Yerkürenin Yapısı Nedir?

yerkürenin yapısı ve katmanları - yerkürenin yapısı ve özellikleri - yerkürenin iç yapısı ve şekli

Yerküre'nin içi ile ilgili bilgilerimiz üst katmanlar disinda ikinci eldendir Yerbilimi (Jeoloji) çalismalari ile yapisi anlasilmaya çalisilan Yerküre'ye ait bilgilerin çogu, sismik dalgalarin incelenmesi sonucunda elde ediliyor Depremler sonucunda olusan dogal veya bilim adamlarinin olusturdugu yapay sismik dalgalarin, farkli yapilardaki katmanlarda farkli davrandiklari biliniyor Yerküre içinde hareket eden bu dalgalarin davranislarinin incelenmesi sonucunda Yerküre'nin iç yapisi anlasilabiliniyor
Yerküre'nin merkezindeki kati haldeki nikel ve demirden olusan Iç Çekirdek (Inner Core) bulunuyor Bu çekirdegi çevreleyen Dis Çekirdek (Outer Core) ise, içindeki sülfür ve oksijen nedeniyle ergime noktasi düstügü için sivi halde bulunan nikel ve demirden olusuyor 45 milyar yildir sogumasina ragmen hala çok sicak olan çekirdek, Yerküre'nin manyetik alaninin olusmasindaki etkendir Daha sonra gelen ve Alt Manto ve Üst Manto diye ikiye ayrilan Manto (Mantle) ise, kismen ya da tümüyle eriyik durumdaki kayaçlardan olusan magmayi içermektedir
Demir, magnezyum, silikon ve oksijence zengin mineralleri içeren
Manto'dan sonra, bu katmanlarin en incesi olan ve okyanuslar ile kitalari barindiran Yerkabugu (Crust) bulunuyor Oksijen ve silikonca zengin Yerkabugu'nda, okyanus tabanlarini olusturan bazalt, en çok bulunan kayaç türüdür Kitalardan olusan kabuk kismi ise bazalt ile daha az yogun olan granit, kumtasi, kireçtasi gibi kayaçlari barindiriyor
Kutuplarda ve ekvatorda farkli olan Yer yariçapi ortalama deger olan 6,371 km olarak alinmistir Yogunluk ve sicakliklar, katman içindeki ortalama degerlerdir Yerküre'nin üst katmanlari fiziksel olarak ayri bir bölümlemeyle de incelenebilinir Litosfer (Tasküre) adi verilen set katman, Yerkabugu ve Manto'nun en üst kismindan olusur Astenosfer ise Litosfer'in altindaki, plastik özellikleri gösteren akiskan Üst Manto bölümüdür Litosfer tek parça degildir, okyanus ve kitalarin sinirlarindan farkli sekilde levhalara bölünmüstür
Manto katmani, yeryüzündeki haraketliligin en büyük nedenidir Manto'nun alt bölümleri üst bölümlerine göre çok daha sicaktir Burada olusan konveksiyonda, daha sicak olan magma yükselir, sogur, katilasir ve Üst Manto'daki daha soguk kayalarin batmasina neden olur Batan bu kayalar, tekrar isinir, erir ve yükselir Henüz tam anlamiyla modellenemeyen bu devinim, Litosfer'deki levhalarin hareket etmesine neden olur
Dünya'nin Olusumu ve Depremler
Üzerinde yasadigimiz dünyanin 5 milyar yillik tüm olusum süreci içerisinde depremler meydana gelmistir Dünyanin olusumunun büyük bir bölümünü tamamladigi süreç olan Arkeozoik Dönem de 4 milyar yil boyunca yeryüzünün seklini tamamen degistirecek güçte depremler olmustur Ayrica bu süre içerisinde kita çekirdekleri meydana gelmis ve yerküre üzerindeki ilk kivrimlar yani daglar olusmustur
Paleozoik Dönem'de yeryüzündeki ilk büyük kivrimlar; Hersinyen ve Kaledoniyen kivrimlari ortaya çikmistir Yine bu dönemde de Arkeozoik dönemdeki kadar olmasa da siddetli tektonik hareketler, kivrilmalar ve volkanik olaylar meydana gelmistir Süper Kita adini verdigimiz "Pangea" kitasi bu olusumlar sonucunda büyümeye daha sonra da kitalara ayrilmaya baslamistir
Mezozoik zamanda ise Pangea kitasi parçalanmaya baslamis ve yavas yavas bugünkü kitalar ortaya çikmistir Yine bu dönemde Alp-Himalaya kivrimlarinin olusmasi için gerekli olan tortullasma meydana gelmistir Neozoik zamanda ise çok siddetli tektonik ve volkanik hareketlenmeler olmustur Mezozoik dönemde birikmis olan tortullar ile Alp-Himalaya kivrimlari olusmustur Bu dönemde Pangea kitasi tamamen yok olarak yerini bugünkü kitalara birakmis; Tetis Denizi de Atlas ve Hint Okyanuslari'nin olusmasina neden olmustur Türkiye'nin büyük bir bölümü ve Kuzey, Güney ve Bati Anadolu Fay Hatlari da bu seizma sayesinde ortaya çikmistir Yine seizma nedeniyle seizma nedeniyle deniz çanaklari derinlesmistir Karadeniz buna çok iyi bir örnektir
Antropozoik Dönem'in ilk yarisinda buzullasma meydana gelmistir Ingiltere, Avrupa'dan kopup ada haline gelmistir Deniz seviyesi bugünkü seviyesine ulasmis, Egeit karasi çökmüs ve Akdeniz'in sulari ilerleyerek Ege Denizi,Çanakkale ve Istanbul Bogazlari'ni olusturmustur
Deprem Nedir?
Hareket eden levhalar birbirleri üzerine kuvvet uygularlar Bu kuvvet yerkabugundaki kayaçlarin direnç göstermesi yüzünden belli bölgelerde enerji birikimine yol açar Bu enerji, kayaçlarin kirilma sinirini astigi anda da kirilma (faylanma) olur ve biriken enerji açiga çikar Levha hareketleri yüzünden birikmis gerilme enerjisinin aniden bosalmasina deprem diyoruz (Ayrica aktif volkanlarin içindeki hareketlilik nedeniyle olusan ve yapilari farkli olan küçük depremler de vardir) Deprem Siddetleri ve Yarattigi Etkiler
DEPREM SIDDET CETVELI : Özel bir sekilde depreme dayanikli olarak projelendirilmemis yapilar üç tipe ayrilmaktadir:
A Tipi : Kirsal konutlar, ker¤¤¤ yapilar, kireç ya da çamur harçli moloz tas yapilar
B Tipi : Tugla yapilar, yarim kagir yapilar, kesme tas yapilar, beton biriket ve hafif prefabrike yapilar
C Tipi : Betonarme yapilar, iyi yapilmis ahsap yapilar
Siddet derecelerinin açiklanmasinda kullanilan az, çok ve pekçok deyimleri ortalama bir deger olarak sirasiyla, %5, %50 ve %75 oranlarini belirlemektedir
Yapilardaki hasar ise bes gruba ayrilmistir :
Hafif Hasar : Ince siva çatlaklarinin meydana gelmesi ve küçük siva parçalarinin dökülmesiyle tanimlanir
Orta Hasar : Duvarlarda küçük çatlaklarin meydana gelmesi, oldukça büyük siva parçalarinin dökülmesi, kiremitlerin kaymasi, bacalarda çatlaklarin olusmasi ve bazi baca parçalarinin asagiya düsmesiyle tanimlanir
Agir Hasar : Duvarlarda büyük çatlaklarin meydana gelmesi ve bacalarin yikilmasiyla tanimlanir
Yikinti : Duvarlarin yarilmasi, binalarin bazi kisimlarinin yikilmasi ve derzlerle ayrilmis kisimlarinin baglantisini kaybetmesiyle tanimlanir
Fazla Yikinti : Yapilarin tüm olarak yikilmasiyla tanimlanir
Siddet çizelgelerinin açiklanmasinda her siddet derecesi üç bölüme ayrilmistir Bunlardan;
a) Bölümünde depremin kisi ve çevre,
b) Bölümünde depremin her tipteki yapilar,
c) Bölümünde de depremin arazi üzerindeki etkileri belirtilmistir
• MSK Siddet Cetveli :
I- Duyulmayan
(a) : Titresimler insanlar tarafindan hissedilmeyip, yalniz sismograflarca kaydedilirler
II- Çok Hafif
(a) : Sarsintilar yapilarin en üst katlarinda ,dinlenme bulunan az kisi tarafindan hissedilir
III- Hafif
(a) : Deprem ev içerisinde az kisi, disarida ise sadece uygun sartlar altindaki kisiler tarafindan hissedilir Sarsinti, yoldan geçen hafif bir kamyonetin meydana getirdigi sallanti gibidir Dikkatli kisiler, üst katlarda daha belirli olan asilmis esyalardaki hafif sallantiyi izleyebilirler
IV- Orta Siddetli
(a) : Deprem ev içerisinde çok, disarida ise az kisi tarafindan hissedilir Sarsinti, yoldan geçen agir yüklü bir kamyonun olusturdugu sallanti gibidir Kapi, pencere ve mutfak esyalari vs titrer, asili esyalar biraz sallanir Agzi açik kaplarda olan sivilar biraz dökülür Araç içerisindeki kisiler sallantiyi hissetmezler
V- Siddetli
(a) : Deprem, yapi içerisinde herkes, disarida ise çok kisi tarafindan hissedilir Uyumakta olan çok kisi uyanir, az sayida disari kaçan olur Hayvanlar huysuzlanmaya baslar Yapilar bastan asagiya titrerler, asilmis esyalar ve duvarlara asilmis resimler önemli derecede sarsilir Sarkaçli saatler durur Az miktarda sabit olmayan esyalar yerlerini degistirebilirler ya da devrilebilirler Açik kapi ve pencereler siddetle itilip kapanirlar, iyi kilitlenmemis kapali kapilar açilabilir Iyice dolu, agzi açik kaplardaki sivilar dökülür Sarsinti yapi içerisine agir bir esyanin düsmesi gibi hissedilir
(b) : A tipi yapilarda hafif hasar olabilir
(c) : Bazen kaynak sularinin debisi degisebilir
VI- Çok Siddetli
(a) : Deprem ev içerisinde ve disarida hemen hemen herkes ratafindan hissedilir Ev içerisindeki birçok kisi korkar ve disari kaçarlar, bazi kisiler dengelerini kaybederler Evcil hayvanlar agillarindan disari kaçarlar Bazi hallerde tabak, bardak vsgibi cam esyalar kirilabilir, kitaplar raflardan asagiya düserler Agir mobilyalar yerlerini degistirirler
(b) : A tipi çok ve B tipi az yapilarda hafif hasar ve A tipi az yapida orta hasar görülür
(c) : Bazi durumlarda nemli zeminlerde 1 cmgenisliginde çatlaklar olabilir Daglarda rastgele yer kaymalari, pinar sularinda ve yeralti su düzeylerinde degisiklikler görülebilir
VII- Hasar Yapici
(a) : Herkes korkar ve disari kaçar, pek çok kisi oturduklari yerden kalkmakta güçlük çekerler Sarsinti, araç kullanan kisiler tarafindan önemli olarak hissedilir
(b) : C tipi çok binada hafif hasar, B tipi çok binada orta hasar, A tipi çok binada agir hasar, A tipi az binada yikinti görülür
(c) : Sular çalkalanir ve bulanir Kaynak suyu debisi ve yeralti su düzeyi degisebilir Bazi durumlarda kaynak sulari kesilir ya da kuru kaynaklar yeniden akmaya baslar Bir kisim kum çakil birikintilerinde kaymalar olur Yollarda heyelan ve çatlama olabilir Yeralti borulari ek yerlerinden hasara ugrayabilir Tas duvarlarda çatlak ve yariklar olusur
VIII- Yikici
(a) : Korku ve panik meydana gelir Araç kullanan kisiler rahatsiz olur Agaç dallari kirilip, düser En agir mobilyalar bile hareket eder ya da yer degistirerek devrilir Asili lambalar zarar görür
(b) : C tipi çok yapida orta hasar, C tipi az yapida agir hasar, B tipi çok yapida agir hasar, A tipi çok yapida yikinti görülür Borularin ek yerleri kirilir Abide ve heykeller hareket eder ya da burkulur Mezar taslari devrilir Tas duvarlar yikilir
(c) : Dik sevli yol kenarlarinda ve vadi içlerinde küçük yer kaymalari olabilir Zeminde farkli genisliklerde cmölçüsünde çatlaklar olusabilir Göl sulari bulanir, yeni kaynaklar meydana çikabilir Kuru kaynak sularinin akintilari ve yeralti su düzeyleri degisir
IX- Çok Yikici
(a) : Genel panik Mobilyalarda önemli hasar olur Hayvanlar rastgele öte beriye kaçisir ve bagrisirlar
(b) : C tipi çok yapida agir hasar, C tipi az yapida yikinti, B tipi çok yapida yikinti, B tipi az yapida fazla yikinti ve A tipi çok yapida fazla yikinti görülür Heykel ve sütunlar düser Bentlerde önemli hasarlar olur Toprak altindaki borular kirilir Demiryolu raylari egrilip, bükülür yollar bozulur
(c) : Düzlük yerlerde çokça su, kum ve çamur tasmalari görülür Zeminde 10 cm genisligine dek çatlaklar olusur Egimli yerlerde ve nehir teraslarinda bu çatlaklar 10 cmden daha büyüktür Bunlarin disinda, çok sayida hafif çatlaklar görülür Kaya düsmeleri, birçok yer kaymalari ve dag kaymalari, sularda büyük dalgalanmalar meydana gelebilir Kuru kayalar yeniden sulanir, sulu olanlar kurur
X- Agir Yikici
(b) : C tipi çok yapida yikinti, C tipi az yapida yikinti, B tipi çok yapida fazla yikinti, A tipi pek çok yapida fazla yikinti görülür Baraj, bent ve köprülerde önemli hasarlar olur Tren yolu raylari egrilir Yeraltindaki borular kirilir ya da egrilir Asfalt ve parke yollarda kasisler olusur
(c) : Zeminde birkaç desimetre ölçüsünde çatlaklar olusabilir Bazen 1 m genisliginde çatlaklar da olabilir Nehir teraslarinda ve dik meyilli yerlerde büyük heyelanlar olur Büyük kaya düsmeleri meydana gelir Yeralti su seviyesi degisir Kanal, göl ve nehir sulari karalar üzerine tasar Yeni göller olusabilir
XI - Çok Agir Yikici
(b) : Iyi yapilmis yapilarda, köprülerde, su bentleri, barajlar ve tren yolu raylarinda tehlikeli hasarlar olur Yol ve caddeler kullanilmaz hale gelir Yeraltindaki borular kirilir
(c) : Yer, yatay ve düsey dogrultudaki hareketler nedeniyle genis yarik ve çatlaklar tarafindan önemli biçimde bozulur Çok sayida yer kaymasi ve kaya düsmesi meydana gelir Kum ve çamur fiskirmalari görülür
XII- Yok Edici (Manzara Degisir)
(b) : Pratik olarak topragin altinda ve üstündeki tüm yapilar bastanbasa yikintiya ugrar
(c) : Yer yüzeyi büsbütün degisir Genis ölçüde çatlak ve yariklarda, yatay ve düsey hareketlerin yön miktarlari izlenebilir Kaya düsmeleri ve nehir versanlarindaki göçmeler çok genis bir bölgeyi kaplarlar Yeni göller ve çaglayanlar olusur
Yasanmis Olan Büyük Depremler
Dünya'da büyük depremler kronolojisi
Türkiye, bugün Richter ölçegine göre 67 siddetinde merkez üssü Kocaeli olan depremle sarsilirken, dünyada 1980 yilindan bu yana binin üzerinde can kaybina yol açan depremlerin geriye dogru kronolojisi söyle:
30 Mayis 1998- Afganistan'in kuzeyini vuran siddetli depremde 3 bin kadar insan yasamini yitirirken, Takhar bölgesinde 50 köy yerle bir oldu
4 Subat 1998- Iran'da meydana gelen 71 siddetindeki depremde en az 2 bin kisi öldü, binlerce kisi yaralandi
Merkez üssü Afganistan sinirina 150 kilometre mesafede olan depremde 11 köy yok oldu, Kaen ve Birjand kentlerinde büyük hasar meydana geldi
28 Mayis 1995- Rusya'da 75 siddetinde meydana gelen deprem ülkenin kuzeyindeki Sakhalin Adasi'nda petrol üretim merkezi Neftegorsk kentinde 1989 kisinin yasamina mal oldu
17 Ocak 1995- Japonya'da merkez üssü liman kenti Kobe kenti olan 72 siddetindeki depremde 6 bin 500 kisi öldü
6 Haziran 1994- Kolombiya'da meydana gelen deprem ve depremde Paez Irmagi vadisinde meydana gelen toprak kaymasinda bin kisi yasamini yitirdi
30 Eylül 1993- Hindistan'da ilki 64 siddetinde olan bir dizi deprem ülkenin batisi ve güneyinde 36 köyün yikilmasina 22 bin insanin ölmesine yol açti
Depremin merkez üssünün Maharashtra, Andhra Prades ve Karnataka eyaletlerinin bulundugu bölgede oldugu tespit edilmisti
12 Aralik 1992- Endonezya'da, East Nusa Tenggara bölgesindeki birçok adada meydana gelen 68 siddetindeki depremde 1490 kisi öldü Babi Adasi'nda 700 kisi yasamini yitirdi
20 Ekim 1991- Hindistan'in baskenti Yeni Delhi'nin kuzeydogusundaki Uttarkashi bölgesi yakininda meydana gelen 61 siddetindeki depremde 1600 kisi öldü, 2 bin bin kisi yaralandi
16 Temmuz 1990- Filipinlerde, merkez üssü Cabanatuan kenti olan 77 siddetindeki depremde en az 2 bin kisi öldü, 3 bin 500 kisi yaralandi Deprem sonucu 148 bin kisi evsiz kaldi
21 Haziran 1990- Iran'da 77 siddetindeki deprem Gilan ve Zanjan bölgelerini vurdu, 35 bin kisi yasamini yitirdi ve 100 bin kisi yaralandi Deprem, 500 bin kisiyi de evsiz birakti
7 Aralik 1988- Ermenistan'in kuzeybatisini vuran 69 siddetindeki depremde 25 binden fazla insan öldü, 18 bin kisi yaralandi Spitak kasabasi tamamen yok olurken, Leninakan kasabasinin yarisi göçtü
5 Mart 1987- Ekvador Cumhuriyeti'nde merkez üssü El Reventador olan depremde binin üzerinde kisi öldü, birkaç bin kisi kayboldu
10 Ekim 1986- El Salvador'da meydana gelen 75 siddetindeki depremde 1500 kisi öldü, 20 bin kisi yaralandi Deprem 300 bin kisiyi evsiz birakti
19 Eylül 1985- Meksika'da 81 siddetinde meydana gelen depremde, 6 bin ila 12 bin insan öldü, 40 bin kisi yaralandi
30 Ekim 1983- Türkiye'de Erzurum civarinda 68 siddetindeki depremde 1155 kisi öldü ve 500 dolayinda kisi yaralandi Deprem 35 bin kisiyi evsiz birakti
13 Aralik 1982- Yemen'de 6 siddetinde meydana gelen depremde 3 bin kisi öldü, 2 bin kisi yaralandi Deprem baskent Sana'nin güneydogusundaki Dhamar bölgesinin altini üstüne getirdi
11 Haziran 1981- Iran'da meydana gelen 68 siddetindeki depremde 1027 kisi öldü, 800 kisi yaralandi Depremde, Kerman bölgesindeki Golbaf kasabasi yok oldu
-23 Kasim 1980- Italya'da 72 siddetindeki depremde 2 bin 735 kisi öldü, 7 bin 500'den fazla insan yaralandi Merkez üssü Eboli'de olan deprem en çok Napoli'de genis bir alani etkiledi Deprem sonucu 1500'ün üzerinde kisi kayboldu
-10 Ekim 1980- Cezayir'de meydana gelen 73 siddetindeki depremde BM verilerine göre 2 bin 590 kisi öldü Merkez üssü El Asnam kasabasi olan deprem sonucu 330 bin insan evsiz kaldi