Kumanda Elemanlari ≫ Butonlar

Elektrik akımının geçip geçmemesini, yön değiştirmesini sağlayan elemanlardır Bu elemanların kontaklarından akım geçer Normalde açık kontaklı bir anahtardan akım geçmez Butona basarak kontak kapandığında akım geçebilir Normalde kapalı kontaklı bir elemandan akım geçer Butona basarak kontak açıldığında akım geçişi durur

Yapılarına Göre Butonlar

1- Normalde Açık Kontaklı Buton :

Bu elemana kısaca başlatma (start) butonu adı verilebilir Butona basıldığında kontak kapanarak devre tamamlanır Buton serbest bırakıldığında ise kontak tekrar eski konumuna döner



2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton :



Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında kontak açılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski konumuna döner



3- Çift Yollu Buton :

Biri normalde kapalı, diğeri normalde açık iki adet kontağa sahip olan butondur Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirken,diğer bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır



4- Ortak Uçlu Buton (Jog Buton) :

Butonun normal konumunda 1-2 bağlantılarından akım geçmektedir Butona kuvvet uygulandığında devre 1-4 bağlantıları üzerinden tamamlanır Buton serbest bırakıldığında normal konumuna döner Çift yollu butondan farkı 1 nolu ucun ortak olmasıdır



Çalışma Şekillerine Göre Butonlar

1- Kalıcı Buton (Anahtar) :

Kalıcı butona basıldığında, buton durumunu değiştirir Kalıcı buton serbest bırakıldığında, normal konumuna dönmez Yani basıldığı şekilde kalır Başka bir kumanda elemanı kalıcı butonu tekrar normal konumuna döndürür Bu eleman bir aşırı akım rölesi veya bir durdurma butonu olabilir

2- Ani Temaslı Buton :

Ani temaslı butona basıldığında, buton durumunu değiştirir Serbest bırakıldığında, ani temaslı buton otomatik olarak normal konumuna döner

KUMANDA ELEMANLARI > ANAHTARLAR

En çok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde açık konumda kullanılmaktadır

Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geçer Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet uygulanmalıdır

Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar, alttaki sembolle gösterilir

KUMANDA ELEMANLARI > LAMBALAR

KUMANDA ELEMANLARI > LAMBALAR

Kumanda devrelerinde en çok kullanılan elemanlar sinyal lambalarıdır Sinyal lambalarının gövdelerine neon veya akkor telli lamba takılır Neon lambalar 220 V gibi yüksek gerilimli kumanda devrelerinde, akkor telli lambalar ise 36 V gibi düşük gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar

Sinyal lambaları genellikle eletrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu bağlamada, sinyal lambasının gövdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal lambasının bombeli ve renkli camı tablonun ön yüzünde bulunur



Sembolü

KUMANDA ELEMANLARI > SINIR ANAHTARLARI

Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın hareket eden elemanı tarafından çalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı denir Yapılarına göre sınır anahtarları, makaralı, pimli ve manyetik olmak üzere üç kısıma ayrılır

Sınır Anahtarları

Sembolleri

Makaralı Sınır Anahtarı : Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın hareketli kısmında bulunan bir çıkıntı, sınır anahtarının makarasına çarptığında, sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar açılır, açık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı durdurur veya aygıtın çalışmasını sağlar

Animasyon

Pimli Sınır Anahtarı : Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın hareketli kısmında bulunan bir çıkıntı sınır anahtarının pimine çarptığında, sınır anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar açılır, açık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi, aygıtı durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin hareket kursunun uygun büyüklükte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli parçası, anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parça sınır anahtarının parçalanmasına neden olur

Manyetik Sınır Anahtarı : Makaralı ve pimli sınır anahtarları mekanik bir hareketle çalışırlar Yani mekanik bir hareket bu çeşit sınır anahtarlarının konumunu değiştirir Manyetik sınır anahtarlarında ise bu durum farklıdır Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak üzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına, sabit mıknatıs ise aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde açık ve normalde kapalı bir kontak vardır Kontak parçalarından biri manyetik bir maddeden yapılır Aygıt çalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parçasını kendine doğru çeker Kontağın açılmasına veya kapanmasına neden olur

Manyetik anahtarlara Reed Kontak adı verilir İçindeki hava alınmış şeffaf bit tüp içinde yerleştirilmiş demir - nikel alaşımlı kontaktan ibarettir Akım geçişini kolaylaştırmak amacıyla cam tübün içine azot ve hidrojen karışımı gaz doldurulurKontakların mekanik titreşimlerden etkilenmemesi için reçineyle birlikte bir gövdeye yerleştirilmiştir Temazsız algılama yaptıkları için yüksek hassasiyetli ve uzun ömürlüdür Boyutları küçük ve anahtarlama hızları yüksektir (05 milisaniye)

Çalışma Şekillerine Göre Sınır Anahtarları

Ani Temaslı ve Kalıcı Tip olmak üzere iki kısıma ayrılırlar Sınır anahtarının durum değiştirmesine neden olan hareket ortadan kalktığında, ani temaslı sınır anahtarı hemen normal konumuna döner (yay nedeniyle) Halbuki bir hareket nedeniyle kalıcı tip sınır anahtarı durum değiştirirse, anahtar yeni konumnda kalır Otomatik olarak normal konumuna dönmez Ters yöndeki başka bir hareket kalıcı tip sınır anahtarını normal konumuna döndürür

KUMANDA ELEMANLARI > RÖLELER

Ufak güçteki elektromanyetik anahtarlara röle adı verilir Röleler elektromıknatıs, palet ve kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur Elektromıknatıs, demir nüve ve üzerine sarılmış bobinden meydana gelir Röle bobinleri hem doğru ve hem de alternatif akımda çalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nüve bir parçadan yapılır

Demir nüvenin ön yüzüne plastikten yapılmış bir pul konur Bu pul, bobin akımı kesildikten sonra artık mıknatısıyet nedeniyle paletin demir nüveye yapışık kalmasını önler Bobini alternatif akıma bağlanacak rölelerin demir nüveleri sac paketinden yapılır

Demir nüvenin ön yüzünde açılan oyuğa bakırdan yapılmış bir halka geçirilir Bu bakır halka konmazsa alternatif alan nedeniyle palet titreşim yapar Kontaklar açılıp kapanır ve röle gürültülü çalışır Rölelerde bir veya daha fazla sayıda normalde açık ve normalde kapalı kontak bulunur Kontakların açılıp kapanmalarını, rölenin paleti sağlar Bobin enerjilendiğinde, palet çekilirNormalde kapalı kontaklar açılır, normalde açık kontaklar kapanır Rölenin paletine bağlanmış olan bir yay kontakların nornal konumda kalmalarını sağlar Kontakların yapımlarında gümüş, tungsten, palladyum metalleri ve bunların alaşımları kullanılır

Üstteki şekilde verilen rölenin bobinine bir gerilim uygulandığında röle enerjilenir ve paletini çeker Palet üzerinde bulunan (1-3) nolu kontak açılır ve (1-2) nolu kontak kapanır Bobinin akımı kesildiğinde, röle üzerinde bulunan yay, paletin demir nüveden uzaklaşmasını sağlar Bu durumda kapanmış olan (1-2) nolu kontak açılır, açılmış olan (1-3) nolu kontak kapanır Röleler alttaki şekilde sembolize edilir





KUMANDA ELEMANLARI > KONTAKTÖRLER

Büyük güçteki elektromanyetik anahtarlara kontaktör adı verilir Rölelerde olduğu gibi kontaktörler de elektromıknatıs, palet ve kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur Kontaktörler, bir ve üç fazlı motor, ısıtıcı, kaynak makinesi, trafo vb alıcıların otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir

Şekilde verilen kontaktörün bobinine bir gerilim uygulandığında kontaktör enerjilenir ve paletini çeker Palet üzerinde bulunan (5-6) nolu kontak ve (7-8) nolu kontak açılır (1-2) nolu kontak ve (3-4) nolu kontak kapanır Bobinin akımı kesildiğinde, kontaktör üzerinde bulunan yay, paletin demir nüveden uzaklaşmasını sağlar Bu durumda kapanmış olan (1-2) nolu kontak ve (3-4) nolu kontak açılır Açılmış olan (5-6) nolu kontak ve (7-8) nolu kontak kapanır

KONTAKTÖRLERİN YAPISI

1- Bobinler (Elektromıknatıs) :

Bobin ve demir nüveden üretilmiş elemandır Bobinde gerilim uygulandığında geçen akım manyetik alan oluşturarak mıknatısiyet meydana getirir Kontaktör bobinleri de doğru veya alternatif akımla çalışırlar Her iki akımla çalışacak kontaktörlerin demir nüveleri genellikle E şeklinde yapılırlar Eğer bobin doğru akımla çalışacaksa E şeklindeki demir nüve, yumuşak demirden ve tek bir parça olarak yapılır

Demir nüvenin dış bacaklarına plastikten yapılmış iki pul konur Bu pullar, bobin akımı kesildikten sonra kalan artık mıknatısıyet nedeniyle paletin demir nüveye yapışık kalmasını önlerler Bobini alternatif akıma bağlanacak olan kontaktörlerin E şeklindeki demir nüveleri, silisli saçların paketlenmesiyle yapılır Böylece manyetik devrenin demir kayıpları en küçük değere indirilmiş olur Bir kontaktör bobini alternatif gerilime bağlanırsa bu bobin alternatif manyetik alan yaratır Frekansı 50 olan bir şebekede bu manyetik alan saniyede 100 kere 0 olur, 100 kere de maksimum değere ulaşır

Manyetik alan maksimum olduğunda palet çekilir, sıfır olduğunda da palet bırakılır Bu nedenle palet titreşir, kontaklar açılır ve kapanır, kontaktör çok gürültülü olarak çalışır Bu sakıncayı gidermek için demir nüvenin dış bacaklarının ön yüzlerinde açılan oyuklara kalın bakır halkalar takılır Bakır halkalar kullanılmazsa bir titreme oluşur

Bir transformatörün sekonder sargısı gibi çalışan bu bakır halkaların her birinde gerilim indüklenir Halkalar kısa devre edilmiş olduklarından, indüksiyon gerilimi halkalardan akım dolaştırır ve halkalar ek bir manyetik alan yaratır Bu manyetik alan esas manyetik alandan 90 derece geride olduğundan, demir nüvedeki toplam manyetik alan hiçbir zaman sıfır olmaz Bu nedenle palet devamlı çekik kalır

2- Palet :

Kontaktör nüvesinin hareketli kısmına palet denir Palet üzerine kontaklar monte edilmiştir Kontaktörlerde kontakların açılıp kapanmaları palet ile sağlanır Palet, yerçekimi kuvvetiyle veya bir yay aracılığı ile demir nüveden uzakta bulunur Bobin enerjilendiğinde, palet demir nüve tarafından çekilir ve kontaklar durum değiştirir

3- Kontaklar :

Normalde açık ve normalde kapalı olmak üzere iki tip kontak vardır Palet üzerine monte edilen hareketli kontakların bir kısmı kontaktör çalışmaz iken açık konumda, bir kısmı ise kapalı konumdadır Kontaktör bobini enerjilendiğinde ise kontaklar durum değiştirir Kontakların yapımında gümüşün; bakır, nikel, kadmiyum, demir, karbon, tungsten ve molibden'den yapılmış alaşımlar kullanılır Bu alaşımlarda gümüşün sertliği artırılmış, sürtünme ve arktan dolayı meydana gelecek aşınmalar azaltılmıştır Kontaktörde iki tip kontak mevcuttur Bunlar :

- Güç kontakları (Ana Kontaklar)
- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)

Güç kontakları yüksek akıma dayanıklı olup, motor vb alıcıları çalıştırmak için kullanılır Bu nedenle yapıları büyüktür Kumanda kontakları ise, termik aşırı akım rölesi, zaman rölesi, ısı kontrol rölesi, mühürleme vb gibi düzeneklerin çalıştırılmasında görev yapar Bu nedenle yapıları küçüktür







Kısaca; ana kontaklar yük akımını, yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını taşırlar Kontaktörün içinde normalde açık ve normalde kapalı olmak üzere değişik sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar açık konumda bekler Bobin enerjilendiğinde açık kontaklar kapalı, kapalı kontaklar ise açık hale gelir Kontaktörde kontakların konumunun değişimi yukarıdaki şekilde gösterilir

Bir alternatif akım kontaktörünün devresi

Bir doğru akım kontaktörünün devresi

yukarıda 1ci şekilde, bir buton ve bir kontaktörle yapılan bağlantının şeması verilmiştir Bu bağlantıda Başlatma butonu açıkken, A kontaktörü enerjilenemez Yani A kontaktörü normal konumunda bulunur Bu durumda A1 kontağı açık ve L1 lambası sönüktür A2 kontağı kapalı olduğunda, L2 lambası yanmaktadır Başlatma butonuna basıldığında A kontaktörü enerjilenir Normalde açık A1 kontağı kapanır ve L1 lambası yanar Normalde kapalı A2 kontağı açılır, yanan L2 lambası söner Başlatma butonu serbest bırakıldığında, A2 kontaktörünün enerjisi kesilir Kontaklar normal konumlarına dönerler L1 lambası söner ve L2 lambası yanar

2ci şekilde ise Başlatma butonuna basıldığında P ucundan gelen akım Başlatma butonundan, A1 kontağı ve A bobininden geçerek devresini tamamlar A kontaktörü veya rölesi, normal gerilimle enerjilenir Normalde kapalı A1 kontağı açılır R1 direnci A bobinine seri olarak bağlanır R1 direncinde düşen gerilim nedeniyle A bobini daha küçük bir gerilimle çalışmaya devam eder Çünkü A bobinine uygulanan bu küçük gerilim, paletin çekik kalmasını sağlar A bobini enerjilenince, A2 kontağı kapanır ve L1 lambası yanar A3 kontağı açılır, yanan L2 lambası söner

KUMANDA ELEMANLARI > AŞIRI AKIM RÖLELERİ

Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları önlemek için kullanılan elemanlara, aşırı akım rölesi adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar da koruma görevi yaparlar Çalışma karakteristikleri nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını koruyamazlarYalnız hatları korurlar

Aşırı akım röleleri motorlara seri olarak bağlanırlarYani bir aşırı akım rölesinden, motorun şebekeden çektiği akım geçer Çalışma anında motor akımı kısa bir süre için normal değerinin üzerine çıkarsa, bu aşırı akım motora zarar vermez Aşırı akımın motordan sürekli olarak geçmesi, motor için sakınca yaratır Çünkü uzun süre geçen aşırı akım, motorun sıcaklık derecesini yükseltir ve motoru yakar Bu nedenle kısa süreli aşırı akımlarda aşırı akım rölesinin çalışıp motoru devreden çıkarmaması gerekir Motorun yol alma anında kısa süre çektiği aşırı akım, bu duruma örnek olarak gösterilebilir Böyle geçici durumlarda rölenin çalışması, geciktirici bir elemanla önlenir



Herhangi bir nedenle motor fazla akım çektiğinde, aynı akım aşırı akım rölesinden de geçeceğinden, aşırı akım rölesinin kontağı açılır Açılan kontak, motor kontaktörünün enerjisini keser Böylece motor devreden çıkar ve yanmaktan korunmuş olur Üzerinden geçen fazla akım nedeniyle atan bir aşırı akım rölesi, röle üzerinde bulunan butona elle basarak kurulur Yalnız aşırı akım rölesini kurmadan önce rölenin atmasına neden olan arızayı gidermek gerekir Bütün iş tezgahlarında kullanılan aşırı akım röleleri elle kurulurlar Bazı ev tipi aygıtlarda örneğin buz dolaplarında kullanılan aşırı akım röleleri, devrenin açılmasınadan bir süre sonra otomatik olarak normal konumuna dönerler Yani bu aşırı akım röleleri kendi kendilerine kurulurlar Bazı aşırı akım röleleri de üzerlerinde bulunan bir vida aracılığı ile hem otomatik ve hem de elle kurma konumuna dönüştürülebilirler

Bir fazlı alternatif akım veya doğru akım motor devrelerinde, aşırı akım rölesi yalnız bir iletken üzerine konur Üç fazlı motor devrelerinde genellikle her faz için bir aşırı akım rölesi kullanılır Bazen de yalnız iki fazın üzerine bir aşırı akım rölesi konur Güç devresinde kullanılan aşırı akım röleleri daha çok bir kontağı kumanda ederler Bazen de her aşırı akım rölesinin ayrı bir kontağı olur Aşırı akım röleleri manyetik ve termik olmak üzere iki kısıma ayrılırlar

Manyetik Aşırı Akım Rölesi

Motor akımının manyetik etkisiyle çalışan aşırı akım rölelerine, manyetik aşırı akım rölesi adı verilir Bir manyetik aşırı akım rölesi elektromıknatıs, kontak ve geciktirici eleman olmak üzere üç kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobini güç devresinde motora seri olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geçer

Aşırı akım rölesinin normalde kapalı kontağı kumanda devresinin girişine konur Bu kontak açıldığında, kumanda devresinin akımı kesilir ve motor durur Kısa süreli aşırı akımlarda, örneğin motorun yol alma anında çektiği akımda,rölenin çalışıp kontağı açması, yağ dolu silindir içinde hareket eden bir pistonla önlenir

Aşırı akım rölesinin bobininden normal değerinin üzerinde bir akım geçtiğinde, bobin demir nüveyi yukarıya doğru çeker Silindir içnde bulunan piston nedeniyle, demir nüvenin hareketi yavaş olur Bu nedenle aşırı akım rölesinin kontağı hemen açılamaz Eğer bobinden geçen aşırı akım normal değerine düşmezse, bir süre sonra kontak açılır Yani yağ dolu silindir içinde hareket eden pistondan oluşan geciktirici eleman, kısa süreli aşırı akımlarda, aşırı akım rölesinin çalışmasını engeller

Manyetik aşırı akım rölelerinde akım ayarı, demir nüvenin bobine göre olan durumunu değiştirmekle yapılır Örneğin bobin sabit tutulup demir nüve aşağıya kaydırılırsa, aşırı akım rölesinin devreyi açma akımı büyümüş olur Devrelerde aşağıdaki şekilde gösterilirler

Manyetik Aşırı Akım Rölelerinin Motor Devrelerinde Kullanılması : Manyetik aşırı akım röleleri üç fazlı motor devrelerine genellikle şekildeki gibi bağlanırlar Bu bağlantıda üç faz üzerine konan üç manyetik aşırı akım rölesi, bir kapalı kontağı kumanda eder Çalışma devam ederken, motor herhangi bir nedenle uzun süre aşırı akım çekerse, manyetik aşırı akım rölesinin kapalı kontağı açılır Çalışan kontaktör ve motor devreden çıkarBöylece motor yanmaktan korunmuş olur

Termik Aşırı Akım Rölesi

Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle çalışan aşırı akım rölelerine, termik aşırı akım rölesi edı verilir Termik aşırı akım rölelerinin endirekt ısıtmalı, direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak üzere üç çeşidi vardır

Termik aşırı akım röleleri devrelerde, aşağıdaki şekilde gösterilirler

Endirekt Isıtmalı : Şekilde endirekt ısıtmalı termik aşırı akım rölesinin yapısı, görünüşü ve sembolü verilmiştir Endirekt ısıtmalı termik aşırı akım rölesi ısıtıcı, bimetal ve kontak olmak üzere üç kısımdan oluşur Isıtıcı motora seri olarak bağlanır Yani ısıtıcıdan motor akım geçerMotora zarar verecek değerde bir akım sürekli olarak ısıtıcıdan geçerse, meydana gelen ısı bimetali sağa doğru büker Bimetal kapalı olan kontağı açar Açılan kontak kontaktörü ve dolayısıyla motoru devreden çıkarırBöylece motor yanmaktan korunmuş olur Motor akımı kısa bir süre için normal değerinin üzerine çıkarsa, ısıtıcıdan geçen bu akım bimetali ısıtacak fırsatı bulamaz Bu nedenle bimetal bükülmez ve kontak açılmazMotor için sakınca yaratmayan bu gibi durumlarda, ısının bimetale iletilmesindeki gecikme, aşırı akım rölesinin çalışmasını engeller



Direkt Isıtmalı : Endirekt ısıtmalı termik aşırı akım rölelerinin akım değerleri büyüdükçe, ısıtıcı telin ve bimetalin ölçüleri de büyür Büyük akımlar için yapılacak endirekt ısıtmalı termik aşırı akım röleleri kullanışlı ve ekonomik olmaz Bu nedenle akım şiddeti büyük olan termik aşırı akım röleleri alttaki şekilde görüldüğü gibi direkt ısıtmalı olarak yapılırlar



Direkt ısıtmalı termik aşırı akım rölelerinde ısıtıcı eleman bulunmaz Motor akımı bimetal üzerinden geçer Bimetalin bükülmesine ve kontağın açılmasına neden olan ısı, bimetalin içinde doğar Çok büyük akımlar için yapılacak direkt ısıtmalı termik aşırı akım röleleri de aynı nedenlerle kullanışlı ve ekonomik olmaz Termik aşırı akım rölesi bu durumda bir akım trafosuyla veya şönt dirençle beraber kullanılır Gerek akım trafosu ve gerekse şönt direnç termik aşırı akım rölesinin çalışma akımını yani kapasitesini büyütür Direkt ve endirekt ısıtmalı termik aşırı akım röleleri çeşitli akım şiddetleti için yapılırlar Her termik aşırı akım rölesi iki akım değeri arasında çalışır Aşırı akım rölesi, üzerinde bulunan bir ayar vidasıyla arzulanan motor akımına ayarlanır

Ergiyici Alaşımlı : Şekilde yapısı verilen ergiyici alaşımlı termik aşırı akım rölesi, ısıtıcı, küçük bir tüp ve kontak bloğundan oluşur Isıtıcı elemanın sardığı tübün içinde, serbestçe dönebilen başka bir tüp daha vardır İki tübün arasında düşük sıcaklıkta ergiyen bir alaşım bulunur Ergiyici alaşım normal durumda iki tübü birbirine bağlar Termik aşırı akım rölesinin ısıtıcısı motor devresine, normalde kapalı kontağı kumanda devresine seri olarak bağlanır Herhangi bir nedenle motor aşırı akım çekerse, ısıtıcıdan geçen bu akım tüpteki alaşımı ergitir Yay nedeniyle içteki tüp ve dişli dönerNormalde kapalı kontak açılır Açılan kontak, kontaktörü ve motoru devreden çıkartır Motor durunca ısıtıcıdan akım geçmez Tüpleri birleştiren alaşım kısa bir süre içinde donar Ergiyici alaşımlı termik aşırı akım röleleri çeşitli akım değerlerinde yapılırlar Bu aşırı akım rölelerinde akım ayarı yapılmaz



Termik Aşırı Akım Rölelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı : Termik aşırı akım röleleri üç fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu bağlantıda her faz üzerine bir termik aşırı akım rölesi konur Üç termik aşırı akım rölesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor çalışırken herhangi bir nedenle uzun süre akım çekerse, termik aşırı akım rölesinin kapalı kontağı açılır Çalışan kontaktör ve motor devreden çıkar Böylece motor yanmaktan korunmuş olur

KUMANDA ELEMANLARI > ZAMAN RÖLELERİ

Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir süre sonra, kontakları durum değiştiren rölelere, zaman rölesi adı verilir Çalışma şekillerine göre zaman röleleri şu şekilde sınıflandırılabilir

Çekmede Gecikmeli (Düz) Zaman Rölesi
Düşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Rölesi
İç yapısına göre zaman röleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir

Pistonlu Zaman Rölesi
Motorlu Zaman Rölesi
Doğru Akım Zaman Rölesi
Termik Zaman Rölesi
Termistörlü Zaman Rölesi

Motorlu Zaman Rölesi
Doğru Akım Zaman Rölesi
Termik Zaman Rölesi
Termistörlü Zaman Rölesi

Çalışma Şekillerine Göre Zaman Röleleri

Düz Zaman Rölesi : Bobini enerjilendikten belli bir süre sonra gecikme yapan, yani kontakları konum değiştiren rölelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar eski haline dönerler Şekilde de rölelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği görülmektedir

Ters Zaman Rölesi : Bobinin enerjisi kesildikten belli bir süre sonra gecikme yapan zaman rölesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değişdirir Enerji kesildikten bir süre sonra iletime izin verilir

İç Yapılarına Göre Zaman Röleleri

Pistonlu Zaman Rölesi : Zaman gecikmesi bir pistonla sağlanan zaman rölelerine, pistonlu zaman rölesi adı verilir Düz zaman rölelerinde bobine gerilim verdiğimizde karşısındaki paleti çeker Şekildeki gibi 1-2 ve 3-4 numaralı kontaklar hemen, 5-6 ve 7-8 numaralı kontaklar zaman gecikmesiyle şekil değiştirirler Bu gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun içinde bulunan yağ veya havadır

Pistonlu düz zaman rölesi

Pistonlu ters zaman rölesi

Pistonlu ters zaman rölesi, bobinin gerilimi kesildikten sonra gecikme yapar Bobine gerilim verdiğimizde kontakların tamamı şekil değiştirir Bobin gerilimi kesildiğinde, şekilden de görüldüğü gibi 1-2 ve 3-4 numaralı kontaklar hemen, 5-6 ve 7-8 numaralı kontaklar gecikmeli olarak şekil değiştirir

Pistonlu düz zaman rölesi sembolleri

Ters zaman rölesi sembolleri

Motorlu Zaman Rölesi : Motorlu zaman rölelerinde genel olarak senkron motor kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir Motor çalışmaya başladığında, P pimi vasıtasıyla belli zaman sonunda, kapalı kontaklar açılır, açık kontaklar kapanır ve motor frenlenir Bu anda aynı zamanda dişliler bir yay vasıtasıyla ters yönde kurulur Motorun akımı kesildiğinde dişliler, dolayısıyla kontaklar eski durumuna gelir Motorun frenlenmesi esnasında geçen akım, motor sargıları için bir sakınca teşkil etmez



Doğru Akım Zaman Rölesi : Bakır halkalı, bakır halkasız ve kondansatörlü diye üçe ayrılır Alttaki şekilde gösterilirler

Bakır Halkasız Zaman Rölesi :

Bobine gerilim verdiğimizde karşısındaki paleti çeker, kontaklar şekil değiştirir Bu durum S anahtarına basana kadar devam eder

S anahtarını kapattığımızda bobinin meydana getirdiği magnetik alan süratle 0'a doğru düşmek ister

Değişik alanın içinde kalan bobinde bir gerilim indüklenir ve bu gerilim bobinden akım dolaştırır (Kısa devre akımı) Dolayısıyla S anahtarına bastıktan belli bir süre sonra kontaklar şekil değiştirir Bu tip rölelerle 15 sn'lik bir gecikme sağlanabilir Ters zaman rölesi olarak çalışırlar

Bakır Halkalı Zaman Rölesi :

Bir elektromıknatıs, palet, bakır halka ve kontaklardan ibarettirBobin enerjilendiğinde paleti çeker ve kontaklar şekil değiştirir

Röle akımı kesildiğinde, magnetik alan 0' doğru düşer Değişken alan içinde kalan bakır halkada bir gerilim indüklenir Bu gerilim, bakır halkadan bir akım dolaştırır

Bobinin akımı kesildiği halde bakır halkadan dolaşan akımdan dolayı, kontaktör gecikmeli olarak şekil değiştirir Bu tip zaman röleleriyle 1 sn gecikme sağlanabilir Ters zaman rölesi olarak çalışırlar

Kondansatörlü Zaman Rölesi :

Bu zaman rölesi, bir doğru akım rölesiyle bir kondansatörün parelel bağlanmasından oluşur Kondansatörlü zaman rölesi şebekeye bağlandığında röle enerjilenirNormalde kapalı (2-3) nolu kontak açılır Normalde açık (1-3) nolu kontak kapanır Kondansatör kısa bir süre zaman içinde üreteç gerilimine şarj olur Kondansatörlü zaman rölesi şebekeden ayrıldığında, röle bobininden geçen üreteç akımı sıfır olur Fakat şarj olmuş kondansatör bobin üzerinden boşalmaya başlarKondansatörün deşarj akımı sıfır olmadan palet açılır Kontaklar normal konumlarına dönerler Böylece kondansatörlü zaman rölesinin şebekeden ayrıldığı an ile kontakların normal konumlarına döndükleri an arasında, bir gecikme sağlanmış olur

Yani kondansatörlü zaman rölesi ters zaman rölesi olarak görev yapar Kondansatörlü zaman rölelerinde zaman ayarı yapmak oldukça güçtürBununla beraber (C1) kondansatörünün değerini değiştirmekle, kontakların durum değiştirme zamanı ayarlanabilir Örneğin (C1) kondansatörünün değeri büyütülürse, kontaklar normal konumlarına dönünceye kadar geçecek süre artar Fakat bu yöntem sık sık başvurulacak bir yol değildir Ters zaman rölesi olarak çalışırlar

Termik Zaman Rölesi : Zaman gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman rölelerine, termik zaman rölesi adı verilir Bir termik zaman rölesi ısıtıcı, bimetal ve kontak olmak üzere üç parçadan oluşur

Isıtıcı eleman seramik tüp üzerine sarılır Isıtıcının çekeceği akım (R1) direnciyle sınırlanır Bimetal seramikten yapılmış tüp içinde bulunur Isıtıcı şebekeye bağlandığında, ısıtıcının sıcaklık derecesi yükselmeye başlar Seramik tüpte doğan ısı bimetale geçer Bimetalin sıcaklık derecesi yavaş yavaş yükselir Bimetal ısındıkça sağa doğru eğilmek ister Mekaniki bir düzen bimetalin yavaş hareketini engellerBimetalde doğan eğilme kuvveti uygun bir değere yükseldiğinde, bimetal ani olarak sağa doğru hareket ederNormalde kapalı (1-3) nolu kontak açılırNormalde açık (2-3) nollu kontak kapanırBöylece ısıtıcının devreye bağlanmasından bir süre sonra kontaklar durum değiştirmiş olur Alttaki şekilde gösterilirler

Termistörlü Zaman Rölesi : Bir termistörün ve bir rölenin seri bağlanmasından oluşan zaman rölesine, termistörlü zaman rölesi adı verilir Termistör, direnci sıcaklıkla değişen bir elemandır Bütün maddelerin direnci sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla değişimi termistörlerde çok fazladır

Uygulamada iki çeşit termistör kullanılır Direncin sıcaklıkla değişme katsayısı bunlardan birinde pozitif (PTC), diğerinde negatiftir (NTC) Negatif katsayılı termistörde sıcaklık derecesi arttıkça, termistör direnci azalır Katsayısı pozitif olan termistörün sıcaklık derecesi artarsa, bu termistörün direnci de artar

Şekildeki termistörlü zaman rölesinde,direncin sıcaklıkla değişme katsayısı negatif olan bir termistör kullanılmıştır Bu devrede (A) anahtarı kapatıldığında, devreden çok küçük bir akım geçer Bu akım, termistörün bir parça ısınmasına neden olurIsınan termistörün direnci azalır ve devreden geçen akım büyür Akımın artması termistörü daha çok ısıtır Isınan termistörün direnci daha çok düşer Sonunda devreden geçen akımın değeri, rölenin çekme akımına ulaşır Röle paletini çeker ve kontaklar durum değiştirir Böylece zaman rölesinin devreye bağlanışından bir süre sonra, kontakların durum değiştirmesi sağlanmış olur Palet çekildikten sonra, rölenin empedansı büyür ve devre akımı azalır Termistördeki sıcaklık yükselmesi sona erer, devre kararlı çalışmaya başlar Devredeki (A) anahtarı açıldığında, kontaklar ani olarak normal konumlarına dönerler

Termistörlü zaman röleleri düz zaman rölesi olarak çalışır Termistörlü zaman rölelerinde zaman ayarı yapmak oldukça güçtür Devreden geçen akımın değişmesi, kontakların durum değiştirme zamanını değiştirse de, bu uygun bir yol değildir