İran Edebiyatı, Farsça'nın Tarihsel Gelişimi, Sasaniler Dönemi, Gazneliler Dönemi

İRAN EDEBİYATI,

İranlılar'ın konuştuğu dil olan Farsça ile oluşan edebiyattır İran edebiyatı Farsça'nın tarihsel gelişimine bağlı olarak bazı özellikler gösterir {Ayrıca bak FARSÇA) Eski Farsça döneminden (İÖ 9-4 yüzyıl
lar) herhangi bir edebiyat örneği günümüze ulaşmamıştır Ama eldeki yazıtlardan gelişkin bir edebiyat dilinin var olduğu anlaşılmaktadır Orta Farsça döneminden (İÖ 4-İS 7 yüzyıllar) kalan en önemli yapıt ise Zerdüştler'in kutsal kitabı olan Avesta'dır Ayrıca bu dönemden kalma Mani dininin kutsal metinleri vardır

Sasaniler döneminde

(İS 2-7 yüzyıllar) yazılmış olmakla birlikte ancak 9 yüzyılda yazıya geçirilebilen Hudayname de İran mitolojisini yansıtan önemli bir yapıttır
7 yüzyılda İslam dininin İran'da hızla yayılması dil ve edebiyat üzerinde de büyük etkiler yaptı Zerdüşt dini ile birlikte Orta Farsça da yavaş yavaş unutuldu, yerini hızla yeni dinin kutsal kitabının dili olan Arapça aldı Bunun sonucu olarak 9 yüzyıl başlarına kadar Farsça yazılmış herhangi bir edebiyat ürününe rastlanmaz Bu yüzyılda Arap egemenliğinin zayıflaması, yerel hanedanların ortaya çıkması yeni bir edebiyatın doğuşuna ortam hazırladı Bu hanedanların en Önemlileri Samaniler (819-1005) ve Saffariler'dir (867-1495) Samani ve Saffari hükümdarları Farsça yazan şairleri, yazarları koruyarak Arapça'nın egemenliğini büyük ölçüde kırmışlardır

Gazneliler dönemi

(963-1186) de İran edebiyatı için gelişme ortamı yarattı İranlılar'ın büyük destanı Şehname'nin yazarı Firdevsi bu dönemde yetişti Büyük Selçuklular da İran edebiyatının gelişmesine hizmet ettiler Bu dönemde şiirin yanı sıra düzyazı alanında da önemli atılımlar gerçekleşti Ömer Hayyam, Hakani, Enveri, Genceli Nizami bu dönemin en ünlü şairleridir Düzyazıda da Ömer Raduyani, Abdullah Ensari, Nizamülmülk, Ferideddin Attar, Nizami Aruzi önemli yapıtlar vermişlerdir

13 yüzyılda İran'ın Moğol istilasına uğraması edebiyatta bir duraklamaya yol açtı Ama zamanla Moğollar İran kültürüyle kaynaştılar Dünyaca ünlü Bostan ve Gülistan kitaplarının yazarı Sadi bu dönemde yetişti Nasıreddin Tusi, Cüveyni, Reşideddin gibi bilginler Moğol (İlhanlı) sarayında görev alarak şairleri, yazarları korudu, kendileri de önemli yapıtlar verdiler Moğollar'ı izleyen Celayirliler ve Timurlular döneminde İran edebiyatı gelişmesini sürdürdü Hacuy-i Kirmani, Selman-ı Saveci, Ubeyd Zakânî ve İran edebiyatının en büyük klasik şairi kabul edilen Hafız bu dönemde yetişti

16 yüzyılın başında Safeviler'in başa geçmeleri ve Şiilik'i resmi mezhep yapmaları edebiyatın kısırlaşmasına yol açtı Şiir ve düzyazı geriledi Ama gene de bu dönemde Muhteşem Kâşâni, Örfi, Saib Tebrizi gibi büyük şairler yetişti 16 yüzyılda Farsça'nın Hindistan'da da yaygınlık kazanmasıyla burada da zengin bir edebiyat doğdu (bak HİNT EDEBİYATI)

19 yüzyılda Osmanlı Devleti gibi İran da kapılarını batıya açınca bunun edebiyatta da etkileri görüldü Batı edebiyatının roman, öykü gibi türleri tanınmaya başlandı Şiir ve düzyazı dili yalınlaştı Edebiyatın biçimi ve içeriği değişti Giderek batı edebiyatındaki akımlar İran edebiyatında da varlığını duyurdu Bu oluşum 20 yüzyılda da hızlanarak sürdü