![]() |
Divan Edebiyatı Nazım Biçimleri Ve Türleri |
![]() |
![]() |
#1 |
Prof. Dr. Sinsi
|
![]() Divan Edebiyatı Nazım Biçimleri Ve TürleriHer edebiyatın kendi bünyesi ve özelliklerine uygun nazım şekilleri vardır ![]() ![]() ![]() Nazım şekilleri, eski edebiyat kitaplarında "Eşkâl-ı nazm" adı altında incelenirdi ![]() Arap ve İran (Fars) edebiyatlarında ve bu arada Türk edebiyatında nazmın en küçük birimi mısra'dır ![]() ![]() Nazım biçimlerine geçmeden önce bazı kavramları bilmekte yarar var ![]() Mısra Mısra 'Arapça'da "kapı kanadı, çadır kapısının iki yan parçası" anlamlarına gelir ![]() ![]() ![]() Araplarda ev çadırdır ![]() ![]() ![]() "Bakî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş" (Bakî) Çeşm-i insaf kadar kamile mizan olmaz "Kişi noksanını bilmek gibi irfan olmaz" (Bursalı Talip) "Eğer maksûd eserse mısra'-ı berceste kâfidir" Aceb hayretdeyim ben Sedd-i iskender hususunda (Koca Râgıb Paşa) Miyân-ı güft-gûda bed-meniş îhâm eder kubhun "Şecât'at arzederken merd-i kipti sirkatin söyler" (Koca Râgıb Paşa) Yukarıdaki tırnak içine alman mısra'lar birer mısra'-ı berceste'dirler ![]() ![]() Bir manzum parça içinde olmayan veya öteki mısra'*** bütünüyle unutulan, anlamı kendi içinde tamamlanan ve mısra'-ı berceste gibi dillerde dolasan tek mısralara Mısra'-ı âzâde ya da sadece Âzâde denir ![]() ![]() Kırımlı Rahmî'nin: "Gün doğmadan meşîme-i şebden neler doğar" mısraları bu tür âzâde mısra'lardandır ![]() ![]() ![]() Ayrıca bir beytin anlam bakımından birbirine bağlı olmayan ya da çok uzak bir anlam ilişkisi bulunan iki mısra'nın her birine Âzâde adı verilmiştir: "Fikret-i hatt-ı yâr var serde" "Arzû-yı bahar var serde" (Nazîm) Beyit Beyt Arapça'da "çadır, ev, oda" anlamlarındadır ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() İki mısra'ı birbirine kafiyeli olan beyitlere Mukaffa, Musarrâ veya Matla'; mısraları kafiyeli olmayan beyitlere de Müfred ya da Ferd" adı verilir: Dağıtdun hâb-ı nâz-ı yârı ey feryâd neylersün Edüp fitneyle dünyâyı harâb-âbâd neylersün (Şeyhülislâm Bahâyi) Meyhâne mukassi görinür taşradan ammâ Bir başka ferah başka letâfet var içinde (Nedim) Yukandaki beyitlerden birincisi matla', ikincisi ise mısraları kafiyeli olmadığı için müfred'dir ![]() Matla sözü daha çok kaside ve özellikle gazelin iki mısra'ı birbiriyle kafiyeli olan ilk beyitleri için kullanılmıştır ![]() ![]() ![]() Eski edebiyatımızda her beytin bir anlam bütünlüğü vardır ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Divan edebiyatının başlıca nazım biçimleri ve türleri şunlardır: DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ Eski Türk edebiyatında kullanılan nazım şekillerini kafiye düzeni ve mısra sayıları bakımından 3 bölümde incelemek mümkün: Beyitlerle Oluşanlar: Gazel, Kaside, Mesnevi, Müstezat, Kıt'a Dörtlüklerle Oluşanlar: Rubai, Tuyuğ Bentlerle Oluşanlar: Murabba, Şarkı, Muhammes, Terkib-i bent, Terci-i bent A) BEYİTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ 1 ![]() - En az beş en fazla on beş beyitten oluşan, en yaygın lirik şiir türüdür ![]() - Aruzun her kalıbıyla yazılabilir ![]() - Âşk, şarap, ayrılık, hasret, zamandan yakınma, felsefi - didaktik düşünceler, din ve tasavvuf gibi konular bu nazım biçimiyle ele alınır ![]() - Uyak düzeni "aa, ba, ca, da, ![]() ![]() ![]() ![]() - İlk beyitine "matla", ikinci beyitine "hüsn-i matla"; son beyitine "makta" veya "taç beyit", ondan bir öncekine de "hüsn-i makta" denir ![]() - En güzel beyitine "beyt-ül gazel" denir ![]() - Şairin adı veya mahlası son beyitte geçer ![]() - Gazeller redifleriyle adlandırılır ![]() - Konu bakımından Halk şiirindeki koşmaya benzer ![]() - Gazellerde genellikle her beyit farklı konudan söz eder ![]() ![]() - Konu birliği görülen gazellere "yek-ahenk gazel" denir ![]() ![]() - Dize ortalarında iç uyaklı olan ve dörtlük haline getirilebilen gazellere "musammat gazel" denir ![]() Bu hüsnile o/ bi - vefa / şöhret-me'ab-ı şivedir ![]() Hakka ki gün mihr-i semâ / âli-cenâb-ı şivedir ![]() Meyden midir bu haleti / hep nâz ü fitne adeti Çeşm-i siyâh-ı afeti / mest-i harâb-ı şivedir ![]() - Felsefi düşüncelerin dile getirildiği gazellere "hikemi gazel" adı verilir ![]() - Divan şiirinde en ünlü gazel şairleri şunlardır: "Fuzuli, Nabi, Nedim, Baki, Naili" 2 ![]() - En az otuz üç, en fazla doksan dokuz beyitten oluşan kaside din ve devlet büyüklerini övmek ya da yermek amacıyla yazılan şiirlerdir ![]() - Aruzun değişik kalıplarıyla yazılır ![]() - Uyak düzeni gazele benzer: "aa / ba / ca / da /ea" - Gazelde olduğu gibi ilk beyte "matla", son beyte "makta", en güzel beyte "beyt-ül kasid", şairin adı veya mahlasının geçtiği beyte "taç beyit" denir ![]() - Kasideler adını rediflerinden, uyaklarındaki son ünsüzden veya nesib bölümündeki tasvirlerden alır ![]() - En ünlü kaside şairleri şunlardır: "Nefi, Nedim, Fuzuli, Baki ![]() ![]() ![]() Kasidenin Bölümleri: Nesib - Teşbib: Bu bölümde kasideyle ilgisi olmayan tasvirler yapılır (yaz, taş, saray, bahar, bahçe ![]() ![]() ![]() ![]() Girizgâh: Asıl konuya giriş bölümüdür ![]() ![]() Methiye: Allah'ın, peygamberin, padişahın veya önde gelen kişilerin övüldüğü bölümdür ![]() Fahriye: Şairin kendini övdüğü bölümdür ![]() Tegazzül: Kasidenin ölçüsüne uygun olarak araya sıkıştırılan gazeldir ![]() Dua: Bu bölümde kasidenin sunulduğu kişiye sağlık ve zenginlik dilenir ![]() Not: "Fahriye" ve "tegazzül" her kasidede bulunmayabilir ![]() Konularına Göre Kasideler: Tevhid: Allah'ın birliğini, varlığını anlatan kasidelerdir ![]() Münacaat: Allah'a yakarışı dile getiren kasidelerdir ![]() Naat: Peygamberi öven kasidelerdir ![]() Medhiye: Devrin önde gelen kişilerini; din ve devlet adamlarını öven kasidelerdir ![]() Hicviye: Devrin yöneticilerini yermek için yazılan kasidelerdir ![]() Mersiye: Önemli birinin ölümünden duyulan acıyı dile getiren kasidelerdir ![]() Cülûsiyye: Padişahın tahta oturması münasebetiyle yazılan kasidelerdir ![]() Sûriyye: Düğün ya da sünnet gibi şenlikleri ele alan kasidelerdir ![]() Bunların dışında kasidelere, kasidenin nesib bölümünde bahar tasviri yapılmışsa bahariye, kış tasviri yapılmışsa şitâiyye, yaz tasviri yapılmışsa sayfiyye, atların tasviri yapılmışsa rahşiyye, bayram tasviri yapılmışsa lydiyye gibi adlar verilir ![]() 3 ![]() - Artmış, çoğalmış demektir ![]() ![]() - Kısa dizelere "ziyade" adı verilir ![]() - Kısa ve uzun dizeler arasında anlam ilişkisi vardır ![]() - Uzun dizeler kendi aralannda, kısa dizeler de kendi aralarında uyaklanır ![]() Çihre-i zibâsı anun gülşen-i cândur Halk-ı cihâna Mâ'i ridâsı sanasın âb-ı revândur Bâğ-ı cinâna Mutrib-i devrân ile cânânun elinden Nây gibi ben Nâle vü feryâd iderin hayli zamandur Kevn ü mekâna (Taşlıcalı Yahya) 4 ![]() - Parça, bölüm anlamı taşır ![]() - Aruzun her kalıbıyla yazılabilir ![]() - En az 2 en fazla 12 beyitten oluşur ![]() - Dört beyitten fazla olan kıt'alara "kıta-ı kebire" denir ![]() - Uyak düzeni xa/xa/xa/xa ![]() ![]() ![]() ![]() - Genellikle "matla" ve "makta" beyti yoktur ![]() İlm kesbiyle pâye-i rıf'at Arzû-yı muhal imiş ancak Işk imiş her ne var âlemde İlm bir kîyl ü kâl imiş ancak (Fuzûli) 5 ![]() - Fars edebiyatından alınan bir nazım biçimidir ![]() - Her beyit kendi arasında uyaklıdır ![]() ![]() ![]() ![]() - Divan edebiyatının en uzun nazım biçimidir ![]() ![]() - Aruzun kısa kalıplanyla yazılır ![]() - Aşk, tasavvuf, kahramanlık, savaş gibi konuları işler ![]() - Beyitler arasında anlamca bir bütünlük vardır ![]() - Bir şairin beş mesneviden oluşan eserler bütününe "hamse" denir ![]() ![]() - Edebiyatımızda ilk mesnevi Yusuf Has Hacip'in "Kutadgu Bilig' adlı eseridir ![]() ![]() Türk Edebiyatının Önemli Mesnevileri: - Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip) - iskendername (Ahmedi) - Vesilet-ün Necat (Süleyman Çelebi) - Harnârne (Şeyhi) - Leyla vü Mecnun (Fuzuli) - Hüsrev-ü Şirin (Şeyhi) - Hüsn-ü Aşk (Şeyh Galip) - Mantık-ut Tayr (Gülşehri) - Hayriyye (Nabî) B) DÖRTLÜKLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ 1 ![]() - İran (Fars) edebiyatından alınmış, tek dörtlükten oluşan bir nazım biçimidir ![]() - Kendine özgü aruz kalıplarıyla yazılır ![]() ![]() - Düşüncelerin özlü bir biçimde anlatılması temeline dayalı nazım biçimidir ![]() - Genellikle felsefi konular, öğüt, aşk, şarap, din, tasavvuf konulan işlenir ![]() - Uyak düzeni "aaxa" biçimindedir ![]() - Genellikle mahlas kullanılmaz ![]() - En büyük ustası Ömer Hayyam'dır ![]() - Azmîzâde Haleti, sadece rubai yazan tek şair olarak bilinir ![]() - Yahya Kemal Beyatlı, Arif Nihat Asya rubaileriyle tanınan şairlerimizdir ![]() Bir merhaleden güneşle derya görünür Bir merhaleden her iki dünyâ görünür Son merhale bir fasl-ı hazandır ki sürer Geçmiş gelecek cümlesi rüya görünür (Yahya Kemâl) 2 ![]() Divan şiirine Türk şairlerin kattığı bir nazım biçimdir ![]() - Tek dörtlükten oluşur, uyak düzeni maniye benzer ![]() - Halk şiirindeki maninin, Dîvan şiirine yansımış biçimi kabul edilir ![]() - Konu sınırlaması yoktur, rubaideki konular tuyuğda da vardır ![]() ![]() - Mahlas kullanılmaz ![]() ![]() - Rubaiden vezin ve cinas yönüyle ayrılır ![]() - Edebiyatımızda en çok tuyuğ yazmış şair Kadı Burhanettin'dir ![]() Ben seven hûblar içinde şâh imiş Sanasın yılduz mâh imiş Ben denize salmışam bir cânumı Kamu işi başaran Allâh imiş (Kadı Burhâneddin) C) BENTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ 1 ![]() - Dört dizelik bentlerden oluşur ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() - En az üç, en fazla altı bentten oluşur ![]() - Övgü, yergi, din, felsefi konular işlenir ![]() - Nedim ve Namık Kemal bu türün başarılı örneklerini sunan şairlerimizdir ![]() Not: Bir şairin bir gazelinin her beytinin üstüne başka bir şairin ikişer dize eklemesiyle oluşan murabbaya "terbi" denir ![]() 2 ![]() - Divan şiirine Türk şairlerin kattığı bir nazım biçimidir ![]() - Halk edebiyatındaki türkünün etkisiyle oluştuğu ifade edilir ![]() - Biçim bakımından murabbaya benzeyen şarkılar, genel olarak bestelenmek için yazılır ![]() - Dörtlük sonlarında tekrar edilen bölüme nakarat adı verilir ![]() ![]() - Dörtlük sayısı üç ve beş arasında değişir ![]() - Genellikle aşk, sevgi, eğlence, kadın ve şarap konuları işlenir ![]() - Uyak düzeni genelde abab (aaaa) / cccb / dddb ![]() ![]() ![]() ![]() - Lale devrinde gelişmiş ve yaygınlaşmıştır ![]() ![]() Sevdiğim canım yolunda hâke yeksan olduğum Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum Ey benim aşkınla bülbül gibi nâlân olduğum Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum 3 ![]() - Beş dizelik bentlerden oluşan bir nazım biçimidir ![]() - Bent sayısı 4 ile 8 arasında değişmektedir ![]() - Muhammes nazım biçimiyle her konu ele alınabilir ![]() - Uyak düzeni "aaaaa / bbbba / cccca ![]() ![]() ![]() ![]() Uyarı: Beş dizeli bentlerden oluşan "tardiyye, tahmis, taştir" adlı nazım biçimleri de vardır: Tardiyye: Muhammesten farkı, başka bir aruz kalıbıyla yazılması ve uyak düzenidir ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Tahmis: Bir gazelin beyitleri önüne üçer mısra ilave edilerek oluşturulan nazım biçimidir ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Taştir: Genellikle bir gazelin beyitlerinde mısralar arasına üç dize getirilerek oluşturulan nazım biçimidir ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() 4 ![]() ![]() 5 ![]() ![]() 6 ![]() ![]() 7 ![]() ![]() 8 ![]() ![]() 9 ![]() - Bent sayısı 5-10 arasında değişir ![]() ![]() - Her bendin sonunda bir vasıta beyiti vardır ![]() ![]() - Vasıta beytinin üstündeki beyitlerin tümüne "terkibhâne" adı verilir ![]() - Felsefi ve sosyal düşünceler, zamandan yakınmalar, mersiyeler bu biçimle yazılır ![]() - "Kanuni Mersiyesi" terkib-i bent biçiminde yazılmıştır ![]() - Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa bu nazım biçiminin ustalarıdır ![]() 10 ![]() Birçok yönüyle terkib-i bende benzer ![]() - Vasıta beyitleri her bendin sonunda aynen kalır, değişmez ![]() - Vasıta beyitlerinin üstündeki beyitlere "terci-hâne" adı verilir ![]() - Daha çok Allah'ın varlığı, birliği, kâinatın sonsuzluğu gibi konular işlenir ![]() TANZİMAT SONRASI TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM BİÇİMLERİ 1 ![]() - Üçer dizeli bentlerden oluşur ![]() ![]() ![]() ![]() - İtalyan şiirinden Fransız şiirine, Fransız şiirinden de Türk şiirine geçmiştir ![]() - Türk şiirinde ilk kez Servet-i Fünun'da Tevfik Fikret tarafından kullanılmıştır ![]() - Dante'nin "İlahi Komedya"sı bu nazım biçimiyle yazılmıştır ![]() 2 ![]() - İlk defa Tevfik Fikret ve Cenap Şahabettin'in şiirimizde kullandığı bu nazım biçimi, İtalyan edebiyatından alınmıştır ![]() - İki dörtlük ve iki üçlükten oluşan on dört di-zelik bir nazım biçimidir ![]() - Uyak düzeni abba / abba / ccd / ede biçimindedir ![]() 3 ![]() - On mısralı bir nazım biçiminin adıdır ![]() - Önce iki mısralı kısım, sonra dörder mısralı iki kısım gelir ![]() - Uyak düzeni AB / aaaA / bbbB şeklindedir ![]() 4 ![]() Batı edebiyatlarında konusunu heyecan verici ya da romantik hikâyelerden alan halk türkülerine, halk şiirlerine "balad" adı verilir ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() 5 ![]() - Hem hece hem de aruzun değişik kalıplarıyla yazılır ![]() - Aynı şiirde farklı kalıplar kullanılabilir ![]() - Kısa ve uzun dizeler düzenli ve düzensiz sıralanabilir ![]() - Uyak düzeni şairin isteğine bağlıdır ![]() - Fransa'da sembolizmin yaygın olduğu dönemde gelişmiştir ![]() - Tevfik Fikret, Cenap Sahabettin ve Ahmet Haşim'in sıkça kullandığı bir nazım biçimidir ![]() |
![]() |
![]() |
|