Koyunculukta Damızlık Seçimi

KOYUNCULUKTA DAMIZLIK SEÇİMİ

Sürüde verimi yüksek olan hayvanları barındırırsak, kaliteli bir sürü olur Böylece, karlı bir hayvancılık gerçekleşir

O halde yetiştirici ister az verimli yerli ırk, ister yüksek verimli kültür ırk veya bunların arasında melez koyun yetiştirsin, mutlaka kullanacağı hayvanların en iyilerini işletmesinde bulundurmalıdır

Bunun için, verimi yüksek hayvanları bilmek, tanımak gerekir Yani, damızlık hayvanı seçebilmek gerekir Nasıl olmalı damızlık koyun? Yaşı, başı, kaşı-gözü nasıl olmalı? Ne zaman sürüye alınmalı, ne zaman sürüden atılmalı?

Bu dersin içinde damızlık seçimi ile ilgili pek çok teknik bilgi, bulacaksınız

DAMIZLIK SEÇİMİ NE DEMEKTİR?

Damızlık seçimi yüksek verimli koyunları sürüde tutup, işe yaramayanları sürüden ayırmak demektir

Sürüye damızlık olarak katılan toklular; doğumda, sütten kesimde, kırkım mevsiminde ve koç katımında olmak üzere hedefe göre yılda en az 4 kez damızlık seçimine tabi tutulmalıdır

DAMIZLIK SEÇİMİ NE DEMEK DEĞİLDİR?

Koyun yetiştiriciliğinde hedef en az masrafla fazla ürün elde etmektir Ülkemizde yıl içinde üretilen bütün dişiler, damızlık olarak sürüye alınırlar, buna karşılık kısırlar, sakatlar, çok yaşlılar, verimsizler tek veya çift memesi körler sürüden çıkarılırlar İşte bu damızlık seçimi değildir

Yetiştirici burada masraf yapmadan geliri arttırmak istemektedir, bunu da koyun başına verimi arttırmakla değil, sürüdeki koyun sayısını çoğaltarak sağlayacağını düşünmektedir Bunun sonucu olarak da köy ortak malı mera ve otlaklarda aşırı otlatılmaktadır

Resim 13: Merinos damızlık koyunlar

Elimizdeki bütün dişi toklular sürüye katılır ve verimlerine göre en iyileri sürüde tutulup diğerleri ayrılmazsa, sürü büyür, masraf artar ve verimleri azalır Yaşlı hayvanların çeşitli sebeplerle sürüden ayrılması damızlık seçimi değil, ayıklamadır Ayıklama ile döl veriminde artış sağlanamaz Öyle ise, damızlık koyun şudur

- Vücudu düzgün, kusursuz

- Kendi ırkının özelliklerini taşıyan

- Yüksek verimli

- Hastalıksız ve uzun ömürlü

- Döl verimi yüksektir

DAMIZLIK SEÇİMİ NEDEN ÖNEMLİDİR?

Koyundan et, süt ve yün elde edilir Hangisine ağırlık verilecek ise, ona göre koyun ırkı kullanmalıdır Tabii, üç ürün de aynı derecede yüksek olamaz Ama hiç değilse ikisi bakımından yüksek verim sağlayan koyunlarla üretim yapmalıyız

Ayrıca, bir hayvanda bazı ürünler çok iyi olabilir Fakat bu özelliklerin tamamının bu koyunun kuzularında görülmesi beklenemez Bu durumu her tecrübeli yetiştirici bilir Tersine olarak bazen orta kaliteli hayvanların da çok iyi kaliteli döl verdiği görülmüştür

Öyleyse damızlık seçiminin esas hedefi, koyun sürüsünde en üstün hayvanları bularak bunları uygun şekilde çiftleştirmektir Böylece üstün yeteneklerin döllere geçmesini sağlamaktır

DAMIZLIK NASIL SEÇİLİR?

Koyunların dış görünüşlerinde değişiklikler çok fazladır Bundan dolayı dış görünüşe bakarak damızlık hakkında hüküm vererek çok defa büyük yanlışlıklara sebep olunmaktadır

Diğer hayvan türlerinde olduğu gibi koyunlarda da damızlık seçimi yöntemleri genellikle iki grup altında toplanır

A-Dış yapıya bakılarak

B-Verim kayıtlarından yararlanılarak

A-DIŞ YAPI ÖZELLİKLERİNE BAKARAK DAMIZLIK SEÇİMİ

Dış yapı özelliklerinden yararlanılarak yapılan damızlık seçimi, koyunculukta uzun yıllardan beri uygulanan ve hala da yaygın olarak başvurulan bir yöntemdir Bu yöntemle başarılı bir damızlık seçimi için bazı genel kurallara uymak gerekir Bunlar:

Resim 14: Damızlık koyun

DAMIZLIK KOYUNLAR SAĞLAM BÜNYELİ OLMALIDIR!

Üzerinde durulan verim yönü ne olursa olsun, damızlık olacak hayvanların sağlam bir bünyeye sahip olmaları istenir Sağlam bünyeden kasıt, hayvanın organlarının karşılıklı uyum ve denge ile çalışmalarıyla, dış etkilere ve çevre faktörlerine karşı dayanıklılığıdır Sağlam bünyeli hayvanların derileri sağlam ve elastik bir yapıdadır Ayrıca sağlam bünyeli hayvanlar, hareketleri normal, bakışları canlı ve gözleri parlak olur

Beden yapısı:

İyi gelişmiş geniş ve derin olmalı Sütçü koyunlarda ön kısmından, arka kısmın daha geniş olması iyidir Etçilerde, köşeleri yuvarlak dikdörtgen şekildedir

a) Deri: Yapağı; koyunların önemli bir ürünü olması ve derinin yapağıyı büyüten kısmı olması nedeniyle koyunda diğer hayvanlara göre daha büyük önem taşır Doğal olarak derinin kendiside ekonomik yarar sağlayan önemli bir üründür Deri; ırk, besleme, yaş ve sağlık durumlarının etkisiyle kalın, ince, sıkı yada gevşek olabilir

Sağlam ve sağlıklı hayvanlarda deri pembe renklidir Hasta yada uzun süre yetersiz beslenen hayvanlarda ise deri soluk veya mavimsi görünümlü olur

Derinin yapısını etkileyen önemli bir faktörde yaştır Genç hayvanların derisi yaşlı hayvanlara göre daha ince ve gevşektir Aynı ırk içerisinde olmak şartıyla, dişi hayvanların derisi erkeklere göre daha incedir Sert iklim koşullarında yaşayan hayvanlarda deri, sıcak iklimdekilere göre daha kalın ve kuvvetli olarak gelişmektedir

b) Kemik Yapısı: Süt verimi yönünden geliştirilmiş koyunlarda kemikler ince ve özellikle yuvarlak kemikler uzuncadır Koçlarda kemiklerin sağlam ve kalınca olması istenir ise de bu konuda aşırılığa kaçmamalıdır Aksi halde kaba ve kalın kemikli hayvanlarda yemden yararlanma yeteneği düşer

Yapağı koyunlarında kemikler iyi gelişmiş ve kalındır Bu ırklar geç geliştikleri için kemiklerde uzun olur

Et verimi yönünden geliştirilen ırkların erken gelişme yeteneğinde olması, bu ırkların daha iyi besleme şartlarında bulundurulması gibi nedenlerle, uzun kemiklerin kıkırdak dokularında büyüme erkenden bittiği için kemikler kısa ve hafif olur Etçi koyunlarda kemiklerin inceliği ayrıca istenen bir özelliktir Böylece karkasta kemik oranı düşeceği için karkasın kalitesi, buna bağlı olarak da fiyatı yükselir

c) Baş: Başın yapısı ırk, verim yönü, cinsiyet gibi faktörlere bağlı olarak değişir Ancak büyük ve kaba görünümlü bir baş, genelde hayvanda kemik yapısının da kabalığının belirtisi sayılmaktadır

Sütçü koyunlarda baş uzunca, ince ve kuru yapılıdır Et verimi yönünden geliştirilmiş ırklarda ise baş zarif ve burun ucuna doğru daralır Verim yönü ne olursa olsun başın ağır ve kaba olması istenmez Aşırı uzun ve dar olan baş yapısı da bünyenin zayıflığını göstermesi bakımından bu tür yapıya sahip hayvanlar damızlık olarak kullanılmamalıdır

Başın yapısından cinsiyet ayırt edilebilir Koçlarda baş, dişilere göre daha kısa ve geniştir Fakat sütçü ırkların koçlarında baş yapısının dişiye benzemesi de fazla yadırganmamalıdır

Resim 15: Koyunların başı kusursuz olmalıdır

d) Boyun: Süt tipi koyunlarda boyun etçi koyunlara göre daha uzuncadır Sütçü koyunlarda boyunda et ve yağ az geliştiğinden boyun yassı dar ve daha az derindir Erken gelişen etçi koyunlarda ise boyun, kısa, kalın, bol etli ve yağlıdır Aşırı uzun ve ince boyun yapısı bütün koyunlar için bünye zayıflığının bir belirtisidir

Koyunlarda boyunun normal olarak üst kısmının düz bir hat oluşturacak şekilde sırta geçmesi, omuza ve göğüse geçişinde tedrici genişleme ile olması da bünyesel yönden bir kusur olarak değerlendirilir

e) Boynuz: Genel olarak koçlar boynuzlu ve koyunlar boynuzsuzdur Örneğin yapağı tipi merinoslar böyledir Fakat et merinoslarında her iki cinsiyette boynuzsuzdur Yerli koyunlarda da bu durum çok değişiktir Yönetim ve bakım kolaylığı yönünden boynuzsuzluk arzu edilir

f) Kulaklar: Kulakların yapısı koyunların bünyeleri hakkında önemli bir bilgi kaynağıdır Kalın ve sıkı derili kulaklar bünyenin sağlam, kas gelişiminin iyi, kemik yapısının kuvvetli ve yapağı miktarının bol olduğunu belirtir Dişi koyunlarda kulaklar erkeklere göre daha ince ve zariftir Süt tipi koyunlarda kulaklar daha büyük ve sarkık olurlar

g) Sırt-bel-sağrı: Sırt, göğüs ve karın boşluğunda bulunan çeşitli organların yükünü çeken önemli bir vücut bölümüdür Sırtın düz ve sağlam olması gereklidir Kas gelişimi iyi olmayan ve çukurlaşmış bir sırt istenmez, hele genç hayvanlar için önemli bir kusur sayılır Fazla yavru vermiş yaşlı koyunlarda sırt hattı biraz çöküntü yapmış olabilir Aşırı dar ve keskin bir sırt yetiştirme yönü ne olursa olsun kusur sayılır

En iyi kalite et bel bölümünde bulunduğu için, etçi tiplerde bu vücut bölümü ile sağrı arasında bağlantı görevi gördüğünden belin düz, kuvvetli ve bol etli olması istenir

Sağrının uzun, geniş ve bol etli olması istenir Ayrıca doğum için iyi gelişmiş bir sağrı istenir Sağrı hattı düşük olmamalı ve sağrı önden arkaya doğru fazla daralmamalıdır Aşırı düşük sağrı kusur sayılır Sağrının iskelet yapısını; leğen (hafsala) kemiği, kısmen uyluk kemikleri ve üstten kalça kemiği bağlantısı meydana getirir Sağrı genişliği bu üç noktadan ölçülür

h) Göğüs: Tipik etçi ırkların göğüs hacmi sütçü ve yapağıcılara göre daha azdır Etçi koyunlarda göğüs ayrıca öne doğru dar, et ve yağ tabakalarıyla kaplı bir çıkıntı yapar Bu nedenle ön göğüs genişliği etçi ırklarda daha fazladır

Sütçü koyunlarda ise göğüs uzun ve daha dardır Zaten sütçü ırklarda da göğüsün yeterli genişlikte olması istenir Aksine durum, yani kürekler arkasında boğum yapacak şekilde aşırı göğüs darlığı bütün verim yönleri için bünyesel bir kusur sayılır

Koyunlarda göğüsün uzun geniş ve derin olması burada yerleşen yürek, akciğer gibi önemli organlara fazlaca yer sağlanması bakımından büyük önem taşımaktadır

ı) Karın: Karın bir çok organları içinde saklar Karın alt çizgisi düz olmalı ve sarkıklık göstermemelidir Çok yaşlı koyunlarda biraz sarkıklık görülebilir Süt tipi koyunlarda karının arka kısmı memelere doğru genişlemiştir Böylece iyi gelişmiş bir meme yapısı meydana gelir Gençliğinde fazla hacimli kaba yemlerle beslenen hayvanlarda karın sarkık olur Sarkık karın özellikle damızlık olarak seçilecek hayvanlar için kusur sayılır

i) Meme: Koyunlarda süt bezleri iki ayrı parçadan oluşur ve iki ayrı meme ucu bulunur Süt tipi koyunlarda meme büyüklüğü ve memelerin yapılış şekli süt verimi yönünden önemlidir Memelerin dış görünüşü ve büyüklüğünden başka bezsel özellikte de olması istenir Meme başlarının birbirleriyle uyum içinde olması ve meme başlarının kör olmaması istenir Sağlıklı meme, hem süt üretimi için hem de yavruların beslenmesi için önemlidir

j) Bacaklar ve tırnaklar: Bacaklar tipe ve ırka göre vücudu kolay taşıyabilecek kuvvette olmalıdır Koyunlar genellikle uzun yürüme zorunda olan bir mera hayvanı olduğu düşünülürse, bacakların sağlam yapılı, düzgün duruşlu olması gerektiği anlaşılır

Etçi koyunlarda arka butların dolgun ve aralarının daha geniş olması gerekir Böylece üstte yeter genişlikte bir sağrı meydana gelir ve bol et toplar Ayrıca ön bacaklarda, özellikle omuz ve kolda et toplanması istenir Yapağı tipi ve süt tipi koyunlarda bacaklar daha uzun ve kuru olurlar

Düzenli duruşlu koyunlarda önden ve arkadan bakıldığında ön ve arka bacakların birbirini örter şekilde durması gerekir

Diğer hayvanlarda olduğu gibi koyunlarda da fıçı bacaklılık ve inek bacaklılıkta kusur sayılır Baldırın ayak bileğinden inciğe geçişi düze yakın bir hat şeklinde olursa ve buradaki açı çok açık ise dik bacaklılık meydana gelir Bu durum ise koyunlarda duruş bozuklukları arasında sayılır Zira bu durum adımın kısa olmasına neden olur ve dolayısıyla dik bacaklı hayvanlar uzun yol yürümede güçlük çekerler

Uzun süre meraya çıkmayan hayvanların tırnakları uzayarak hayvanın hareketini güçleştirir ve duruş bozukluklarına neden olabilir Ayrıca, özellikle erkek hayvanların arka ayak tırnaklarının uzaması aşımda büyük güçlükler meydana getirir Bu durum kusur sayılmaz, tırnaklar kesilerek olumsuzluk ortadan kaldırılmış olur Koyunlarda yürüyüş ve durum bozukluklarına sebebiyet verebilecek şekilde tırnaklar dar, dik ve eğri olmamalıdır Aksi halde damızlık seçiminde kusur sayılır

KOYUNLAR IRK, TİP YADA VERİM YÖNÜNDEN İSTENİLEN ÖZELLİKLERİ TAŞIMALIDIR!

Dış yapı özelliklerine göre yapılacak damızlık seçiminde seçilecek koyunlar, ırkının veya tipinin özelliklerini tümüyle taşımalıdır Türkiye'mizin değişik coğrafi özellikler göstermesi bakımından yöremize uygun çalışacağımız koyun tipinin özelliklerini iyi bilmemiz ve seçeceğimiz hayvanların bu özellikleri taşıyıp taşımadığını kontrol etmemiz gerekmektedir

İşletmede et verimi daha büyük önem taşıyorsa, damızlık seçiminde et verim özelliklerine daha fazla önem verilmelidir Bu nedenle de damızlık seçecek kişi veya kişilerin et, süt ve yapağı gibi verimleri belirtmeye yarayan dış yapı özelliklerini bilmesi lazımdır

Et-yapağı üretimine uygun yapı

Günümüzün ekonomik şartları genel olarak tek taraflı koyun yetiştiriciliğini karlı olmaktan uzaklaştırmıştır

Etçi verim özelliklerine uygun yapıyı büyük ölçüde bünye ile ilgili bölümde açıklamış olmakla birlikte, özetlemek gerekirse damızlık olacak etçi koyunda mümkün olduğu kadar büyük, derin, geniş ve dolgun bir vücut yapısı gözlenmelidir Baş kısa ve geniş, boyun kısa ve kalın olmalıdır Göğüsün geniş, derin ve kaburgaların mümkün olduğu kadar dışa dönük olması istenir Bol et veren sırt, bel ve sağrının düz bir hat oluşturması ve olabildiğince geniş olması istenen etçi özelliklerindendir

Resim 17: Etçi koyunlar büyük, derin, geniş ve dolgun bir vücut yapısına sahip olmalıdır

Bacaklar kısa fakat sağlam, mümkün olduğu kadar kemiklerin ince olması istenir Derinin sağlam, esnek ve pembe renkli olması istenir

Yapağı özelliklerine de dikkat edilecekse, yapağının eşit boyda, yeterli incelik ve sıklıkta olması, karın altının yapağıyla örtülü bulunmasına özen gösterilmelidir

Süt üretimine uygun yapı

Sütçü koyunlarda kemikler ince, boyun uzun, vücut yüksek ve uzundur Göğüs, derinliği fazla olmakla birlikte arkaya doğru uzayarak geniş bir boşluk oluşturacak şekilde geliştirilmiştir Sağrı, uzun ve arka bacakları arası büyükçe bir memeye yer verecek şekilde geniş olmalıdır

Karın nispeten gelişmiş, memeler yeter büyüklükte ve bezel meme özelliğindedir Böyle memeler süt üreten bezleri fazla içerdiği için elle yakalandığı zaman taneli bir yapı hissedilir Ayrıca sütle dolu olduğu zaman gergin ve dolgun olan bezel memeler sağıldıktan sonra pörsür Meme başlarının kolayca sağıma imkan verecek şekilde iyi gelişmiş, yeter büyüklükte ve hafifçe yanlara doğru yönelik durmalıdır

Sütçü koyunlarda but dolgunluğu az, sırt hattı aşırı olmamak şartı ile sivrice olmalıdır Sütçü koyunlarda baş; kuru, asil ve zarif yapılı olmalıdır Süt verimleriyle tanınmış ırklar, boynuzsuz yada küçük ve zarif boynuzludurlar Kulaklarında büyük ve nispeten sarkık olduğu bilinmektedir

DAMIZLIK OLACAK HAYVANLAR KENDİ CİNSİYET ÖZELLİKLERİNİ TAM OLARAK GÖSTERMELERİ GEREKİR!

Erkek görünümlü bir dişi yada dişi görünümlü bir erkek hiçbir zaman iyi damızlık olmaz Dişilerin döl verimini dış görünüşlerinden yararlanılarak belirlemek hemen hemen imkansızdır Erkek damızlıklarda ise her iki testisin aynı büyüklükte ve iyi gelişmiş olması gereklidir Bilindiği gibi koçun yumurtaları ne kadar büyükse dölleme kabiliyetleri de o derece iyidir

B-VERİM KAYITLARINA BAKILARAK YAPILACAK DAMIZLIK SEÇİMİ

Dış yapıya bakarak yapılan damızlık seçimindeki başarı, üzerinde durulan verim ve bu verimin dış görünüşten anlaşılmasındaki isabete bağlıdır Yapağı verim özellikleri dış yapıdan anlaşılabilirse de, süt verimi ve döl verimi gibi kabiliyetleri dış yapıdan anlamak hemen hemen imkansızdır

Bu yüzden damızlık seçimindeki başarıyı arttırmak için mutlaka verim kayıtlarının tutulması ve damızlık seçiminin bu kayıtlara dayandırılması gerekir Nitekim, hayvancılığı ileri ülkelerde özellikle damızlık yetiştiriciliğiyle uğraşan işletmelerde verim kayıtları dikkatli bir şekilde tutulmaktadır

Kayıtlar, iyi düzenlenmiş defterlere veya kartlara işlenir Gerek defter ve gerekse kartlarda hayvan için soy kütüğü tablosu, hayvanın numarası, çeşitli özellikleri ve diğer tamamlayıcı bilgiler bulunur Kartlar, süt ırkı koyun ve koçlar için geliştirilmiş olduğundan tutulan kayıtların büyük kısmı bu verimle ilgilidir

Verim yönü ne olursa olsun damızlık koyun ve koçlarda aranacak en önemli özellik döl verimidir Damızlık seçiminde; ikizlik oranı yüksek ailelerden gelen, ikiz veya üçüz doğmuş kuzulara öncelik tanımak gerekir Ayrıca, aşım isteği göstermeyen ve iyi dölleme yeteneğine sahip olmayan erkekler ile üst üste iki yıl döl tutmayan dişilerin damızlıktan çıkarılması gerekir Bu konularda karar verebilmek içinde kartlarda ilgili kayıtların bulunması gerekir Damızlık erkekler için de ayrı kart açılarak bunların kendilerine ve döllerine ilişkin verimler işlenir