Kişilik, çağdaş Kuramlar, Kişiliğin Toplumsal Boyutu, Kişilik ölçümü ve Değerlendirilmesi

KİŞİLİK





Kişilik,kişiyi başkalarından farklı kılan ve toplumsal ilişkileri içinde gözlemlenebilen örgütlü ruhsal,bedensel,işlevsel özellikler bütünü

Kişiler arasındaki benzerlik ve farklılıkları saptamak,bir dizi benzerlik ya da farklılığın bir kalıp ya da model halinde nasıl örgütlendiğini araştırmak amacıyla değişik kişilik kuramları geliştirilmiştirEski Yunan'da kişinin bedensel ve ruhsal sağlığının,suyuk adı verilen dört beden sıvısı arasındaki dengeye bağlı olduğu ve her kişilik özelliğinin bir suyuktan kaynaklandığı kabul edilirdiBuna göre kan heyecanlı ,kara safra melankolik,sarı safra öfkeli,balgam kayıtsız kişilik özelliklerine yol açıyor ve bu sıvıların vücuttaki oranı ruh durumunu belirliyordu

ÇAĞDAŞ KURAMLAR

Tip,nitelik,durum,özellik ve davranış kuramları gibi başlıklar altında toplanabilen çağdaş kişilik kuramlarında,çoğunlukla tekil özelliklerden yola çıkarak genellemelere gitme eğilimi ağır basar

Tip kuramlarında kişilik beden yapısına göre sınıflandırılırAlman psikiyatr Erns Kretschmer'in öncülük ettiği bu kuram,üç temel beden tipine ( somatotip) dayanırGeniş gövdeli,kısa kol ve bacaklı ,şişmanlama eğilimindeki kişilerin oluşturduğu piknik tip,Kretschmer'in klinik gözlemlerine göre manik-depresif psikoza ve siklotimi denen duygusal dalgalanmalara yatkındırBunun karşıtı olan astenik tipin özelliği ince uzun gövde,uzun kol ve bacaklar,kilo almama eğilimidirastenik tipler şizofreniye yatkındırGeniş omuzlu ve dar kalçalı atletik tipler ise ruh ve akıl hastalıklarına en az yatkın olan kişilerdirDaha sonra tanımlanan displastik tip,bu üç tipin hiçbirine tam uymayan karışak beden özellikleri gösterirÖnceleri ilgi gören,hatta popüler bir nitelik kazanan bu sınıflandırma ,bedensel özelliklerle kişilik arasında kesin bir bağlantı olmadığı gerekçesiyle giderek terk edilmiştir

Durum kuramları ya da analitik kuramlar,Sigmund Freud'un psikanaliz kuramından türemiştirBu kurama göre kişilik üst benlik,benlik ve ilkel benlik denen ruhsal katmanlara ayrılır ve bunlar arasındaki etkileşimin sonucu olarak gelişirÇoğunlukla cinsel içerik taşıyan,biyolojik kökenli dürtüler debu etkileşimde belirleyici rol oynarKişilik gelişimini tümüyle bilinçdışı süreçlerle açıkladığı ,tarihsel ve toplumsal koşulları göz ardı ettiği gerekçesiyle eleştirilmesine ve çeşitli değişikliklere uğramasına karşın bu yaklaşım,çağımızın en etkili ve popüler kişilik kuramlarındandır

Carl GJung da ,Freud'unki kadar kapsamlı bir kişilik kuramı geliştirmemekle birlikte,gene bilinçdışı öğelere ağırlık vermiş ve bu kavramı daha da genişleterek kolektif bilinçdışı kuramını ortaya atmıştırJung'a göre kolektif bilinçdışı insanın ortak fiziksel ve davranışsal özelliklerini belirlerkişi bilinçli "aklı" ile kendini tanır,ama kolektif bilinçdışı onun tarihi ve bilinçsiz olan yanıdırÖte yandan kişi,Jung'un persona adını verdiği bir tür maske aracılığıyla kişiliğin bilinçdışı öğelerini dışa vurmaksızın toplumda kabul görebilir

Alfred Adler,Freud ile Jung'un toplumsal etkenleri dışta bırakan kişilik kuramlarına karşı bireysel psikolojinin öncülüğünü yaptıKendi kişilik kuramında insanın gücünü ve bilinçli etkinliğini vurgulayarak eksiklik duygusunun giderilmesine yönelik çabaların kişilik gelişimine temel olduğunu öne sürdüBu çabalar olumlu yönde geliştiğinde kişiliğin de olumlu nitelikler kazanacağını,yoksa saldırgan dürtülerin gelişeceğini savunduKendini gerçekleştirme adını verdiği bu sürecin amacı topluma uyum sağlama ve kabul görmeydi

ABD'li psikolog Henry AMurray,kişiliğin gereksinimler içinde oluştuğunu öne sürdüOnun hazırladığı gereksinimler listesi,kişiliğin istatistik yöntemleriyle çözümlenmesine dayalı testlerin temelini oluşturduBu testlerin bilinçdışı davranışları ortaya çıkarma amacı taşıması,kişiliğinde bilinçdışı süreçlerin ürünü olduğu savına yol açmıştır

ABD'li psikolog Gordon WAllport kişiliği tümüyle bireysel ve tekil özelliklerden oluşan bir bütün olarak ele aldıOna göre insan davranışı değişmeyen ,tümüyle öznel ve tekil kişilik özelliklerince belirleniyordu

ABD'li psikolog William McDougall'ın kişilik özellikleri ( trait) kuramına göre ise kişilik kalıtsal ( birincil) ve öğrenilmiş (ikincil) özellikler bütünüdürKişilik özelliklerini tek tek ele almaya dayanan bu yaklaşım sonucu 1930'larda ,faktör analizi denen istatistiksel yöntem ortaya çıktıTest verilerinin ölçümü sonucunda farklı "faktör"ler ,yani iddiacı,candan,duygusal,vicdanlı gibi kişilik özellikleri belirleniyorduFaktör analizinin amacı bu tür kişilik özelliklerinin olabildiğince değişmez bir biçimde sınıflandırılması ve bunun kişiliklerin gruplara ayrılmasında ya da psikiyatrik tanıda kullanılmasıydı

Kaynak;AnaBritannica cilt 19 sayfa 115 frmsinsinet için derlenmiştir

KİŞİLİĞİN TOPLUMSAL BOYUTU



Kişilik sorunu tartışmalarının temelini,kişisel ile toplumsal olan arasındaki fark ve ilişkiler ile toplumsal olan arasındaki fark ve ilişkiler oluştururDeneyci kuramlar kişiliği öznel,toplumsal olandan bağımsız,değişmez özellikler bütünü biçiminde ele alırken ,diyalektik kuramlar kişiliği,öznel olanın toplumsal olanla etkileşimi içinde gelişen ve yaşam boyu değişim gösteren bireysel özellikler olarak değerlendirilir

İnsanın amacı,eylemleri ve kimliği ,bu tartışmanın bir başka boyutudurEğilim,gereksinim,ilgi ve ülküler insanın amacını,oluştururBelirli bir etkinliğe olan eğilim ve ilgi sonucunda belli gereksinimler ortaya çıkarÇocuklukta oyunla başlayan ve girederk işe dönüşen etkinliğe yönelik ilginin belirmesinde toplumsal etkenlerin rolü büyüktürEylemler ise ilgiye yönelik belirli beceri ve yeteneklerin sonucudurÜrün verici bir işin doğması gereksinimleri artırırçeşitlendirirdeğiştirir ve böylece yeni ilgi alanları ile ülküler belirir,yetenekler yeniden gelişir ve artarDolayısıyla insanın amacı ve eyleminin açıklanması da toplumla ve topluma sunulanla geri besleme ilişkisi içinde sürekli değişim gösterir

İnsanın kimliğini ise mizaç ve karakter kavramlarıyla birlikte ele almak gerekirMizaç kişiliğin dinamik yanını oluştururBir yandan tezcanlılık,atılganlık gibi özelliklerle etkinliğin hızını belirlerken ,duygusal etkileşimdeki kalıcılık ve güçlülüğü de içerirMizacın hareket ve duygu alanındaki bu ikili özelliği ,beyin kabuğu ile beyin sapı arasındaki yapısal ilişkinin dengesine bağlıdırRus fizyolog İvan Pavlov ,beyin kabuğunda oluşan uyarılma ve ketleme süreçlerine göre mizacı güçlülük,dengelilik hareketlilik çizgisi içinde dört tipe ayırır

1-) Güçlü,dengeli,hareketli,canlı tip

2-) güçlü,dengeli hereketsiz,sakin,yavaş tip

3-) güçlü,dengesiz-engelsiz tip

4-) zayıf tip

Kişinin dış dünya,toplum,toplumsal değer yargıları ve başka insanlarla ilişkilerinde toplumun kişiye vermiş olduğu değer biçiminde tanımlanabilen karakter,yapısal ve kalıtsal bir nitelik taşımaz,çevre koşullarınca belirlenirToplumsal ve kişisel açıdan önemli olan koşul ya da davranışlar arasındaki uyum,karakteri önemli ölçüde etkilerÖdev ve sorumluluk içinde belirlenen bu etki,tutum ve davranışlara yansır: güdülenim sürecinde giderek alışkanlık biçimine bürünürToplumsal ve kişisel davranış arasındaki çelişkinin derinleşmesi sonucunda dış dünya ile çatışmalı karakter oluşurAyrıca bakkişilik bozuklukları

KİŞİLİK ÖLÇÜMÜ VE DEĞERLENDİRMESİ

Kişiliğin ölçümü ve değerlendirilmesinde kullanılan yöntemler genel olarak test yöntemleri ve test dışı yöntemler biçiminde ikiye ayrılırBaşlıca test dışı yöntemler görüşme ve gözlemdirGörüşme,,genellikle soru-yanıt biçiminde gerçekleştirilirBununla birlikte konuşmanın planlı,sistemli ve standart olması önemlidirBu yöntem hiçbir zaman bir içgözlem aracı olarak değerlendirilmemelidirGenellikle işe almada işe yatkınlık,iş deneyimi ve amacı gibi konuların araştırılmasında ya da psikiyatrik görüşmede sorunu ve hastalığı saptamada kullanılır

Nesnel gözlem de denen davranış gözlemi,insanın davranışlarının doğal ya da oyun grubu gibi yapay bir ortamda incelenmesi ilkesine dayanırGözlemin öznellik ve etkilenmeden uzak biçimde tümüyle dışarıdan yapılması ve değerlendirmenin ruhsal süreçlere yansıtılmasında nesnel hipotezlerin kurulmuş olması gerekirBunun gerçekleşmesi durumunda dış gözlem iç ruhsal süreçlerle özdeşleştirilir ve öznel bir değerlendirme ortaya çıkarGözlem ve görüşme verilerinin standartlaştırılması amacıyla çoğu zaman değerlendirme tabloları kullanılmaktadır

Kişiliğin güvenilir,yararlı bir biçimde saptanmasını amaçlayan ve zeka testleri örneğinden yola çıkarak oluşturulan kişilik testleri,özellikle Batı ülkelerinde yaygın kullanım alanı bulmuştur

Test yöntemleri başlıca iki grupta toplanırbunlar kişilik dökümü ve yansıtma teknikleridirKendini anlatma ilkesine dayalı testlerin en yaygını,ABD'li psikolog Robert SWoodworth'ün geliştirdiği Woodworth Kişisel Veri Kağıdı'dır( WPDS) ve ilk olarak IDünya Savaşı'nda savaşa hazır olmayan erleri saptamak amacıyla kullanılmıştırMinnesota Çok Aşamalı Kişilik Dökümü (MMPI),genellikle İngilizce konuşulan ülkelerde kullanılmakla birlikte çoğu Batı ülkesinin diline de çevrilmiş ve buralarda kullanım alanı bulmuşturDoğru-yanlış biçiminde düzenlenmiş 550 tümceden oluşan test ,genellikle klinik psikolojide kullanılırŞizofreni,ruhsal çöküntü ve paranoya gibi çeşitli bozuklukları belirten dokuz klinik cetvel söz konusudurBu cetvellerde yüksek değerler elde edilmesi ,psikiyatrik bir sorunun varlığını gösterirMMPI'nın tersine herhangi bir ruhsal bozukluk göstermeyen kişilere uygulanan Colifornia Psikolojik Dökümü (CPI) ise kendini denetleyebilme,toplumsallık,esneklik gibi değerleri ölçmede kullanılırİngiliz psikolog Hans Jürgen Eysenck'in geliştirdiği Eysenck Kişilik Dökümü ( EPI) özellikle nevrotikliği ve dışadönüklüğü ölçmede kullanılır

Kaynak;AnaBritannica cilt 19 sayfa 115 frmsinsinet için derlenmiştir

Yansıtma testleri ,kişinin olabildiğince özgür ve rahat bir biçimde kendine özgü düşünce ve davranışları yansıtmasını sağlamak amacıyla oluşturulmuşturBu tür testlerde,mürekkep lekesi gibi karmaşık ve çok çeşitli çağrışımlar yaratmaya elverişli uyaranlar kullanılırKişinin bilinçdışını yansıttığı kabul edilen ve savunma mekanizmaları ,gizli heyecanlar,bunaltı ( anksiyete) gibi ruhsal durumların ortaya konmasını hedefleyen bu testler başlıca dört tekniğe dayanır;

1-) Eksik bir parçanın tamamlanmasına dayanan tamamlama tekniği

2-) Uyarının yarattığı ilk çağrışımın ortaya konmasını içeren çağrışım tekniği

3-) Kişinin resim gibi bir ürünü ortaya koymasına dayanan yaratma tekniği

4-) Kişinin herhangi bir yolla kendini dışavurmasına dayanan etkileme tekniği



İsviçreli psikiyatr Hermann Rorschach'ın geliştirdiği Porsschach mürekkep lekesi testi,psikiyatrik tanıda zaman kazandırıcı bir yöntem olarak kabul edilirTest,bazıları renkli olan çeşitli biçimlerdeki mürekkep lekelerine kişinin verdiği anlamların değerlendirilmesine dayanırLekeler,kağıda rasgele damlatılan mürekkebin kağıdın ikiye katlanmasıyla aldığı biçimlerden oluşurBatıda en çok kullanılan kişilik testi olmasına karşın,standartlaştırma güçlüğü ve öznel değerlendirmelere açık olması nedeniyle Rorschach'ın güvenilirliği tartışmalıdırSonradan geliştirilen 45 lekeli Holtzman mürekkep lekesi testi de bu tür testlere önemli bir yenilik katmamıştır

Tema Kavramı Testi,( TAT) 30 siyah -beyaz resim ile boş bir karttan oluşurTest Rorschach'ta olduğu gibi kişinin resimlere bakarak öykü uydurmasına dayanırBu öykülere göre kişilik değerlendirilirRorschach'taki kadar olmamakla birlikte bu testte de standartlaştırma sorunu vardır

Jung'un geliştirdiği sözcük çağrışım testi,bir listedeki sözcüklerin kişide uyandırdığı ilk düşünceden yola çıkarak kişiliği değerlendirmeyi amaçlarBunun daha geliştirilmiş biçimi olan tümce tamamlama testi ise TAT'ta olduğu gibi öznel öğeler taşıdığından tartışmalıdır

Öte yandan kişilik testleri,çeşitli açılardan eleştirilmektedirEn önemli eleştirilerden biri,teste verilen ya da verilmeyen yanıtın farklı ruhsal durumları yansıtmadığı ve genellikle bir sınav temelinde düzenlenen testlerin ,kişinin gelişimi ile bu gelişimdeki etkin öğeleri ortaya koymadığı biçimindedirAyrıca anlık,ve çok bileşenli bir durumu yansıtan bu testlerden yola çıkarak kişinin geçmişi ve geleceği konusunda karar vermenin sakıncaları vurgulanmıştırBu eleştirilere göre,testleri daha baştan yanlı ve tartışmalı kılan bir başka sakınca da,farklı eğitim ve gelişim basamaklarından ,farklı koşullardan gelen insanların aynı ölçütlere göer sınıflandırılmasıdırSon olarak da bireysel farklılıkları bulmak amacıyla oluşturulan testlerin ,standartlaştırma zorunluluğu yüzünden kişilerin kalıplaşmış bir dökümüne dönüştüğü ileri sürülmektedir

Kaynak;AnaBritannica cilt 19 sayfa 115 frmsinsinet için derlenmiştir