İç Güçler Ve Etkileri

İç Güçler ve Etkileri

Faaliyetleri için gerekli enerjiyi yerin içinden alan güçlerdir İç güçlerin oluşturduğu yerşekilleri dış güçler tarafından aşındırılır İç güçlerin oluşturduğu hareketlerin bütününe

tektonik hareket denir Bunlar;

• Orojenez
• Epirojenez
• Volkanizma
• Depremler’dir

UYARI : İç kuvvetler gerekli olan enerjiyi mantodan alır Deniz tabanı yayılmaları, kıta kaymaları, kıta yaylanmaları, dağ oluşumu ve tektonik depremler mantodaki hareketlerden kaynaklanır

Orojenez (Dağ Oluşumu)

Jeosenklinallerde biriken tortul tabakaların kıvrılma ve kırılma hareketleriyle yükselmesi olayına dağ oluşumu ya da orojenez denir Kıvrım hareketleri sırasında yükselen bölümlere antiklinal, çöken bölümlere ise senklinal adı verilir Antiklinaller kıvrım dağlarını, senklinaller ise çöküntü alanlarını oluşturur Jeosenklinal : Akarsular, rüzgarlar ve buzullar, aşındırıp, taşıdıkları maddeleri deniz ya da okyanus tabanlarında biriktirirler Tortullanmanın görüldüğü bu geniş alanlara jeosenklinal denir

Fay

Yerkabuğu hareketleri sırasında şiddetli yan basınç ve gerilme kuvvetleriyle blokların birbirine göre yer değiştirmesine fay denir Fay elemanları şunlardır: Yükselen Blok : Kırık boyunca birbirine göre yer değiştiren bloklardan yükselen kısma denir Alçalan Blok : Kırık boyunca birbirine göre yer değiştiren bloklardan alçalan kısma denir Fay atımı : Yükselen ve alçalan blok arasında beliren yükseklik farkına fay atımı denir Fay açısı : Dikey düzlem ile fay düzlemin yaptığı açıya fay açısı denir Fay aynası : Fay oluşumu sırasında yükselen ve alçalan blok arasındaki yüzey kayma ve sürtünme nedeniyle çizilir, cilalanır Parlak görünen bu yüzeye fay aynası denir Faylar boyunca yüksekte kalan yerkabuğu parçalarına horst adı verilir Buna karşılık faylar boyunca çöken kısımlara graben denir Horstlar kırık dağlarını, grabenler ise çöküntü hendeklerini oluşturur

Türkiye’de Orojenez

Türkiye’deki dağlar Avrupa ile Afrika kıtaları arasındaki Tetis jeosenklinalinde ve Toros Dağları Alp Orojenezi’nin Türkiye’deki kuzey ve güney kanadını oluşturmaktadır Ege bölgesi’ndeki horst ve grabenler de aynı sistemin içinde yer almaktadır bulunan tortul tabakaların orojenik hareketi sonucunda oluşmuştur Kuzey Anadolu

Epirojenez

Karaların toptan alçalması ya da yükselmesi olayına epirojenez denir Bu hareketler sırasında yeryüzünde geniş kubbeleşmeler ile yayvan büyük çukurlaşmalar olur Orojenik hareketlerin tersine epirojenik hareketlerde tabakaların duruşunda bozulma söz konusu değildir Dikey yönlü hareketler sırasındaki yükselmelerle jeoantiklinaller, çukurlaşmalar sırasında ise okyanus çanakları, yani jeosenklinaller oluşur UYARI : III Zaman sonları, IV Zamanın başlarında Anadolu’nun epirojenik olarak yükselmesi ortalama yükseltiyi artırmıştır Bu nedenle Anadolu’da yüksek düzlükler geniş yer kaplar

Transgresyon – Regrasyon

Epirojenik hareketlere bağlı olarak her devirde kara ve deniz seviyeleri değişmiştir İklim değişiklikleri ya da tektonik hareketler nedeniyle denizin karalara doğru ilerlemesine transgresyon (deniz ilerlemesi) , denizin çekilmesine regresyon (deniz gerilemesi) denir

Volkanizma

Yerin derinliklerinde bulunan magmanın patlama ve püskürme biçiminde yeryüzüne çıkmasına volkanizma denir Volkanik hareketler sırasında çıkan maddeler bir baca etrafında yığılarak yükselir ve volkanlar (yanardağlar) oluşur Volkan Bacası : Mağmanın yeryüzüne ulaşıncaya kadar geçtiği yola volkan bacası denir Volkan Konisi : Lav, kül, volkan bombası gibi volkanik maddelerin üst üste yığılması ile oluşan koni biçimli yükseltiye volkan konisi, koni üzerinde oluşan çukurluğa krater denir Volkanlardan Çıkan Maddeler

Volkanlardan çıkan maddeler değişik isimler alır :

• Lav
• Volkan Bombası
• Volkan Külü
• Volkanik Gazlar

Lav

Volkanlardan çıkarak yeryüzüne kadar ulaşan eriyik haldeki malzemeye lav denir Lavın içerisindeki SİO2 (Silisyum dioksit) oranı lavın tipini ve volkanizmanın karakterini belirler Asit Lav : SİO2 % 66 ise asit lavlar oluşur Fazla akıcı değillerdir Orta Tip Lav : SİO2 oranı % 33 - % 66 ise lav orta tiptir Bu tip lavların çıktığı volkanlarda volkanik kül miktarı azdır Bazik Lav : SİO2 oranı < % 33 ise lav bazik karakterli ve akıcıdır Patlamasız, sakin bir püskürme oluşur Volkan Bombası : Volkan bacasından atılan lav parçalarının havada dönerek soğuması ile oluşur Volkan Külü : Gaz püskürmeleri sırasında oluşan, basınçlı volkan bacasından çıkan küçük taneli malzemeye kül denir Volkanik küllerin bir alanda birikmesiyle volkanik tüfler oluşur Volkanik Gazlar : Volkanizma sırasında subuharı, karbon dioksit, kükürt gibi gazlar magmadan hızla ayrışarak yeryüzüne çıkar Büyük volkanik bulutların oluşmasını sağlar

Püskürme Şekilleri

olkanik hareketlerin en yoğun olduğu yerler, yerkabuğunun zayıf olduğu noktalar, çatlaklar ve yarıklardır Magmanın yeryüzüne ulaştığı yere göre adlandırılan, merkezi çizgisel ve alansal olarak üç değişik püskürme şekli vardır : Merkezi Püskürme : Magma yeryüzüne bir noktadan çıkıyorsa, buna merkezi püskürme denir Çizgisel Püskürme : Magma yeryüzüne bir yarık boyunca çıkıyorsa, buna çizgisel püskürme denir Alansal Püskürme : Magma yeryüzüne yaygın bir alandan çıkıyorsa, buna alansal püskürme denir

Volkan (Yanardağ) Biçimleri

Volkanların yapısı ve biçimleri yeryüzüne çıkan magmanın bileşimine, miktarına ve çıktığı yere göre değişir Tabla Biçimindeki Volkanlar : Akıcı lavların geniş alanlara yayılmaları sonucunda oluşur Örneğin Hindistan’daki Dekkan Platosu Kalkan Biçimindeki Volkanlar : Akıcı lavların bir bacadan çıkarak birikmesi sonucunda oluşan, geniş alanlı ve kubbemsi bir görünüşe sahip volkanlardır Örneğin : Güneydoğu Anadolu’daki Karacadağ Volkanı Koni Biçimindeki Volkanlar : Magmadan değişik dönemlerde yükselen, farklı karakterdeki malzemenin birikmesi ile oluşur Bu volkanların kesitinde, farklı karakterdeki malzeme katmanları ardarda görüldüğü için tabakalı volkanlar da denir Örneğin ülkemizdeki Erciyes, Nemrut, Hasan ve Ağrı volkanları koni biçimli volkanlardır Tüf Konileri : Volkanlardan çıkan küllerin ve diğer kırıntılı maddelerin birikmesi ile oluşan konilere denir Örneğin ülkemizde Kula ve Karapınar çevresindeki koniler kül konileridir

Volkanik Kuşaklar

Yeryüzünde bilinen volkanların sayısı binlere ulaşmasına karşın ancak 516 kadarı tarihi çağlarda faaliyet göstermiş, bu nedenle aktif volkanlar olarak kabul edilmişlerdir Yerkabuğunu bloklar halinde bölen kırıklar üzerinde bulunan volkanlar, bir çizgi doğrultusunda sıralanmakta adeta kuşak oluşturmaktadır

Dünya’daki Volkanlar

ya üzerindeki aktif volkanlar üç ana bölgede toplanmıştır Volkanların en yoğun olduğu bölge Pasifik Okyanusu’nun kenarlarıdır Volkanların aktif olduğu ikinci bölge Alp-Himalaya kıvrım kuşağı, üçüncü bölge ise okyanus ortalarıdır

Okyanus Ortaları

Yerkabuğunun üst bölümünü oluşturan sial okyanus tabanlarında daha incedir Bu ince kabuk mantodaki yükselici hareketler nedeniyle yırtılarak ayrılır Ayrılma bölgesi adı verilen bu bölümden magma yükselir ve okyanus tabanına yayılır Bu durum okyanus ortalarında aktif volkanların bulunmasının nedenidir

Türkiye’deki Volkanlar

Alp-Himalaya kıvrım kuşağında yer alan Türkiye’de volkanlar, tektonik hatlara uygun olarak beş bölgede yoğunlaşmıştır Ancak günümüzde Türkiye’de aktif volkan bulunmamaktadır

Depremler

Yerkabuğunun derinliklerinde doğal nedenlerle oluşan salınım ve titreşim hareketleridir Yerkabuğunun titreşimi sırasında değişik özellikteki dalgalar oluşmakta ve bunlar depremin merkezinden çevreye doğru farklı hız ve özellikle yayılmaktadır Deprem dalgaları P, S, L dalgaları olarak 3 çeşittir Depremlere neden olan olayların kaynaklandığı yerden uzaklaşıldıkça depremin etkisi azalır Oluşum nedenlerine göre depremler, 3 gruba ayrılır :

• Volkanik Depremler
• Çökme Depremleri
• Tektonik Depremler

P, S, L Dalgaları P dalgaları (Primer dalgalar), titreşim hareketi ile yayılma doğrultusunun aynı yönde olduğu ve yayılma hızının en fazla olduğu dalgalardır S dalgaları (Sekonder dalgalar), titreşim hareketlerinin yayılma doğrultusuna dik ve bir düzlem üzerinde aşağı yukarı olduğu dalgalardır L dalgaları (Longitidunal dalgalar), yüzey dalgaları veya uzun dalgalar olarak da tanımlanır Bu dalgaların hızları diğer dalgalara göre daha azdır

Volkanik Depremler

Aktif volkanların bulunduğu yerlerde, patlama ve püskürmelere bağlı oluşan yer sarsıntılarıdır Etki alanları dardır

Çökme Depremleri

tür depremler, eriyebilen taşların bulunduğu yerlerdeki yer altı mağaralarının tavanlarının çökmesiyle oluşur Ayrıca kömür ocaklarının ve galerilerinin çökmesi de bu tür depremlere neden olur Çok küçük ölçülü sarsıntılardır Etki alanları dar ve zararları azdır

Tektonik Depremler

Yerkabuğunun üst katlarındaki kırılmalar sırasında oluşan yer sarsıntılarıdır Bu sarsıntılar çevreye deprem dalgaları olarak yayılır Yeryüzünde oluşan depremlerin büyük bölümü tektonik depremlerdir Etki alanları geniş, şiddetleri fazladır En çok can ve mal kaybına neden olan depremlerdir Örneğin ülkemizde 1995’te Afyon’un Dinar ilçesinde, 1998’de Adana’da oluşan depremler tektonik kökenlidir UYARI : Tektonik depremlerin en etkili olduğu alanlar dış merkez ve yakın çevresidir

Depremin İç ve Dış Merkezi

Depreme neden olan olayın kaynaklandığı noktaya odak, iç merkez ya da hiposantr denir Yeryüzünde depremin iç merkezine en yakın olan noktaya ise, dış merkez ya da episantr denir Depremin en şiddetli olduğu episantrdan uzaklaşıldıkça depremin etkisi azalır Yer sarsıntıları sismograf ile kaydedilir Deprem’in şiddeti günümüzde Richter ölçeğine göre değerlendirilir

Depremin Etkileri ve Korunma Yolları

Depremler önceden tahmin edilmesi mümkün olmayan yer hareketleridir Ancak alınacak bazı önlemlerle depremlerin zarar derecesi azaltılabilir Depremin Etkileri : Depremin yıkıcı etkisi deprem şiddetine, dış merkeze (episantr) olan uzaklığa, zeminin yapısına, binaların özelliğine ve kütlenin eski ya da yeni oluşuna bağlı olarak değişir

Depremden Korunma Yolları

Depremin yıkıcı etkisi birtakım önlemlerle azaltılabilir Bunun için,

• Yerleşim yerlerini deprem kuşakları dışında seçmek
• Yerleşim birimlerini sağlam araziler üzerinde kurmak
• İnşaatlarda depreme dayanıklı malzemeler kullanmak
• Çok katlı yapılardan kaçınmak gerekir

Deprem Kuşakları

Genç kıvrım – kırık kuşakları yerkabuğunun en zayıf yerleridir Bu nedenle bu bölgeler volkanik hareketlerin sebep olduğu depremlerin sık görüldüğü yerlerdir

• Dünya’daki Deprem Kuşakları

Depremlerin görüldüğü alanlar volkanik kuşaklarla ve fay hatlarıyla uyum içindedir Aktif volkanların en etkili olduğu Pasifik okyanusu kenarları birinci derece deprem kuşağıdır Anadolu’nun da içinde bulunduğu Alp-Himalaya kıvrım kuşağı ikinci derece, okyanus ortaları ise üçüncü derece deprem kuşağıdır

• Türkiye’de Deprem Kuşakları

Alp-Himalaya kıvrım kuşağında bulunan Anadolu’nun büyük bir bölümü ikinci derece deprem kuşağında yer alır Bu durum Anadolu’nun jeolojik gelişimini henüz tamamlamadığını gösterir Türkiye’deki deprem kuşakları 5 grupta toplanır : I Dereceden Deprem Kuşağı : Tektonik çukurluklar ve aktif kırık hatları yakınındaki alanlardır Burada meydana gelen depremler büyük ölçüde can ve mal kaybına neden olur II Dereceden Deprem Kuşağı : Depremlerin birinci derece deprem kuşağındakine oranla daha az zarar verdiği alanlardır III Dereceden Deprem Kuşağı : Sarsıntıların az zararla geçtiği alanlardır IV Dereceden Deprem Kuşağı : Sarsıntıların çok az zararla ya da zararsız geçtiği alanlardır V Dereceden Deprem Kuşağı : Sarsıntıların çok az olduğu ya da hiç hissedilmediği alanlardır