Bulutsu-Bulutsular Nasıl Oluştu

Bulutsu-Bulutsular nasıl oluştu

Bulutsular, uzayın derinliklerinde yayılan çok büyük, ama düşük yoğunluklu toz ve gaz bulutlarıdır Nitekim astronomların bu gökcisimlerine verdiği nebula adı da Latince'de "sis" ya da "bulut" anlamına gelir Bazı bulutsular puslu ve soluk bir ışık lekesi biçiminde yeryüzünden görülebilir 20 yüzyılın ortalarına kadar yaklaşık 400 yıl boyunca, puslu ve dağınık bir ışık biçiminde görünen bütün gökcisimlerine bulutsu dendi


Sonradan bunların bir bölümünün, çok sayıda yıldız ve gaz bulutundan oluşan gökadalar (galaksiler) olduğu anlaşıldı {bak Gökada) Dünya'mızın da içinde bulunduğu Samanyolu Gökadası'nda olduğu gibi, başka gökadalarda da birçok bulutsu vardır Bugün bulutsu terimi bu gökadalar için değil, yalnızca gök
adaların içinde yayılan gaz ve toz bulutlan için kullanılır

Bulutsular Nasıl Oluştu

Yıldızlararası uzay, yani uzayın yıldızlar arasında kalan bölümleri de boş değildir Yıldızlararası uzaya saçılmış olan serbest atom ve moleküller uzayda gelişigüzel dolaşır ve zaman zaman çekim kuwetinin etkisiyle bir araya gelerek büyük bulutlar oluşturur Yıldızlararası uzaydaki maddelerin çoğu, bütün evrenin en bol, en hafif ve en basit elementleri olan hidrojen ve helyum atomlarıdır Ama gaz halindeki bu elementlerin yanı sıra yıldızlararası uzayda önemli miktarda toz da bulunur Bu tozlar, daha ağır ve daha az bulunan elementlerin oluşturduğu bileşiklerin parçacıklarıdır Aslında bu ağır elementler de, yıldızlarda oluşan ve büyük bir enerji açığa çıkararak yıldızlara ışığını veren tepkimeler sonucunda hidrojen ve helyumdan türemiştir Milyonlarca yıl boyunca yıldızlarda süregelen bu tepkimeler sonucunda büyük miktarda karbon, oksijen, silisyum, sodyum, kalsiyum, demir ve öbür elementler oluşmuştur


Bazı yıldızlar evrimlerinin sonunda bir süpernova (patlayan yıldız) haline gelir ve ağır elementlerini uzayın derinliklerine saçan dev patlamalarla kendi kendini yok eder Yıldızlararası uzaydaki tozlar da işte bu patlamalar sırasında saçılan parçacıklardır
Bulutsular yıldızlararası gaz ya da toz parçacıklarının bir araya toplanmasıyla ortaya çıkabildiği gibi, süpernova patlamalarının kalıntıları da olabilir Bazı bilim adamları yıldızlann, hatta güneş sistemlerinin bulutsulardan doğduğunu kabul ederler

Nebula (Bulutsu)

Orion_Nebulajpg
Orion Bulutsusu'nun Hubble Uzay Teleskobu tarafından çekilmiş fotoğrafı

Nebula (bulutsu) uzayda bulunan gaz bulutsularına verilen isimdir Yıldızlar arasında bulunan boşluklarda yer alan ve yıldızların yaydıkları ışık enerjisi ile görünür hale gelen yoğun gaz ve toz bulutları, gökadaların temel bileşenlerindendir

Nebula Oluşumu

Nebula oluşmadan önce bir yıldızdır Bu yıldız büyüdükten sonra ya kahverengi cüce ya nötron yıldızı ya da bir karadelik olur Fakat bütün yıldızlar bunlardan biri olmadan önce kırmızı süperdev haline gelir Bu yıldızlar çok büyük oldukları için içten gelen basınç ve yüksek (100000000 °C) sıcaklığın etkisiyle uzay boşluğuna gaz salarlar

Nebuleuse_ceil_de_Chatjpg
Orion Bulutsusu

Bu gaz püskürmeleri oldukça büyük ve hızlıdır Daha sonraları bu gazlar yakınlaşarak bir gaz bulutu oluştururlar Bu gaz bulutunun sıcaklığı 15000 °C den fazladır Bu sıcaklık ve çeşitli basınçlar oradaki gazlar(Hidrojen)ile birleşerek füzyon reaksiyonu başlatırlar Bu füzyon reaksiyonu yeni bir yıldızın ilk temelleridir Daha sonra o minik yıldızlar büyür ve anakol yıldızına dönüştüğü zaman ana yıldız kadar olmasada gaz püskürtmesi yaparlar Bu arada ana yıldız kahverengi veya beyaz cüce olup ömrünü demir ve karbon yığını olarak tamamlamıştır

Yeni bir yıldız doğdu

Gökyüzüne birer gün arayla bakıldığında önceden görülmeyen çok parlak bir yıldız görülebilir Bunun nedeni bir süpernova patlamasının olmasıdır Süpernova patlamaları izlemeye değer olaylardır En son kaydedilen patlama 1987 yılında olmuş ve kayıtlara 1987A olarak geçmiştir Eski çağlarda Çin'de de izlenmiş bir süpernova patlaması vardır Süpernova patlamalarında kırmızı süper devler patlayıp nötron yıldızı oluştururlar Bazen karadelik oluşur Karadelik oluşma ihtimali binde birdir Karadelik oluştuğu zaman çevresindeki herşeyi çeker Nötron yıldızı oluştuğu zaman çevrenindekileri karadelik gibi çekmez Nötron yıldızının madde yoğunluğu çok fazladır

Süpernova Sonucu Oluşan Bulutsu

Redrosedust_wright_f2000jpg
Rosetta Bulutsusu'nun yakın çekim görüntüsü Kırmızı rengi veren hidrojendir

Bazen yıldızlar süpernova geçirerek patlarlar Bunun sonucunda çevrelerine yavaş yavaş gaz salmak yerine bir anda salmış olurlar Bu arada bu gazlar çeşitlidir ve reaksiyona girerek çeşitliliği arttırırlar Buda çok renkli bir görüntü oluşturur Bu bulutsular süpernova sonucu oluşmuş bulutsular diye adlandırılır
Süpernova sonucu oluşmuşlarda gazlar çeşitli etkiler sayesinde dağılırlar ve garip şekiller oluşur Fakat gezegenimsi bulutsularda gazlar dağılmadığı için simetrikdir Bir nebulanın gezegenimsi mi yoksa süpernova sonucumu oluştuğu buna bakarak anlaşılabilir

Bulutsu

Bulutsular, uzayın derinliklerinde yayılan çok büyük, ama düşük yoğunluklu toz ve gaz bulutlarıdır Nitekim astronomların bu gökcisimlerine verdiği nebula adı da Latince'de "sis" ya da "bulut" anlamına gelir Bazı bulutsular puslu ve soluk bir ışık lekesi biçiminde yeryüzünden görülebilir 20 yüzyılın ortalarına kadar yaklaşık 400 yıl boyunca, puslu ve dağınık bir ışık biçiminde görünen bütün gökcisimlerine bulutsu dendi Sonradan bunların bir bölümünün, çok sayıda yıldız ve gaz bulutundan oluşan gökadalar (galaksiler) olduğu anlaşıldı (bak Gökada) Dün-ya'mızın da içinde bulunduğu Samanyolu Gökadası'nda olduğu gibi, başka gökadalarda da birçok bulutsu vardır Bugün bulutsu terimi bu gökadalar için değil, yalnızca gökadaların içinde yayılan gaz ve toz bulutlan için kullanılır

Bulutsular Nasıl Oluştu?

Yıldızlararası uzay, yani uzayın yıldızlar arasında kalan bölümleri de boş değildir Yıldızlararası uzaya saçılmış olan serbest atom ve moleküller uzayda gelişigüzel dolaşır ve zaman zaman çekim kuvvetinin etkisiyle bir araya gelerek büyük bulutlar oluşturur Yıldızlararası uzaydaki maddelerin çoğu, bütün evrenin en bol, en hafif ve en basit elementleri olan hidrojen ve helyum atomlarıdır Ama gaz halindeki bu elementlerin yanı sıra yıldızlararası uzayda önemli miktarda toz da bulunur Bu tozlar, daha ağır ve daha az bulunan elementlerin oluşturduğu bileşiklerin parçacıklarıdır Aslında bu ağır elementler de, yıldızlarda oluşan ve büyük bir enerji açığa çıkararak yıldızlara ışığını veren tepkimeler sonucunda hidrojen ve helyumdan türemiştir Milyonlarca yıl boyunca yıldızlarda süregelen bu tepkimeler sonucunda büyük miktarda karbon, oksijen, silisyum, sodyum, kalsiyum, demir ve öbür elementler oluşmuştur Bazı yıldızlar evrimlerinin sonunda bir süpernova (patlayan yıldız) haline gelir ve ağır elementlerini uzayın derinliklerine saçan dev patlamalarla kendi kendini yok eder Yıldızlararası uzaydaki tozlar da işte bu patlamalar sırasında saçılan parçacıklardır
Bulutsular yıldızlararası gaz ya da toz parçacıklarının bir araya toplanmasıyla ortaya çıkabildiği gibi, süpernova patlamalarının kalıntıları da olabilir Bazı bilim adamları yıldızların, hatta güneş sistemlerinin bulutsulardan doğduğunu kabul ederler

Bulutsu Türleri

Astronomlar bulutsuları parlak bulutsular ve karanlık bulutsular olarak ikiye ayınrlar Parlak bulutsular da salmak bulutsular, yayınımlı bulutsular ve yansımalı bulutsular olarak ayn-labilir

Parlak bulutsular ya kendileri ışık yaydıkları ya da gelen ışığı yansıttıkları için parlak olarak görülür Eğer bir bulutsu çok sıcak bir yıldıza yakınsa, yıldızdan gelen morötesi ışınlar bulutsudaki gaz atomlarınca soğurulur Işıma enerjisi bulutsudaki gaz atomlarını iyonlaştırır; yani elektronların atom çekirdeğinin çekim etkisinden koparak serbest kalmalarına yol açar Ama yıldızdan uzaklaştıkça morötesi ışınlar zayıfladığı için, bu elektron ve çekirdekler yeniden birleşebilir Birleşirken de, iyonlaştırıcı ışımadan aldıkları ilk enerjiyi yeni bir ışıma biçiminde geri salarlar Bu ışımanın bir bölümü tayfın görünür ışık bölümünde olduğu için, uzayın çok büyük bir bölgesi Dünya'dan görülebilecek parlaklıkta ışıldar Bu tür parlak bulutsulara salmak bulutsu denir

Küçük teleskoplarla bakıldığında bir gezegen gibi göründükleri için gezegence bulutsular diye anılan bulutsular da salmalı bulutsu türündendir Çalgı (Lyrae) takımyıldızında yer alan Halka bulutsu gezegence bulutsuların en tanınmış örneklerinden biridir Bu bulutsu 1779'da ilk kez gözlendiğinde Jüpiter gezegenine benzetilmişti Sonradan Sir William Herschel, bu tipteki bütün bulutsular için "gezegence" ya da "gezegenimsi" adını önerdi Gezegence bulutsuların merkezinde genellikle çok sıcak bir yıldız vardır ve bulutsudaki hidrojen bulutları evriminin ileri bir aşamasında bu yıldızdan yayılmıştır

Yayılan gaz, yıldızın morötesi ışınlarıyla iyonlaşmış durumdadır Bulutsu yıldıza yakınken ışık saçmaz; çünkü kuvvetli ışıma bütün hidrojen gazını iyonlaştırmıştır ve elektronların yeniden çekirdekle birleşerek ışık yaymasını önler Ama bulutsu yıldızdan yeterince uzaklaştığında ışıma enerjisi zayıflar ve gaz yeniden ışık yaymaya başlar Bulutsu bu aşamadayken içi boş, parlak bir küre görünümündedir Teleskopla bakıldığında bu küre tıpkı gezegenler gibi bir disk biçiminde görülür Gezegence bulutsular öbür bulutsulara oranla çok daha küçüktür ama yoğunlukları fazladır Samanyolu'ndaki çok sayıda gezegence bulutsudan 1000 kadarı gözlemlenmiş ve listesi çıkarılmıştır
Salmalı bulutsuların bir başka türü de yayınımlı bulutsular'dır Bu bulutsuların en tanınmış örneği olan Orion bulutsusu dev boyutlarda bir toz ve gaz bulutudur Bu kütle büyük ölçüde, birer ışıma kaynağı olarak bulutsunun parıldamasına yol açan sıcak yıldızlardan doğmuştur Orion bulutsusu çıplak gözle görülebilen tek bulutsudur

Bir süpernova patlamasından doğan bulut, eğer bu patlayan yıldız buluttaki gazı iyonlaştırmaya yetecek kadar ışıma yayabilen sıcak ve küçük bir kalıntı bırakırsa salmalı bir bulutsu haline gelebilir Örneğin Boğa takım-yıldızındaki Yengeç bulutsusu böyle oluşmuştur Bu bulutsunun merkezinde, hemen hemen yalnızca nötronlardan oluşan ve büyük bir hızla dönen bir yıldız bulunur Yalnızca birkaç kilometre çapındaki bu çok küçük yıldızda her saniye çok sayıda ışınım patlaması gerçekleşir Bu nedenle tıpkı bir nabız gibi atan bu yıldızlara pulsar ya da atarcayıldız adı verilir

Bazı bulutsularda, iyonlaşmaya yol açacak kadar sıcak yıldızlar bulunmaz Ama, çevredeki daha soğuk bir yıldızdan gelen ışık, bulutsudaki toz parçacıklarına çarparak dört bir yana yansıyabilir Bir bölümü Dünya'ya kadar ulaşan bu yansımış ışık nedeniyle bu yansımalı bulutsular da tıpkı salmalı bulutsular gibi gökyüzünde parlak bir leke olarak görülür Astronomlar, ışığına bakarak bu iki tür bulutsuyu birbirinden ayırt edebilirler Çünkü yansımalı bir bulutsunun ışığı, o bulutsuya ışığını gönderen yakındaki yıldızın tayfıyla aynı renkleri içerir Kendisi ışık saçan salmalı bir bulutsunun tayfı ise, yalnızca o bulutsuda bulunan az sayıdaki elementin renklerinden oluşmuştur

Karanlık bulutsular temel olarak toz parçacıklarından oluşur ve gökyüzünde geniş, karanlık bölgeler olarak görülür Çünkü bu bulutsular yıldızlardan çok uzakta bulundukları için ne yıldızın ışığını Dünya'dan görülebilecek kadar yansıtabilir, ne de yıldızın ışımasıyla iyonlaşabilir Yalnızca arkalarında kalan yıldızların ışığının önüne geçtikleri zaman karanlık bir leke olarak görülebilir Karanlık bulutsuların arkasında kalan yıldızlar da ya hiç görülmez ya da ışığı iyice soluklaşır Karanlık bulutsuların en tanınmış örneklerinden biri Atbaşı bulutsu, öbürü de Güneyhaçı takımyıldızında yer alan ve teles-kopsuz da görülebilen Kömürçuvalı bulutsusudur