryum projektörleri, sınırları zorlayan çokluortam (multimedia) yeteneklerine ve yüksek hesap gücüne sahip bilgisayarlarla kontrol edilmektedir Gök cisimlerinin yansılarda izlenen görüntüleri, hareketleri ve zaman bağlı olarak gösterdikleri değişimleri, bu bilgisayarlara sayısal olarak yüklenmiş koordinat, büyüklük, biçim, renk gibi geometrik ve fiziksel parametreleri vasıtası ile hesaplanmaktadır

Bilgisayar teknolojisindeki gelişmelere paralel olarak planeteryum projektörlerinin görüntüleme kaliteleri, kapasiteleri ve senaryo çeşitliliği de hızla artmaktadır Seçilmiş bir tarih ve gözlem yeri için gökyüzünün gerçek zamanlı görüntüsünün yanısıra, seyirciler, zamanda uzak geçmişe veya uzak geleceğe istenen hızda ve doğrultuda sanal uzay yolculuğuna çıkarılabilmektedir

Planetaryumlar her yaş grubundan öğrencilerin eğitim-öğretim programında yer alan konularla örtüşen çoklu senaryolara sahiptir Bu özellikleri sayesinde görsellik kazandırılmış eğitim-öğretimin ayrılmaz bir parçasıdırlar Bu bağlamda izleyici kitlesinin büyük bir kısmı doğal olarak öğrencilerdir Ayrıca yaygın halk eğitiminde de etkin rol oynamaktadırlar Farklı sosyal statüden ve kesimden her insanın astronomiye mutlaka bir ilgisi bulunmaktadır

Bu anlamda, astronominin bilimsel temellere dayalı olarak popülarize edilmesinde en etkin yol planetaryum gösterileridir Planetaryumlar izleyicilerini Güneş’imizin merkezindeki nükleer enerji üretim bölgesinden alıp gözlemleyebildiğimiz evrenin sınırlarındaki egzotik gökcisimlere bir çırpıda götürerek inanılmaz görsel şölenler yaşatabilmektedir Bu yolculuk boyunca izleyici, hayatın kökeni ile ilgili aklında oluşmuş sorulara cevap bulabilirken, bir kara deliğin çevresinde oluşturduğu sıra dışı uzay-zaman kavramını pratik olarak algılayabilmektedir

Mars yüzeyinde güneşin doğuşunu izledikten sonra, Dünya atmosferindeki kutup ışınımlarının oluşum mekanizmasında Yer’in manyetik alanın rolünü öğrenebilmektedir Planetaryum senaryolarının bazıları amacına uygun olarak değişik kültürel aktivitelerle de zenginleştirilmektedir Lazer showları, konserler ve tiyatro performanslarıyla zenginleştirilmiş gösteriler, belki de astronomiyle hiç ilgisi bulunmayan kişilerin bile planetaryumları ziyaret etmesine ve yaşadığımız evren konusunda ufuklarının açılmasına yardımcı olmaktadır

Güneş sisteminin üyelerinin egzotik görüntüleri eşliğinde, Gustav Holst’un “The Planets” eserini icra eden bir senfoni orkestrasını planetaryumda izlemek, bir klasik müzik tutkunun yaşayabileceği en ilginç deneyimlerden biri olacağı açıktır Sonuç olarak planetaryumlar yaşadığımız dünyanın ve onun evrendeki yerinin anlaşılmasına katkıda bulunurlar Bize hoşca vakit geçirtirken bilgilendirirler Bilim, kültür ve sanat deneyimlerimize önemli katkılarda bulunurlar

Planetaryumlar genellikle, sergi-konferans salonları, gözlemevleri, bilim müzeleri, kafeteryalar ve bilim hobisine hitap eden eşyaların satıldığı dükkanların birarada bulunduğu yapı komplekslerinde yer almaktadır İşletmeleri doğrudan bir bilim kuruluşu tarafından (üniversiteler, yüksek okullar, bilim dernekleri) yapılabildiği gibi, bilimsel danışmanlık hizmeti verilen yerel yönetim kuruluşları (belediyeler) olarak da organize edilebilmektedirler Salonlarının seyirci kapasitesine göre kubbe-ekranlarının çapı 5 metreden 30 metreye kadar değişen ve buna bağlı olarak 30-400 arasında seyirciye hitap eden büyüklüklerde olabilmektedir

Gösteri salonunun zemini ve koltukları izleyicilerin tüm kubbe-ekranı boyunları ağrımadan rahat bir şekilde izleyebilecekleri şekilde tasarlanmıştır Bir çoğunda seyirci koltukları aktif hareket sistemleri ile donatılmış ve izlenen senaryo ile uyumlu hareketler yapabilmektedir Planetaryumlar farklı ziyaretçi gruplarına göre farklı gösteri olanakları sunarlar Gösteri programlarının senaryo zenginliği, bilimle amatörce ilgilenen ziyaretçilerden tutun da okullarındaki bilim derslerini desteklemek üzere gelen öğrenci gruplarına varana kadar farklı kesimden insanların planetaryum gösterilerine gelmesini sağlamaktadır Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi Bölümü DoçDrSelim O SELAM

Paylaşım İçin Teşekkürler

Planetaryum, yarımküre biçimindeki tavanında gökyüzündeki yıldızların ve gezegenlerin ışıklı noktalar olarak gösterildiği ve içinde izleyiciler için oturacak yerler bulunan bir yapıdır

İyi bir planetaryum gökyüzünün gece görünümünü gerçeğe çok uygun olarak canlandırabilir Yapay bir gökkürenin görsel olarak sergilendiği bu gösterinin başında, izleyicilerin gözlerini karanlığa alıştırmak için ışıklar yavaş yavaş karartılır Sonra, salonun ortasında bulunan bir gösterici (projeksiyon makinesi) kullanılarak gökcisimlerinin gökyüzündeki görünümü ışıklı noktalar biçiminde tavanda canlandırılır Elektrik motorlarıyla döndürülen gösterici, gökcisimlerinin gökyüzündeki görünür hareketlerinin tavanın üzerinde görülebilmesini sağlar

Göstericinin hareketi hızlandırılarak ya da geri çevrilerek gökyüzünün belirli bir tarihteki ve belirli bir andaki görünümü canlandırılabilir Planetaryum göstericisi gezegenlerin, kuyrukluyıldızların, bulutsuların ve öbür gökcisimlerinin büyütülmüş resimlerini de gösterebilir; bir uzay aracı içinde uzayda yol alınıyormuş izlenimini veren görüntüler de sergileyebilir

Planetaryum gösterileri, çocuklara olduğu kadar yetişkinlere de astronomiyle ilgili konuların anlatılmasında büyük değer taşıyan bir öğretim aracıdır Bu gösteriler sırasında çoğu kez canlı bir müzik eşliğinde açıklayıcı bilgiler verilebilir ya da banda alınmış yorumlar yayınlanabilir

Başlangıçta planetaryum sözcüğü gezegenlerin Güneş'in çevresindeki hareketini gösteren mekanik modeller için kullanılırdı Günümüzdeki anlamıyla ilk planetaryum 1923'te Münih'te, Deutsches Museum'da açıldı Bu planetaryumun gelişkin mercek sistemleri, ışık kaynaklan, motorlar ve dişlilerden oluşan göstericisini, bu alanda günümüzde de ünlü bir kuruluş olan Alman Zeiss şirketi yapmıştı Dünyanın en büyük planetaryumu Rusya'dadır Moskova'daki bu planetaryumun kubbe çapı 25,15 metredir