Montrö Anlaşması Ve Türk Boğazları

Montrö Anlaşması ve Türk Boğazları
Montrö Anlaşması ve Türk Boğazları
Sevr’e göre Türkiye’nin bölgedeki güvenliğini Milletler Cemiyeti, özellikle de İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya garanti edecekti İlk 3 ülke Türkiye’yi işgal etmiş ülkelerdi ve İngiltere ile sorunlar hala devam etmekteydi Güvenliğin ötesindeki mesele ise egemenlikti Türkiye, kendi topraklarının bir bölümünde asker bulundurup bulunduramayacağı konusunda başka devletlerden izin almış oluyor, bu da asker bulundurmamakla sonuçlanıyordu Böyle bir durum milli egemenliğine önem veren hiçbir devlet için kabul edilemezdi

Karadeniz ülkeleri, özellikle de SSCB Boğazlar’ın olası bir Avrupalı ülke saldırısında kullanılmasını istememiş, bu nedenle geçişlere sınırlandırma getirilmesi konusunda Türkiye’nin yanında yer almıştır Bu kaygılar sonucu şekillenen sözleşmeye göre Türkiye bir savaşta tarafsız ya da savaş dışı ise savaşan tarafların savaş gemileri Boğazlar’dan geçemeyecektir Yine Türkiye bir savaşa girmiş, ya da savaş tehdidi hissediyorsa diğer devletlerin savaş gemilerinin geçişi konusunda kendi taktirini kullanabilecektir

Ankara’daki sıkıntılara karşın Türkiye Boğazlar rejimini düzenlemek için uluslar arası konjönktürün barışçıl çözüme izin verdiği dönemi beklemiş, zor kullanmamaya gayret göstermiş, bir anlamda güç dengelerine oynamıştır Bu anlamda Montrö Boğazlar Sözleşmesi Atatürk’ün dış politikasında barışçıl yöntemlere verdiği önemi, pragmatikliğini, gerçekçi duruşunu, diplomaside dengeleri çok iyi hesaplayabildiğini de göstermiştir
Bu döneme kadar Milletler Cemiyeti’nin çeşitli alanlardaki garantilerinin de işlemediğinin görülmesi, bizzat Milletler Cemiyeti’nin garantör olması beklenen üyelerinin ihlallerde bulunması Türkiye’nin gerekçelerini güçlendirmiştir Türkiye’nin talepleri konusunda izlediği yol ilgili devletlere başvurmak ve onları yeni bir konferans için ikna etmek şeklinde olmuştur Bu taleplerin ardından 22 Haziran 1936’da Montrö’de bir konferans toplanıp Montrö Boğazlar Sözleşmesi de 20 Temmuz 1936’da imzalanmıştır Konferans, Türk Diplomasisinin girişimleri ile toplandı, 22 Haziran 1936 da başlayan görüşmeler yaklaşık 1 ay sürdü ve 20 Temmuz 1936 de anlaşma imzalandı Görüşmelerde Türk Heyeti’ne Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras başkanlık etti

Anlaşma taslağını Türkiye hazırlamıştı Konferansın ilk oturumları Türkiye’nin hazırladığı antlaşma taslağının okunması ve görüşülmesiyle geçti 25 Haziran’da sorunlar Teknik Komite’ye devredildi 4 Haziran’da da İngiliz heyeti Türkler ile Cenevre ve Montreux’de yaptıkları özel görüşmeler neticesinde hazırladıkları kendi taslaklarını toplantının gündemine soktular Yapılan uzun tartışmalardan ve basının ortak edildiği ağız dalaşından sonra uzlaşmaya 15 Temmuz günü varıldı

Üç gün içinde de nihai metin üstünde anlaşıldı 20 Temmuz 1936’da ise Montreux Boğazlar Sözleşmesi düzenlenen törenle imzalandı Sözleşmeye ek olan protokol hükümleri gereğince aynı gün gece yarısı 30 bin kişilik bir Türk gücü Boğazlar bölgesine girdi Montrö Boğazlar Sözleşmesi, bugün de geçerliliğini koruyan, uygulamada olan; Türk Boğazları için en önemli belgedir Bu sözleşme 29 maddeden oluşur Bu 29 Maddeden 22’si; askeri gemilerle ve askeri konularla ilgili hükümleri içerirken, sadece 7’si ticari gemilerin geçişini düzenler

Montrö’yü kısaca özetlemeye çalışırsak;
Savaş Gemisi dışında kalan tüm gemilere, Türk Boğazlarından geçiş serbestisi tanınmıştır Geçiş serbestisi, gece ve gündüz, yükü ne olursa olsun, bayrağı ne olursa olsun tanınan bir özgürlüktür Kılavuzluk ve römorkör alma konuları geçiş yapan gemilerin isteğine bırakılmıştır

Türkiye savaşan ülke ise ya da kendisini yakın bir savaş tehdidinde görüyorsa; ticari gemilerin geçişini engelleyemese de, geçişlere bazı kısıtlamalar getirebilmek hakkına sahiptir Örneğin; geçişlerin gündüz yapılması, Türkiye’nin belirleyeceği güzergahların kullanılması ve kılavuz kaptan alınmasının zorunlu tutulabilmesi (ücret almamak koşuluyla) mümkün olmaktadır Savaş gemileri ile ilgili olarak; geçişi sınırlayıcı pek çok hüküm vardır Bunlar sadece Türkiye’nin değil; Karadeniz Ülkelerinin de lehinedir Örneğin; Karadeniz’de bulunabilecek toplam tonaj; Karadeniz’de kıyısı olmayan ülkeler için 30 bin ton ile sınırlandırılmış ve bu gemilerin Karadeniz’de 21 günden fazla da kalamayacaklarını hükme bağlamıştır
Boğazlar Komisyonu kaldırılarak yetkileri Türk Hükümeti’ne devredilmiştir (Montrö Görüşmeleri esnasında bu hükme İngiltere karşı çıkmıştır Türkiye’ye bu konuda en büyük destek Romanya’dan gelmiştir) Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin şu temel ilkeleri benimsediği söylenebilir:[*]Türkiye’nin Güvenliği [*]Karadeniz’in Güvenliği [*]Geçiş Serbestisi [*]Karadeniz-Akdeniz dengesinin korunmasıSözleşmenin daha girişinde Türkiye’nin güvenliğine vurgu yapılmış, 5, 6, 14, 15, 16 ve 23 maddelerde bu norma değinilmiştir
Sözleşme’nin özellikle 18maddesi Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerin kaygılarını gidermeye dönüktür Sözleşme’de ayrıca Akdeniz-Karadeniz geçişlerinde, daha çok savaş gemilerine dönük sınırlandırmalar da bulunmaktadır¹ Boğazlardan geçiş serbestisi temel alınmıştır Aslında Türkiye ve Karadeniz’e kıyısı olan ülkeler dışında konferansa katılanların en çok üzerinde durduğu husus budur 1 Madde geçiş serbestisine açık bir vurgu yapmaktadır Montrö’ye göre Boğazlar’dan ticaret gemilerine neredeyse mutlak anlamda geçiş hakkı tanınmıştır ve Türkiye’nin bu konudaki sınırlandırma yetkileri yok denecek bir düzeydedir Savaş gemilerinin geçişinde ise güvenlik gerekçeleriyle sınırlandırmalar vardır Sözleşme Akdeniz-Karadeniz dengesini de bozmamaya çalışmıştır19, 20 ve 21 maddeler bunu daha çok Türkiye’ye tanıdığı takdir haklarıyla çözmüştür

Türkiye’nin Kazanımları

Sözleşme Türkiye’ye eski düzenlemeler ile kıyaslanamayacak düzeyde kazanımlar sağlamıştır her şeyden önce Türkiye kendi güvenliği için bölgeyi silahlandırma hakkına sahip olmuştur Bu sayede uluslararası güç dengelerinde Türkiye, İngiltere ve SSCB başta olmak üzere diğer güçler tarafından da daha fazla önemsenir bir hale gelmiştir Türkiye bu önemini daha sonraki diplomatik manevralarında kazanıma döndürmeyi bilmiştir Ticaret gemilerinde mutlak geçiş serbestisi varsa da, bölgenin egemen gücü olarak Türkiye deniz yollarından geçişin güvenli olması konusunda elbette bazı haklara sahiptir ve bu haklar aslında pratikte Türkiye’ye geçişleri çok daha güçlü bir şekilde düzenleme imkanını da vermektedir³

Bugün Durum ve Sonuç

Bugün de Hazar Denizi bölgesi ya da bir diğer adıyla 2 Basra Körfezi denilen bölgedeki zengin petrol kaynakları yüzünden, Montrö Sözleşmesi yeniden masaya yatırılmak istenmektedir Bunun için kullanılan yöntem; “bugün artık geçiş serbestisi Türkiye’nin işine gelmiyor, şu Montrö’yü yeniden konuşsak” şeklinde son derece masum bir amaç olarak çoklukla dile getirilmektedir Ancak asıl amacın Karadeniz’e dev uçak gemileri geçirerek burayı Basra Körfezi örneğinde olduğu gibi kontrol altına almak olmadığından emin olmak o kadar kolay değildir
Montrö Sözleşmesi Boğazlardan uçak gemisi geçmesini yasaklamaktadır Dolayısıyla Karadeniz ülkelerinin ve Türkiye’nin yararına olan Montrö Sözleşmesinin olduğu gibi devam etmesi Türkiye’nin çıkarına olacaktır Yine de stratejik önemi soğuk savaş sonrasında azalmamış tam tersine daha da artmış olan Karadeniz ve onun kapısı durumundaki Türk Boğazları üzerine kurulan stratejiler ve oynanan oyunlar tarih boyunca bitmediği gibi, bugünden sonra da devam edecektir