İslamiyetten Önce Türk Devletleri | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri | İslam Öncesi Türk Devletleri

İSLAMİYETTEN ÖNCE TÜRK DEVLETLERİ

TÜRKLERİN ANAYURDU

Türklerin tarih sahnesine çıkışları Orta Asya'dır Orta Asya'nın sınırları; Doğuda Kingan Dağları, Batıda Hazar Denizi, Güneyde Himalaya Dağları, Kuzeyde Sibirya'dır



Türklerin Tarih sahnesine ilk çıktıkları bölge, yani Türklerin ana yurdu üzerine çeşitli görüşler vardır Maddi kültür unsurları, dil hususiyetleri ya da tarihi realite bakımından konuyu değerlendiren bilim adamları, Orta Asya'daki çeşitli kültür çevrelerini Türklerin ana yurdu olarak kabul ederler Esas itibariyle, bu yöndeki ilk çalışmalar batılı bilim adamları tarafından ortaya konmuştur Gerçekte XIX yüzyıl sonlarıyla XX yüzyıl başlarında başlatılan araştırmalarla, batı kendi tarihinin köklerini aramaya koyulmuş, fakat neticede, hiç hesaba katmadıkları bir milletin yani Türklerin, kendilerine has kültür ve medeniyetleriyle karşı karşıya gelmişlerdir Bu gerçek karşısında, batılı bilim adamları yoğun çalışmalarda bulunmuşlar ve Türklerin tarih sahnesine çıktıkları yer ve zaman hususunda çeşitli nazariyeler sunmuşlardır J Klaproth (1824), J Von Hammer (1832), W Schott (1836), MA Castren (1856), A Vambery (1885) ve E Oberhummer (1912) gibi ilk alimler Altaylar ve çevresini Türklerin ana yurdu olarak gösterirken, W Koppers (1937), W Radloff (1891), GJ Ramstedt (1928), LLigeti (1940) ve KH Menges (1968) gibi dilci ve tarihçiler Altaylar'ın doğusu ve Kadırgan Dağlarına kadar olan bölgelerde Türk ana yurdunu aramışlardır ve bu görüşü ünlü Türkolog Barthold da desteklemektedir

J Strzygowsky (1935), O Menghin (1937), İ Zichy gibi sanat ve kültür tarihçileri ise Altaylardan Urallar'a kadar uzanan sahaya sıcak bakmışlardır Bu görüşleri değerlendirerek ana yurdun coğrafi sınırlarını tespit etmek mümkündür Ancak araştırmalarda belirtilen ve arkeolojik bulguların yer aldığı daha belirli ve dar bir bölgeyi ana yurt olarak tespit etmek ve kabullenmek hem zor hem de sakıncalıdır Çünkü dinamik ve hareketli bir kavim olan Türkler, en eski devirlerden itibaren geniş bir alana yayılmışlar ve kültürlerini buralara götürmüşlerdir Atı ehlileştirerek adeta onunla bütünleşen Türkler, konar-göçer yaşantılarını bozkır coğrafyasında hakim kılmıştır Bu sebeple daha geniş çerçevede düşünülecek olursa, Türklerin ana yurdu Orta Asya bozkırlarıdır, Orta Asya'nın sınırları doğuda Baykal gölünden Batıda Hazar ve Ural dağlarına; kuzeyde Sibirya bozkırlarından güneyde Tanrı dağları ve Gobi çölüne uzanmaktadır Bu coğrafyanın, bütün dünya tarafından kabul edilmiş siyasi adı ise Türkistan'dır Türkistan'da konar göçer bozkır medeniyetinin MÖ devirlere giden pek çok kültür çevresi yer alır Sovyet İmparatorluğu'nun dağılmasıyla istiklallerini kazanan Türkistan'daki Türk Cumhuriyetleri ve topluluklarına ait topraklarda yapılacak incelemeler Türklerin tarih sahnesine çıkışlarına dair yeni belge ve bulguları, elbette ki, gün yüzüne çıkaracaktır Dolayısıyla Türk ana yurdunu Orta Asya'da dar bir bölgeye sıkıştırmak hem tarih ve kültür birliğini muhafaza etmek hem de ilmi gerçekler açısından doğru değildir Nitekim aşağıda gösterilen Türk kültür çevrelerinin zenginliği de buna delalet eder




Ana yurtta yer alan ilk kültür çevreleri: Arkeolojik kazılar ve araştırmalar Orta Asya medeniyetinin MÖ V bine kadar uzandığını göstermektedir Batı Türkistan'da, bugünkü Aşkabat çevresinde yapılan kazılarda, MÖV bine ulaşan yerleşme merkezleri bulunmuştur Anav kültürü olarak bilinen bu medeniyetin kimlere ait olduğu kesinlik kazanmamış ise de Türklerin bu bölgedeki varlıklarının ilk izlerini yansıtabileceği düşünülen ipuçlarını vermesi açısından Anav önemli bir merkezdir
Proto-Türklere ait olduğu hemen hemen aşikar olan ilk kültür çevresi Altay-Sayan dağlarının kuzey batısında yer almaktadır MÖ III bin başlarına ait bu eski kültüre Afanasyevo kültürü denilmektedir Bu kültürün en büyük özelliği Türk sosyal hayatının ilk örneğini yansıtmasıdır Bu kültürde atın ehlileştirildiği ve koyun beslendiği görülmektedir Ayrıca toprak kaplar, bakır ve tunçtan yapılmış çeşitli silah ve süs eşyaları da bulunmuştur

Bu kültürün devamı olan Andronovo kültürü ise Altaylardan, Ural dağları-Aral gölü çevresine kadar yayılmıştır ( MÖ1700-1200) Bu kültürde tunçtan ve altından eşya yapımının geliştiği bilinmektedir Andronovo kültürü özelliklerini yansıtan diğer bir kültür ise Yenisey-İrtiş çevresinde yer alan Karasuk kültürüdür (M Ö1300-800) Tuva ve Abakan bozkırları ile Baykal gölü havzasında bulunan hayvan figürlü kaplar ve silâhlar bu kültürlerde benzerlik gösterirKarasuk kültürünün en büyük özelliği demirin işlenip, silah yapımında kullanıldığı ilk kültür olmasıdır Bu kültür çevresinde insanlar keçe çadırlarda yaşayıp, tekerlekli arabalar kullanıyorlardı Minusinsk ve Abakan bölgesinden Altaylara uzanan bölgede Tagar kültürü olarak bilinen ve MÖ700'e tarihlenen buluntularda demir işçiliğinin nadir örnekleri yer almaktaydı Ayrıca MÖ 3yüzyıla ait, Orhun ve Selenga boylarına değin uzanan Pazırık kültürü, binlerce yıllık Türk kültürünün Hun çağına nasıl ulaştığını gösterir Bütün bu buluntular Türk coğrafyasının tabiî sınırlarını tespit etmek açısından da büyük bir öneme sahiptir
Orta Asya'daki Türk kültür çevrelerinde, kurganlarda bulunan bazı eşyalar, Türklerin çok eski zamanlardan beri konar göçer hayata has bir kültür geliştirdiklerini aşikar kılar Av ve savaş aletleri, demir ve deriden çeşitli eşyalar ve at ile kurt ağırlıklı hayvan figürlü kaplar, bu yaşayışın temel hususiyetlerini bizlere gösterir Nitekim Türklere ait menşe efsaneleri ve Ergenekon Destanı gibi mitolojik olaylarda da bu motifler ön plandadır Dolayısıyla, maddi buluntular ve Türk mitolojisi, Türklerin tarih sahnesine çıktığı yer ve zaman hususunda tamamen uygunluk arz etmektedir

GÖÇLERİN SEBEPLERİ

1. Nüfus artışı ve toprakların yetersiz kalışı
2. Olumsuz iklim şartları (Kuraklık, şiddetli kışlar)
3. Kendi aralarında ve diğer kavimlerle olan mücadeleler
4. Salgın hastalıklar
5. Türklerin Cihan hakimiyeti düşüncesi Güneşin doğduğu yerden, battığı yere kadar her yeri fethetme arzusu)

GÖÇ YÖNLERİ

Kuzeye gidenler, Sibirya'ya
Doğuya gidenler, Çin ve Uzakdoğu ülkelerine
Güneye gidenler, Hindistan, Afganistan ve Çin'e
Batıya gidenler, iki yol izlememişlerdir Bir kısmı Hazar Denizi’nin kuzeyinden Karadeniz'in kuzeyine ve Avrupa'ya; diğer kısmı ise Hazar Denizi’nin güneyinden İran, Irak, Suriye, Mısır ve Anadolu'ya göç etmişlerdir


GÖÇLERİN SONUÇLARI

1. Orta Asya kültür ve medeniyeti dünyanın değişik bölgelerine taşınmıştır
2. Göç etmeyip, Orta Asya'da kalan Türkler, ilk Türk Devleti olan "Asya Hun Devleti" ni kurmuşlardır
3. Göç eden Türk boyları gittikleri yerlerde yeni Türk Devletleri kurarlarken, oralardaki bazı devletleri de yıktılar

TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ

1. Ziya Gökalp'e göre; Töre kelimesinden gelir Buna göre Türk demek üreli=Nizamlı, geleneklerine bağlı, demektir
2. Danimarkalı Bilgin WAMBERY'e göre Türemekten(Türük) gelir Buna göre Türk demek TÜREMİŞ, ÇOĞALMIŞ demektir
3. Kaşgarlı Mahmut'un "Divan-ı Lugatı’t-Türk" adlı eserinde Türk demek "OLGUNLUK ÇAĞI" demektir
4. Genel olarak Türk demek, GÜÇLÜ, KUVVETLİ manasında kabul edilir

Türk ırkı tarihten önceki zamanlarda teşekkül ettiği için onu meydana getiren unsurları iyice bilmiyoruz Yalnız bu ırk esas itibari ile brakisefaldir Bir kısmı sarışın – açık renk gözlü, bir kısmı da kara saçlı – koyu renk gözlü olmakla beraber yüzün biçimi bakımından birbirine çok benzerler Elmacık kemikleri biraz çekiktir Türk ırkı uzun veya orta boylu insanlardan mürekkeptir Dilleri göz önünde bulundurulmak şartıyla Moğollar ve Monçularla akrabadırlar Hatta Macar-Fin-Estonlardan mürekkep olan “Ural” veya Fin-Oğur” zümresi ile de akrabalıkları muhtemeldir Bu takdirde Türklerin mensup bulunduğu “Altay” veya “Turan” zümresi ile Ural zümresinin yakınlığı şöyle bir şema ile gösterebiliriz


“Turan” adını altı millete birden vererek “Ural – Altay” yerine “Turan” kelimesini kullananlar da vardır

SAKALAR



Tarihte bilinen en eski Türkler Sakalardır Bunların varlığı millattan önceki yedinci asırdan başlar Hiç şüphesiz bunlardan daha önce de Türkler, yani Türklerin ataları olan boylar vardı Fakat onlar hakkındaki bilgimiz pek eksiktir ve tarihi sayılamaz Sakalar orta Tiyanşan’da yaşıyorlardı Bunların daha batısında, yani Aral Gölü ve Hazar Denizi arasında da Sakaların büyük bir kolu sayılan Mesagetler bulunuyordu Sakalar, İranlılarla durmaksızın çarpışmışlardır Bunarın bir kahramanı milattan önce 624’te İranlılar tarafından hile ile öldürülmüştür İran padişahı Kirus milattan önce 545-539 yıllarında Sakalarla çarpışarak Batı Türkistan’ın güney bölümlerini zaptetti Sırderya’ya kadar ilerledi Fakat Masagetlerin kadın hükümdarı “Tamiris” yahut “Demurus”la yaptığı savaşta yenilip öldü

Milâttan önce 330-327 arasında Makedonyalı İskender kumandasındaki Yunanlılar batı Türkistan’a güneyden saldırdılar O zaman Türkistan’ın nüfusu pek azdı Bununla beraber İskender pek sert bir müdafaa karşısında kaldığından birçok şehirlerin ahalisini kılıçtan geçirdi İskender’in bu kıyıcılığı karşısında Türkistan halkının çoğu doğuya, Çin sınırlarına doğru kaçıştılar

ASYA HUN DEVLETİ (BÜYÜK HUN DEVLETİ) (MÖ 220-MS300)



Kurulduğu tarih kesin olarak bilinmemektedir Tarihte bilinen İLK TÜRK DEVLETİ'dir

• Bilinen ilk hükümdarı TUMAN(Teoman)'dır Teoman'dan sonra yerine oğlu METE HAN geçmiştir
• Asya Hun Devleti METE HAN zamanında en geniş sınırlarına ulaşmıştır
• Çinliler Türk akınlarına karşı koymak için ÇİN SEDDİ'ni yaptılar

• Büyük Hun Devleti VERASET SİSTEMİ ve ÇİN SİYASETİ nedeniyle Doğu ve Batı Hun Devleti diye ikiye ayrıldı

Batı Hunları ARAL GÖLÜ civarına göç etmek zorunda kaldılar Doğu Hunları ise Kuzey ve Güney olarak ikiye ayrıldı Ve daha sonra Çinliler tarafından ortadan kaldırıldı


TÜRKLERDE VERASET SİSTEMİ NASILDI?



Türklerde devlet hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı Ve ülke hükümdarın sağlığında oğulları arasında paylaştırılırdı Her prensin(TEKİN) hükümdar olma hakkı vardı


TÜRKLERE KARŞI ÇİN SİYASETİ(POLİTİKASI) NASILDI?

Çin bozkır göçebe hayatı yaşayan ve savaşçılıkları gelişmiş olan Türk Ordusu karşısında çaresiz kalıyordu Hatta Türk Akınlarını durdurmak için ÇİN SEDDİ'ni yaptırmıştı Buna rağmen Türkleri durduramamıştı Bu durum karşısında çaresiz kalan Çin şu siyaseti takip etti:

1. Çin prenslerini Hun Hakanlarıyla evlendirerek, prensesin yanında Hun sarayına çok sayıda hizmetkar gönderdiler Bu hizmetkarlar casusluk faaliyetinde bulunarak,Türkler hakkında bilgi topladılar
2. Türk Beylerine hediyeler göndererek, onları kendilerine bağlamaya ve ekonomik olarak Çin'e bağımlı yaşamaya alıştırdılar
3. Hediyeleri ve ekonomik yardımları birden keserek, Türkleri itaat altına almaya çalıştılar
4. Türk Beylerini birbirlerine karşı kışkırtarak, Türk devletinin parçalanmasını sağladılar

ÖRNEK:
Bu konuda en iyi örneklerden biri, Asya Hun Devleti'nin Batı ve Doğu Hun Devleti diye ikiye ayrılması olayıdır
Bu dönemde Hun Devleti’nin başına geçen HUANYEH, Çin'in ekonomik yardımları kesmesi üzerine, kurultayı toplayarak, Çin'e bağlanmayı teklif etti Ancak kardeşi ÇİÇİ "Bağımsızlığımız her şeyden önce gelir" diyerek, Huanyeh'e karşı çıktı Böylece Hunlar ikiye ayrıldı Çin ile birleşen Huanyeh, kardeşi Batı Hun Hakanı Çiçi üzerine giderek, Batı Hun Devleti’ni ortadan kaldırdı Batı Hun Halkı Aral gölü çevresine göç etmek zorunda kaldı


AVRUPA (BATI) HUNLARI VE KAVİMLER GÖÇÜ

KAVİMLER GÖÇÜ (375)

Çiçi'ye bağlı Batı Hunları Çin'in ve Doğu Hunları'nın baskısıyla Aral Gölü civarına göç etmişlerdi Burada 200 sene hayatlarını sürdüren Batı Hunlarının nüfusları arttı Toprakları yetersiz kalmaya başladı Ve başka Türk Boylarının katılmasıyla güçlendiler MS 374 yılında VOLGA (İTİL) nehrini aşarak Batı'ya (Avrupa'ya) doğru ilerlemeye başladılar Türklerin bu ilerlemeleri karşısında önlerinde bulunan Vizigot, Ostrogot, Vandal, Sakson, Frank, Germen gibi bir çok kavim hareketlenerek Türklerden kaçmaya başladılar

Böylece Batı Hun Türklerinin, sebep olduğu bu olaya tarihte KAVİMLER GÖÇÜ adı verilir(375)



KAVİMLER GÖÇÜNÜN SONUÇLARI

1. Roma İmparatorluğu; Doğu ve Batı Roma İmparatorluğu olmak üzere ikiye ayrıldı(395) Batı Roma İmparatorluğu 476 yılında bu Germen kavimleri tarafından yıkıldı
2. Avrupa'nın ETNİK yapısı değişti (Germen kavimlerinin Avrupa'daki yerli kavimlerle karışması sonucu yeni milletler ortaya çıktı)
3. Türkler Avrupa'da BATI HUN DEVLETİ'ni(AVRUPA HUN) kurdular
4. İngiltere, Fransa gibi Avrupa devletlerinin temeli atıldı
5. Avrupa'da FEODALİTE (DEREBEYLİK) rejimi ortaya çıktı
6. İlk çağ kapandı, Ortaçağ başladı

AVRUPA HUN (BATI HUN) DEVLETİ



Kavimler göçünü başlatan Batı Hunları tarafından kurulmuştur İlk hükümdarları BALAMİR, en önemli hükümdarları ATTİLA'dır



ULDIZ'IN ROMA SİYASETİ

Balamirden sonra Batı Hunlarının başına geçen Uldız, Roma İmparatorluğu’na karşı akılcı bir siyaset izlemiştir Hunların düşmanları Germen Kavimleri ile savaştığından, Batı Roma İmparatorluğu ile iyi geçinmiş, Doğu Roma'yı(Bizans) ise baskı altına almaya çalışmıştır

ATTİLA DÖNEMİ

Attila başlangıçta ULDIZ'ın siyasetini takip etmiş ve Bizans'ı baskı altına almak üzere Balkan seferleri düzenlemiştir Bizans'ı MARGUS ve ANATOLYUS antlaşmaları ile ağır ve vergilere bağlamıştır Bizans'ı dize getiren Atilla daha sonra Batı Roma üzerine yönelmiştir

ATTİLLA'NIN BATI ROMA SEFERLERİ

1. Galya Seferi: Batı Roma Ordusuyla KATALON savaşını yaptı Kesin sonuç alınamadı (451)
2. İtalya Seferi: Bir yıl sonra 452'de Attila ikinci sefere çıktı Bu defa Roma ordusu Attila'nın karşısına çıkmaya cesaret edemedi Romalılar Papayı Attila'ya elçi olarak gönderdiler
   Papayla görüşen Attila Roma'ya girmekten vazgeçerek geri döndü

Attila'nın ölümünden sonra Avrupa Hun Devleti eski gücünü koruyamayarak dağıldı


IGÖKTÜRK DEVLETİ

• 552 yılında BUMİN KAĞAN tarafından Orta Asya'daki AVAR hakimiyetine son verilerek kuruldu
• Başkenti ÖTÜGEN'dir
• Bumin KAĞAN doğuyu, kardeşi İSTEMİ YABGU batıyı yönetti

İSTEMİ YABGU'NUN BATI SİYASETİ

İstemi Yabgu İpek yolunu kontrol etmek amacıyla AKHUNLARA karşı İran'daki SASANİ devletiyle işbirliği yaptı Bu işbirliği sonucu Akhun Devleti’nin toprakları Sasaniler ve Göktürkler tarafından paylaşıldı
İstemi Yabgu; bu defa Sasanilere karşı BİZANS ile işbirliği yaparak, Sasani Devleti’nin zayıflamasını sağladı
GÖKTÜRK DEVLETİ'NİN İKİYE AYRILMASI VE YIKILMASI



Bumin Kağan'dan sonra yerine sırasıyla oğlu Ko-Lo, Mukan (en parlak devir), Tapo ve İşbara geçti Bu süre içinde Batı Yabgusu İstemi Yabgu daima doğudaki hakana bağlı kaldı Ancak İstemi Yabgu'nun ölümünden sonra yerine geçen oğlu TARDU aynı itaati göstermedi Çin'in kışkırması ile I Göktürk Devleti Batı ve Doğu Göktürk Devleti olarak ikiye ayrıldı Her ikisine de daha sonra Çinliler son verdi


II GÖKTÜRK DEVLETİ (KUTLUK DEVLETİ) (682-744)

IGöktürk Devleti’nin parçalanıp yıkılmasıyla, Çinin egemenliğinde yaşayan Türkler, 50 yıl süren bir esaret dönemi yaşadılar Bu süre içinde defalarca Çine karşı ayaklandılar Ancak başarılı olamadılar
682 Yılında KUTLUK KAĞAN'ın başlattığı ayaklanma başarılı oldu Türkler Çinlileri topraklarından atarak yeniden bağımsızlıklarına kavuştular(682) II Göktürk Devleti'ne kurucusundan dolayı KUTLUK DEVLETİ de denir
NOT: K II Göktürk Devleti en parlak devrini BİLGE KAĞAN zamanında yaşamıştır Bilge Kağan ülkeyi kardeşi KÜLTİGİN ve veziri TONYUKUK ile yönetmiştir Bilge Kağan'dan sonra zayıflayan Devlet; Karluk, Basmil ve UYGUR Türkleri tarafından 744 yılında yıkılmıştır


Orhun Yazıtlarından bir örnek


GÖKTÜRK DEVLETİ'NİN TÜRK TARİHİNDEKİ ÖNEMİ

1. Tarihte ilk defa Türk adıyla kurulan devlet, Göktürk Devleti'dir
2. Orhun Anıtlarını dikerek (IIGöktürk zamanında) Türk tarihi ve Türk edebiyatının ilk yazılı kaynaklarını oluşturmuşlardır
3. Milliyetçilik duygusu, Fransız ihtilalinden 1000 yıl önce Göktürkler döneminde en yüksek seviyede yaşanmıştır
4. Asya Hun Devleti'nden sonra Türkleri tarihte ikinci defa tek bayrak altında toplamayı başarmışlardır

UYGUR DEVLETİ (Orhun Uygur Devleti)

1- Kansu (Sarı Uygur) Devleti
2- Turfan(Doğu Türkistan) Uygur Devleti



ORHUN UYGUR DEVLETİ

Karluk ve Basmillerle birleşerek II Göktürk Devleti’ni yıkan UYGURLAR Orhun bölgesinde UYGUR DEVLETİ'ni kurdular (745)
Kurucuları KUTLUK BİLGE KÜL KAĞAN, merkezleri Ordubalık (Karabalsagun)'dur
Bilge Kül Kağan'dan sonra MOYENÇUR başa geçmiş, onun döneminde Müslüman Araplar (Abbasiler) ile Çinliler arasında Talas Savaşı yaşandığından, Abbasilere yenilen Çinliler güç kaybına uğramışlardı Bu durumdan yararlanan Uygurlar Çinin TARIM havzasını ele geçirdiler Moyençur'dan sonra başa BÖGÜ KAĞAN geçti



BÖGÜ KAĞAN DEVRİ

Bu devirde Uygur Türkleri ile çin arasında iyi ilişkiler kuruldu, ticaret gelişti Bögü Kağan Çine yardım amacıyla "Tibet Seferine" çıktı
Tibet Seferi ve Sonuçları

Bögü Kağan Tibet seferi sırasında iki MANİ (MANİHEİZM) rahibini yanına alarak ülkesine geri döndü Bu rahipler Uygur Türkleri arasında Mani dininin yayılmasına sebep oldular Ayrıca Türkler arasında Budizm'de yayılmaya başladı
Mani Dininin Özelliği

Avlanmayı, et yemeyi ve savaşmayı yasaklayan bir dindir
Mani Dininin Uygurlar üzerindeki Etkileri

1. Uygurlar savaşçılıklarını kaybettiler
2. Yerleşik hayata geçtiler (Türklerde ilk defa yerleşik hayata Uygurlar geçmiştir)
3. Yerleşik hayata geçmeleriyle Uygurlar ticaret, bilim, sanat ve edebiyat gibi bir çok alanda geliştiler

UYGUR DEVLETİ'NİN (ORHUN BÖLGESİ) YIKILIŞI

840 yılında bir başka Türk kavmi olan KIRGIZLAR Uygur Devleti’ne son verdiler Kırgızlar'ın Orhun Bölgesinden kovmalarıyla Uygurlar, Kansu ve Turfan bölgelerine göç etmek zorunda kaldılar


Karabalgasun Anıtı

TURFAN ( DOĞU TÜRKİSTAN) UYGUR DEVLETİ

Kırgızlar tarafından kovulan Uygurların bir kısmı Turfan Bölgesi'ne gelerek, burada yeni bir devlet kurdular Bu devletleri de Moğollar tarafından 1207'de yıkıldı Uygurlar günümüzde Doğu Türkistan diye anılan bu bölgede Çin'e bağlı özerk bir devlet olarak yaşamaktadır
KANSU(SARI UYGUR) DEVLETİ

Kırgızlardan kaçarak Kansu Bölgesi'ne gelen Uygurlar tarafından kurulan bu devlete Sarı Uygur Devleti de denilmektedir 1209'da Moğolların hakimiyetine girmiştir


UYGURLARLA İLGİLİ DİĞER ÖNEMLİ HUSUSLAR

1. 18 harfli Uygur Alfabesini hazırladılar
2. Cengiz Han'ın egemenliğine girmelerine rağmen medeniyette geliştiklerinden Moğollar'ı devlet teşkilatı, ticaret, bilim, sanat, alfabe gibi konularda etkilediler
3. Moğolların Türkleşmesinde önemli bir rol oynadılar (Özbek ve Çağatay Türkleri)
4. İlk Müslüman Türk Devleti Karahanlılarla savaştılar(Sebep Uygurların Budizmi, Karahanlıların İslamiyeti yaymak istemeleri)
5. Tahta harflerden MATBAA'yı oluşturdular, pamuktan KAĞIT yaptılar
6. Uygurlar Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur

DİĞER TÜRK DEVLETLERİ VE TOPLULUKLARI

AKHUNLAR (EFTALİT) DEVLETİ



Hun soyundan gelmektedirler Afganistan'ın batısında MS350 yıllarında kurulan bu Türk Devleti HEFTAL isimli hükümdarından dolayı EFTALİT DEVLETİ diye de anılır

• Akhunlar Sasani Devleti’nde başlayan MAZDEK İSYANI'nı bastırmakta etkili oldular

MAZDEK

Sasani Devleti’nde yaşayan Mazdek, kadın ve servetin ortak olması durumunda her türlü huzursuzluğun ortadan kalkacağını savunan bir kişiydi

• Göktürk Devleti'nin Batı Bölgelerini idare eden İSTEMİ YABGU ipek yoluna egemen olmak için, Sasanilerle ortak hareket ederek Akhun Devleti'nin yıkılmasını sağladı Akhun Devleti'nin toprakları Sasani ve Göktürk Devleti arasında paylaşıldı

BAŞKIRTLAR(BAŞKURTLAR)

X yüzyılda İtil (Volga) nehri civarında oturmakta idiler Moğol istilası sırasında Moğol egemenliğine girdiler


SABARLAR (SİBİRLER=SABİRLER)

Önceleri Hun Devleti’nin egemenliğinde yaşayan Sibirler, VI yüzyıl başlarında Avarların baskısıyla batıya göç ederek Ural dağlarının güney doğusuna yerleştiler

• Sasanilerle anlaşarak, Bizans'a karşı savaştılar Anadolu'ya akınlar yaptılar
• Bugünkü SİBİRYA adı Sibir Türklerinden gelir
• Avarlara yenilince Hazar Türklerine karıştılar Hazar Devleti’nin asıl kitlesini oluşturdular

TÜRGEŞ DEVLETİ

I Göktürk Devleti’ne bağlı olan Türgişler 630 yılında Göktürk Devletinin yıkılmasıyla serbest kaldılar BAGA TARKAN Türgiş Devleti'ni kurdu Kendi adına para bastı
II Göktürk devletinin kurulmasıyla yeniden Göktürk egemenliğine girdiler II Göktürklerin son dönemlerinde yeniden serbest kalan Türgişlerin başına SU-LU KAĞAN geçti Su-lu Kağan Emevilere karşı mücadele etti
766 yılında Türgiş Devleti’ne Karluklar son verdi
KARLUKLAR

• II Göktürk Devleti’nin yıkılmasında Basmil ve Uygurlarla birleşerek rol oynadılar
• Talas savaşında Çin'e karşı Arapları destekleyerek Orta Asya’nın Çinlileşmesini ve İslamiyet’in yayılmasını kolaylaştırdılar
• İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boylarındandırlar (İlk boy Kıpçaklar'dır)
• İlk Müslüman Türk Devleti olan KARAHANLILAR'ın kurulmasında etkili oldular

Karluklardan kalma kalıntılar KIRGIZLAR

• 840 Yılında Ötügen'i alarak Uygur Devleti’ne son verdiler
• 1207 yılında Cengiz Han tarafından yıkılmıştır
• Daha sonra Rusların egemenliğine girmişlerdir
• 1916'da Ruslara karşı MİLLİ İSYAN adı verilen bir ayaklanma başlatmışlar, ancak Rus Çarı tarafından ağır bir şekilde cezalandırılmışlardır
• 1936'da Sovyetler Birliği’nin 15 Cumhuriyetinden biri olmuşlar, 1991'de Sovyet Rusya'nın dağılmasıyla Bağımsız KIRGIZISTAN DEVLETİ kurulmuştur Başkenti BİŞKEK'dir

Kırgızlardan kalma kalıntılar

KİMEKLER

Batı Göktürk topluluklarındandır İrtiş ırmağı civarında yaşıyorlardı XI yüzyıla doğru diğer Türk topluluklarıyla kaynaşarak, yok oldular



KARADENİZ'İN KUZEYİNDE KURULAN VE AVRUPA'YA YÜRÜYEN TÜRK TOPLULUK VE DEVLETLERİ

Bunlar Avrupa Hunları, Sabirler, Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Macarlar, Peçenekler, Kumanlar (Kıpçaklar) ve Oğuzlar (Uzlar)'dır

AVARLAR




552 yılında Orta Asya'daki Avar İmparatorluğu’na Göktürkler son verince, batıya doğru ilerleyerek Romanya'ya giren AVARLAR merkezi MACARİSTAN olan yeni devletlerini kurdular

• Çin kaynakları Avarlara JUAN- JUAN demektedir
• 619 yılında tek başına, 629 yılında da Sasanilerle ortaklaşa İstanbul'u kuşattılar
• Slav topluluklarının göç etmesine neden olarak, bunların doğu Avrupa ve Balkanlara inmesini sağladılar Böylece Balkanların Slavlaşmasında etkili oldular
• 805 yılında Franklar tarafından yıkıldılar

BULGARLAR

Batı Hunları ve Ogur Türklerinin karışmasıyla ortaya çıkan Türk topluluğuna BULGAR denir (Bulgar kelimesi karışmak anlamındadır)
BÜYÜK BULGARYA DEVLETİ

1. Tuna Bulgar Devleti
2. Kama(Volga=İtil) Bulgar Devleti

• Karadeniz'in kuzeyinde Göktürk Devleti’nin yıkılmasıyla "Büyük Bulgarya Devleti" kuruldu Ancak kurucusu KUBRAT'ın ölümüyle Hazarlar tarafından yıkıldı Bulgarların bir kısmı Tuna nehri, bir kısmı da Volga nehri kıyılarına göç etmek zorunda kaldı

Bulgarlardan kalma kalıntılar

TUNA BULGAR DEVLETİ

Büyük Bulgarya Devleti'nin yıkılmasından sonra Tuna boylarına (Bugünkü Bulgaristan) göç eden Bulgar Türkleri burada Tuna Bulgar Devleti’ni kurdular

• KURUM HAN zamanında Bizans'ı kuşattılar (Avarlardan sonra Bizans'ı kuşatan 2 Türk kavmidir)
• Bu bölgedeki halkın çoğu Slav olduğu için Türkler zamanla Slavlaşmaya başladılar Boris Han zamanında Hırıstiyanlığı kabul ettiler
• Daha sonra ortaya çıkan bugünkü Bulgaristan Devleti Türk değil Slav devletidir
• Bugünkü Bulgaristan'da yaşayan Türkler, Osmanlılar zamanında Balkanlara yerleştirilen Türklerdir

KAMA BULGAR DEVLETİ

Büyük Bulgarya Devleti’nin yıkılmasından sonra Volga = İtil kıyılarına giden Bulgarlar burada Kama Bulgar Devletini kurdular

• Hükümdarları Almış Han zamanında (X yüzyıl) Müslüman oldular
• 1236'da Moğolların egemenliğine girdiler Altınorda Devleti’nin parçalanmasıyla kurulan KAZAN HANLIĞI’nın esas kitlesini oluşturdular (Kama Bulgarlarına bugün KAZAN TÜRKLERİ denilir)

HAZARLAR

• Kuzey Karadeniz ve Kafkaslar arasındaki bölgede Göktürk Devleti’nin yıkılmasıyla HAZAR KAĞANLIĞI kuruldu

• Ticarette geliştiler
• Hazar yöneticileri Museviliği benimsediler Halk arasında Hıristiyanlık ve Müslümanlık yayılmıştı
• Hazarlar ülkelerinde farklı dinleri içinde bulundurduklarından yüksek bir HOŞGÖRÜ vardı

Hazarlardan kalma kalıntılar

MACARLAR

• Fin Ugor kavmi ile OGUR Türklerinin karışmasıyla MACAR kavmi ortaya çıkmıştır
• 896 yılında kendi adlarını verdikleri MACARİSTAN'a gelerek devletlerini kurdular
• X yüzyılda Hırıstiyanlığın Katolik mezhebini benimsediler (Bundan sonra Türklük özelliklerini kaybetmeye başladılar)
• Almanların (Germenlerin) doğuya doğru yayılmasını engelleyerek, Balkan topluluklarının (Slavların) Germenleşmesini önlediler

PEÇENEKLER

• Karadeniz'in kuzeyinde Don ve Dinyesper nehirleri arasındaki bölgeye yerleştiler
• Kiev Prensliğini yenerek, Rusların Karadeniz'e inmelerini engellediler
• 1071 Malazgirt Savaşı’na Bizans ordusu içinde ücretli asker olarak katıldılar Ancak Selçukluların kendileri gibi Türk olduklarını anlayınca Selçuklu ordusu saflarına katıldılar
• Edirne ve Trakya'nın Marmara kıyılarına kadar olan toprakları Bizans'tan aldılar
• İzmir Beyi ÇAKA BEY Peçeneklerle temas kurdu Buna göre Çaka Bey Peçeneklerle birlik olarak Anadolu ve Rumeli'den İstanbul'u kuşatmak istiyordu Ancak Bizans kurnaz bir politikayla, yine bir Türk topluluğu olan KUMANLAR'ı Peçenekler üzerine saldırtarak, Peçeneklerin dağılmasına sebep olmuştur

KUMANLAR (KIPÇAKLAR)


Kıpçak Mezarları

• Volga'yı aşarak Avrupa'ya ve Balkanlara girmişlerdir
• Kıpçakların Karadeniz'in kuzeyinde hakim oldukları topraklara "KIPÇAK BOZKIRLARI" denilmektedir
• Macaristan'a giden Kıpçaklar ROMEN devletinin kurulmasında etkili olmuşlardır
• Kıpçakların Oğuz Türkleriyle yaptığı mücadeleler DEDE KORKUT HİKAYELERİ'nin ortaya çıkmasına sebep olmuştur
• CODEX CUMANİCUS (Kodeks Kumanikus); Kıpçak Türk şivesi ile yazılan Latin, Fars ve Kuman dilleri üzerine yazılmış bir sözlüktür

UZLAR (OĞUZLAR)

• Tarihte Türk Milletinin siyasi, kültür ve medeniyet alanında en büyük rolü oynayan koludur
• Oğuzlara; Bizanslılar UZ, Ruslar TORKİ veya TORK, Araplar GUZ demişlerdir
• 24 Oğuz boyu vardır
• Hazar Denizi’nin kuzeyinden bir kolu "UZ" adı ile Avrupa ve Balkanlara göç etti
• Balkanlara gelen UZLAR Bizans ordusunu ve Bulgarları yendi Ancak Peçenek akınları, soğuklar, salgın hastalıklar yüzünden dağılıp yok oldular
• Uzların bir kısmı Malazgirt Savaşı sırasında Bizans ordusu saflarından, Selçuklu ordusuna geçtiler

KARADENİZ'İN KUZEYİNDEN AVRUPAYA YAPILAN TÜRK GÖÇLERİNİN SONUÇLARI

Avrupa Hunları, Bulgar, Avar, Macar, Peçenek, Kuman ve Uz Türklerinin Avrupa'ya yaptığı göçler olumlu sonuçlar getirmedi Bu Türkler Avrupa'daki diğer halklar arasında silinip gittiler

SEBEPLER

1. Hıristiyanlık dinine girmeleri, onları Türklük özelliklerinden ayırdı
2. Anayurttan gelen göçlerle beslenemediler, bu yüzden kalabalık Slav toplulukları içinde milli benliklerini kaybederek eridiler

İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET

DEVLET YÖNETİMİ

İslamiyet’ten önce Türkler devlete İL veya EL demişlerdir
Hükümdarların Unvanları

Türkler hükümdarlarına Şanyü, Tanhu, Hakan, Han, Yabgu, İlteber, İdi-kut, Erkin gibi unvanlar vermişledir
Türk Hükümdarlarının Tahta Çıkışı Tarih Boyunca Kaç Değişik Şekilde Meydana Gelmiştir?

1. Hanedan üyeleri arasında siyasi ve askeri mücadeleyi kazanan hükümdar olarak tahta çıkıyordu (En sık rastlanan durum)
2. Hükümdarın rakipsiz aday olması (Bu durumda taht kavgası olmadan başa geçiyordu)
3. Seçim usulü (Kengeş, toy veya kurultay denilen devletin ileri gelenlerinden oluşan meclisin toplanarak hanedan üyelerinden birini tahta geçirmesi)
4. Ekber ve Erşed (En yaşlı ve olgun) olanın başa geçmesi (Bu yöntem III Ahmet zamanından itibaren sadece Osmanlı Devleti’nde uygulanmıştır

Kimler Türk Devletlerinde Hükümdar Olabilirdi?

Hanedandan olan bütün erkeklerin hükümdar olma hakları vardı (Kardeşler, kardeş çocukları, amca, amca çocukları ve diğer hanedan üyeleri)
Kut Anlayışı Nedir?

Türkler devleti yönetme yetkisinin TANRI tarafından verildiğine inanıyorlardı Tanrı tarafından verilen bu yönetme hakkına KUT diyorlardı KUT'un kan yoluyla hükümdarın tüm erkek çocuklarına geçtiğine inanıyorlardı
Kut Anlayışı Türk Devletlerini Nasıl Etkilemiştir?

Bütün hanedan üyelerinde KUT olduğundan kendine siyasi ve askeri bakımdan güvenen kişi TAHT KAVGASINA girebiliyordu Bu durum Türk devletlerini ya iç savaş sonucu istikrarsızlığa, ya da bölünmeye götürüyordu
İkili Yönetim(Çifte Krallık) Nedir?

Türk Devletlerinde hükümdar yönetimi kolaylaştırmak için ülkeyi SOL(Doğu) ve SAĞ(Batı) olmak üzere ikiye ayırırdı Ortada (Merkezde) ise asıl hükümdar bulunurdu Sağ ve Solda ise Hanedan üyelerinden YABGU'lar bulunurdu
MECLİS VE HÜKÜMET

Türk Meclislerine TOY, KURULTAY veya KENGEŞ denilirdi Kurultay'da devletin ana meseleleri görüşülür, hükümdarın ölümü, savaş veya milli felaketlerde kurultay toplanırdı
AYGUCI: Hükümet başkanı (başbakan)
BUYRUK: Bakan
TAMGACI: Dış siyaset işlerini yürüten görevliler

Eski Türk Devletlerinde diğer devlet görevlileri şunlardı

TİGİN: Hükümdar çocukları (Tekin)
ŞAD: Diğer Hanedan mensupları
Bunların dışında İnal, inanç, tarkan, bağa, tudun, çor, külüğ, apa, ataman gibi devlet görevlileri de vardı

TOPLUM TAPISI

Türk toplumu;
Oguş: Aile
Urug: Soy = Aileler birliği
Bod (Boy): Kabileler
Budun: Millet denilen birimlerden oluşuyordu
Boyların başında bulunan BEY'ler, töreye göre boyu idare ederlerdi Boyların bir araya gelmesiyle Devlet (İL) kurulurdu

Türk Toplumunun Özellikleri

Halk hürdü Herkes aynı işi yaptığından (hayvancılık) aralarında kesin olarak SINIF'ların ortaya çıkması imkansızdı Yaşam biçimleri GÖÇEBE olduğundan savaşta elde ettikleri esirleri çalıştırmaya elverişli değildi Bu yüzden Türk toplumunda KÖLE sınıfı yoktu Din adamları diğer toplumlarda olduğu gibi imtiyazlı değillerdi


ORDU




Türk Ordusunun başlıca özellikleri şunlardı:

1. Türk ordusu ücretli değildi
2. Türk Ordusu daimiydi (Kadın-erkek her an savaşa hazırdı)
3. Türk Ordusunun temeli ATLI askerlerden meydana geliyordu

Türk Ordusunu Silahları: Ok, yay, kement, kılıç, kargı, süngü, kalkan vb


HUKUK

Türklerde yazılı olmamakla beraber, gelişmiş bir hukuk anlayışı vardı Bu hukuk kurallarına TÖRE (Türe) denilirdi
Hükümdarın başkanlık ettiği ve siyasi suçlara bakan yüksek mahkemeye YARGU adı verilirdi
YARGANLAR(Yargucu) idaresindeki mahkemeler ise adi suçlara bakarlardı


DİN VE İNANIŞ



İslam öncesi Türklerin din ve inanışlarını şu dört grupta toplayabiliriz:

1. Tabiat Kuvvetlerine İnanma: Dağ,ağaç, göl, kaya gibi varlıkların gizi güçlere sahip olduklarına inanırlardı
2. Atalar Kültü: Ölmüş büyüklere ve atalara ait hatıralar kutsal sayılır ve saygı gösterilirdi
3. Şamanizm: Kam veya Şaman adı verilen kişilerin, kötü veya iyi ruhlarla temas sağladıklarını inanılarak, bunların büyücülük ve sihir özelliklerine başvururlardı Şaman inançları Anadolu'da hala varlığını sürdürmektedir Örneğin; Gelinlerin üzerine buğday veya para atmak, eşikten atlamanın uğursuz sayılması vb
   

1. Göktanrı Dini: Türklerin İslamiyet’ten önceki dini Göktanrı diniydi Bu dine göre Türkler;
   • Tek bir Tanrının evreni yarattığına ve gökte oturduğuna inanıyorlardı
   • Öldükten sonra dirileceklerine inandıklarından, ölülerini atı, eşyaları ve silahıyla birlikte gömüyorlardı
   • Cennet'e UÇMAĞ, cehenneme ise TAMU diyorlardı
   • Mezarlara ölünün, sağlığında öldürdüğü düşman sayısı kadar BALBAL adı verilen küçük heykeller dikerlerdi İnanışa göre, yeniden dirilecek kişi atıyla cennete gidecek, ve öldürdüğü düşmanlar sonraki yaşamında ona hizmet edeceklerdir
   • Ölüleri için YOĞ adı verilen cenaze törenleri yapar ve ardından yas tutarlardı

Türkler arasında ayrıca Maniheizm(Mani dini), Budizm, Musevilik, Hırıstiyanlık gibi dinler de yayılmıştı


EKONOMİK HAYAT

• Göçebe bir hayat yaşayan Türkler belirli iki merkez arasında (yaylak-kışlak) hayatlarını sürdürürlerdi
• Hayvancılık temel geçim kaynağıydı Koyun, keçi, at en çok beslenen hayvanlardı Bunun dışında sığır, katır ve deve de yetiştirilirdi Beslenme ve giyimde hayvan ürünlerinden yararlanır ve bunları satarak geçimlerini sağlarlardı
• Tarım da gelişmişti Arpa, buğday, darı gibi tahılları yetiştiriyorlardı
• Savaşlarda elde edilen ganimetler ve devletlerden alınan vergiler gelir kaynaklarıydı
• Ticaret önemli bir gelir kaynağıydı Türk ülkeleri İPEK YOLU üzerindeydi
• Ayrıca Hazar ve Bulgar ülkelerinden başlayıp, Ural, Sibirya ve Altaylar üzerinden Çin'e giden yola KÜRK YOLU deniliyordu Türkler bu yolun üzerinde de olduklarından samur, kunduz, vaşak gibi av hayvanlarının kürklerinin ticaretini yapıyorlardı

YAZI, DİL VE EDEBİYAT

Türkler tarih boyunca Göktürk, Uygur, Soğd, Brahmi, Süryani, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanmışlardır
Göktürk (Orhun) Alfabesi

38 harften meydana gelir Göktürk yazısına ilk defa Orhun Nehri kıyısındaki kitabelerde rastlandığı için ORHUN ALFABESİ de denir
Uygur Alfabesi

18 harften meydana gelir Uygurlar bu alfabeyi Soğd alfabesinden yararlanarak hazırlamışlardır


Başlıca Türk Destanları

• Hunların(Oğuzların)--> Oğuz Kağan Destanı
• İskitlerin (Saka)------> Alper Tunga Destanı
• Göktürklerin----------> Ergenekon Destanı
• Uygurların------------> Göç ve Türeyiş Destanları
• Kırgızların-------------> Manas Destanı

Orhun Yazıtları (Göktürk Kitabeleri)




Türklerin en eski kitabeleri VI yüzyıla ait YENİSEY kitabeleri ile, VIII yüzyıla ait ORHUN KİTABELERİ'dir Yenisey kitabeleri Kırgızlar'ın mezar taşlarına yazdıkları yazılardı Orhun Kitabeleri II Göktürk Devleti zamanında Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk adlarına dikilmişlerdir YOLLUĞ TİGİN isimli bir Türk prensi tarafından yazılmışlardır Bu yazılar 1893 yılında Danimarkalı Bilgin THOMSEN tarafından okunmuştur



Orhun Yazıtlarının Önemi

1. Türk tarihinin ve Türk edebiyatının ilk yazılı belgeleri olmaları bakımından önemlidir
2. Bu kitabelerden Türklerin o günkü yaşayışlarını, inançlarını öğreniyoruz Ayrıca kitabeler gelecekteki Türk Milleti içinde çarpıcı öğütler vermesi bakımından önemlidirler

BİLİM VE SANAT

• Türkler 1 yılı 365 gün 6 saat olarak hesaplayarak, 12 Hayvanlı Türk Takvimini oluşturmuşlardır
• Uygurlar tahta harflerden matbaayı ve pamuktan kağıdı yapmışlardır
• Madencilikte özellikle de demircilikte ileri gitmişlerdir (Kazakistan'ın başkenti Alma Ata yakınlarında bir kurgandan çıkarılan "Altın Adam Heykeli" Türk maden sanatının ne kadar geliştiğini gösterir)
• Eşya ve binalarda HAYVAN USLUBÜ denilen, hayvan figürlerini kullanmışlardır
• HALI Türklerin Dünya medeniyetine bir katkısıdır (Altaylarda Pazırık Kurganı'nda bulunan halı dünyanın en eski halısıdır)

TÜRK KÜLTÜRÜNÜN ÇEVRE KÜLTÜRLERLE MÜNASEBETLERİ

1-Türklerin Çin Kültürüne Katkıları

1. Askerlik alanında
2. Devlet Teşkilatında
3. At kültüründe(Atı evcilleştirmede)
4. Gök Tanrı inancıyla Çinlileri etkilemişlerdir

2- Çinlilerin Türkleri Etkilediği Alanlar

1. Tarım ve yerleşik kültür
2. Felsefe( Taoizm, Konfiçyüs ve Budizm)
3. Giyim konularında Çinliler Türkleri etkilemişlerdir

3- Türklerin Moğol Kültürüne Katkıları

Askerlik alanında, devlet teşkilatında , dil ve alfabede (Uygurca ve Uygur Alfabesini kullandılar); Kımız yapmayı öğrettiler, Türk töresi ve geleneklerinden, Göktanrı dininden etkilendiler
İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ

SAMANOĞULLARI (819-1005)

İran'da kuruldu Kurucusu olan Huda, mensubu olduğu zerdüşt dinini bırakarak, Emevi valisi Esed bin Abdullah'ın yanında Müslüman oldu Torunları, Emevilerden sonra Abbasilerin hizmetine girdi
Samanoğulları, Türklerin İslamiyet ile irtibatında köprü vazifesi yaptılar Karahanlılar ve Gaznelilerle yaptıkları mücadelelerde İslamiyet’i Türkler arasında yayarak, Karahanlıların İslam devleti haline gelmesini sağladılar İç ve dış tehlikeler sonunda zayıf düştüler Son Samani emiri İsmail el Muntasır'ın öldürülmesiyle toprakları, Karahanlılar ve Gaznelilerin hakimiyetine geçti


KARAHANLILAR (840-1212)




Türkistan ve Maveraünnehir'de hüküm süren ilk Müslüman Türk devletidir Uygur Devleti’nin yıkılmasından sonra Karluk, Çiğil ve Yağma adlı Türk boyları tarafından kuruldu Samanilerle mücadele eden Karahanlılar, hükümdarları Satuk Buğra Han'ın Müslüman olmasıyla, kabileler halinde İslamiyet’i seçtiler Uzun süren kardeş kavgaları neticesinde ülke ikiye bölünerek, Naymanlar ve Harzemşahlar tarafından yıkıldılar


Karahanlılardan kalma kalıntılar

GAZNELİLER (962-1040)


Gazne'de, Samanoğullarının umumi valisi Alptekin tarafından kuruldu Başlangıçta Samanoğulları Devleti’ne bağlı olan bu devlet, Gazneli Mahmud'un hükümdarlığında bağımsızlığını kazandı Abbasi halifesi El Kadir Billah adına hutbe okutan Gazneli Mahmud, 17 defa Hindistan'a sefer yaptı Böylece Hindistan'daki bir çok hint racalarının ( bir çok şehir ve idarecilerinin) Müslüman olmalarına vesile oldu İran'daki Büveyhileri yenerek, bölgedeki Şii tehlikesini ortadan kaldırdı




Yiğit, mert ve cömert olan Gazneli Mahmud, ömrünü gazalarla geçirmişti 1030’da vefat ettiğinde yerine oğlu Mesud geçti Selçuklu ordusuna Dandanakan Meydan Muharebesi’nde yenilince, muhafızları tarafından hapsedildi Mesud, yeğeni tarafından hapishanede öldürüldü Sultan Mesud öldürülünce ülkede iç karışıklıklar ve taht mücadeleleri başladı Son hükümdar Hüsrev Melik'in Gurlulara esir düşmesiyle yıkılarak, tarih sahnesinden çekildi


SELÇUKLULAR (1040-1157)




Türk-İslam devletlerinin en büyüklerindendir Oğuzların Üçoklar kolunun Kınık boyuna mensupturlar Devlete adını veren Selçuk Bey Müslüman olunca, subaşısı olduğu Oğuz yabgusuyla arası açıldı Mikail'in oğulları Tuğrul ve Çağrı Beyler, Mikail öldüğü için Selçuk Bey tarafından yetiştirildi Tuğrul ve Çağrı Beyler, 1040 senesinde Gazneli Mesud ile Dandanakan'da yaptıkları savaşı kazanarak Selçuklu Devleti’ni kurdular Tuğrul Bey de sultan unvanını aldı Tuğrul Bey'in ölümünden sonra, Çağrı Bey'in oğlu Alparslan 1063 yılında sultan oldu Nizamülmülk'ü vezir tayin eden Sultan Alparslan, ülkesini doğu ve batıya doğru genişletti Doğu Anadolu'da Kars'daki Ani kalesini fethedince, halife tarafından kendisine "Ebû-l Feth" lakabı verildi

Sultan Alparslan, Bizans imparatoru Roman Diogenes ile 26 Ağustos 1071'de Malazgirt ovasında karşılaştı

Alparslan son derece kurnazca bir harp taktiği planlamıştı Hilal şeklinde yaydığı ordusuyla akşama kadar Malazgirt meydanında dövüştü Şaşkına dönen Bizans ordusu hilalin içine düştü Büyük bir şevkle ortaya atılan Alparslan'ın ordusu 200 bin kişilik büyük Bizans ordusunu perişan etti Bu büyük muharebe sonucunda kazanılan zafer, Türkler'e Anadolu'nun kapısını açtı


Alparslan

Sultan Alparslan vefat ettiğinde (1072), devletin toprakları doğuda Kaşgar'dan, batıda Akdeniz kıyılarına kadar yayılmıştı Alparslan'ın yerine oğlu Melikşah sultan oldu Melikşah zamanında fetihler devam ederek Amasya ve civarı Karadeniz'e kadar; Filistin, Suriye, Hicaz bölgesi, Yemen ve bütün Anadolu fethedildi Şii Fatımilerle mücadele edildi



Melikşah Sultan Melikşah'dan sonra saltanat mücadelesi başladı Son Büyük Selçuklu hükümdarı Sultan Sencer'in H551 senesinde ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti; Irak ve Horasan, Suriye, Kirman ve Anadolu Selçukluları olmak üzere dörde bölündü Bunlardan Irak-Horasan ve Kirman Selçukluları; Harzemşahlar Devleti olarak ortaya çıkarak, Büyük Selçuklu Devleti'nin varisi olduklarını iddia ettiler Anadolu ve Suriye Selçukluları ise ayrı birer devlet haline geldiler


HARZEMŞAHLAR (1157-1231)




11 yüzyılın sonlarında Harezm bölgesinde kurulan Türk devletidir (Hazar Denizi’nin doğusu ile Ceyhun Nehri'nin aşağı mecrasının arasında yer alan bölgeye Harezm denir)

Harzemşahların atası Anuştekin, bir Türk kölesiydi Satın alınarak Selçuklu sarayına getirilmiş ve özel olarak yetiştirilmişti Harezm valiliği de yapan Anuştekin ölünce, oğlu Kutbettin, Selçuklu sultanı Sencer tarafından Harezm valiliğine getirildi Bu sıfatla 30 yıl Harezm'i idare eden Kutbettin aynı zamanda Harzemşah Devleti’nin kurucusudur Büyük Selçuklu Sultanı Sencer'in vefat etmesiyle Harzemşahlar, Selçuklularla bağlarını kopararak müstakil devlet haline geldiler
Moğol-Tatar istilasında Cengiz, 1219’da 500000 kişilik ordusuyla İslam alemi üzerine yürüdü Harzemşahların önemli merkezlerini teker teker ele geçirdi Mukavemet gösteren mevkiiler korkunç katliama uğratıldı Kısa zamanda Buhara, Semerkant, Otrar, Sığnak, Berekent ve Hocakent Moğolların eline geçti Harzemler, büyük kahramanlıklar göstermelerine rağmen netice değişmedi Son olarak tahta oturan ve bütün hayatı mücadelelerle geçen Celalettin Harzemşah, Moğol istilasının batıya doğru yayılmasını geciktirdi Celaleddin Harzemşah'ın ölümü üzerine bu devlet tarihe karıştı

ANADOLU SELÇUKLULARI (1077-1308)

Oğuz Türklerinin Üçok kolunun Kınık boyuna mensub Selçuklu hükümdar ailesinden, Kutalmış oğlu Süleyman Şah tarafından Anadolu’da kurulan bir devlettir Bizans'la hakimiyet kavgası yapılarak bölgenin Türkleşmesi sağlandı İç harpler ve isyanlar sebebiyle perişan halde kalmış olan yerli halk, Süleyman Şah'ın idaresinde huzur ve sükuna kavuştu İslamiyet Anadolu'ya hızla yayıldı Haçlılarla yapılan mücadelelerle Haçlıların İslam alemine taarruzları büyük ölçüde kırıldı Anadolu Selçukluları üç defa Haçlı saldırısını göğüslediler İlk birinci Haçlı ordusunun 150000 kişilik öncü kuvvetini 1Kılıçarslan (1096-1099) İznik yakınlarında karşıladı

İkinci Haçlı saldırısı ise ISultan Mes'ud zamanında oldu (1147-1149) Eskişehir'e kadar gelen 75000 kişilik Haçlı ordusu burada yapılan meydan muharebesinde yenildi

Üçüncü Haçlı seferi ise IIKılıçaslan zamanında (1189-1192) Eyyübi hükümdarı Selahaddin Eyyübi'nin Kudüs'ü işgalden kurtarıp geri alması üzerine yapıldı Bu sefere daha öncekilerde olduğu gibi Papa'nın teşvikiyle Almanya imparatoru Friedrich Barbarossa, İngiltere kralı Arslan Yürekli Richard, Fransız kralı Philippe-Auguste katıldılar Daha önceki Haçlı ordularından çok daha güçlü olan bu orduyu Selahaddin Eyyübi Hıttin mevkiinde yapılan savaşta hezimete uğrattı
Anadolu Selçukluları İslam’ın kalkanlığını yaptılar Büyük bir tehlike olarak ortaya çıkan Şii Babailer isyanı bastırıldı

Moğollarla yapılan Kösedağ Muharebesi'yle (1243) Anadolu, Moğol hakimiyetine girdi Anadolu Türk birliği parçalanarak birçok beylikler ortaya çıktı Bu beyliklerden biri de Osmanlı beyliği idi


TULUNOĞLU DEVLETİ (880-905)


Ahmed Tulunoğlu tarafından Mısır ve Suriye'de kurulan ilk Türk-İslam devletidir
Mısır'da ve Suriye'de kurulan ve Abbasi hilafetine ismen bağlı ilk Müslüman-Türk devletidir Devletin kurucusu Ahmed, bir Türk askeri idi Babası Tulun (Tulun: Türkçe'deki dolun, yani dolun aydan gelir) yaklaşık 815-816'da Buhara valisi tarafından Bağdad'a gönderilmişti
Ahmed, 15 Eylül 868'de Fuslat'a ulaşmasıyla Tulunilerin kuruluşu başlıyordu Ondan önce de Mısır'da Türk valileri görev yapmış, bunlardan Muzahim b Hakan'ın devrinde buraya Türk askerleri gelmeye başlamış ve Mısır, Samarra'dan sonra Türklerin ikinci üssü olmuştu
Ancak Tulunoğulları halkı Arap, yöneticileri Türk olduğundan kısa sürede yıkıldılar


İHŞİTLER (935-969)

Mısır ve Suriye'de kurulan ikinci Türk devleti Muhammed İbn-i Tuğrul tarafından kuruldu Şii Fatımi Devleti ile mücadele ettiler İhşitler, Şam ile Hicaz arasında yol keserek hacıların can ve mallarına saldıran bedevileri ve diğer eşkiyayı temizleyerek, yol emniyetini sağladılar Fakat, bilahere iç karışıklıklar ve ülke idaresinin zayıflığı sebebiyle Şii Fatımilere yenik düşerek toprakları Fatımilerin eline geçti


EYYUBİLER (1174-1250)




Selahaddin Eyubi tarafından Mısır ve Suriye civarında kuruldu Selahaddin Eyubi zamanında, Mısır'daki Şii Fatımi idaresi tamamıyla ortadan kaldırıldı Fatımilerin Mısır ve Suriye'de yaydığı Şiiliğin yerine, Sünniliğin yayılması için gayret gösterildi Selahaddin Eyubi'nin, İslamiyet için büyük tehlike haline gelen Haçlılara karşı tesirli bir şekilde başlattığı cihat siyaseti, bütün İslami gayret ve heyecanı onun etrafında birleştirdi Türk ve Arap ordularının aynı gaye etrafında toplanmasını sağladı Hıttin'de parlak bir zaferle Haçlılara ağır mağlubiyet verdirilerek direnişleri kırıldı Kudüs şehri dahil bütün kaleler ele geçirildi Avrupa bu hezimet karşısında birbirine girdi


MEMLÜKLER (1250-1517)

Mısır ve Suriye dolaylarında Eyyubilerin yıkılışıyla kurulan Türk devletidir Bağdat'ı ve birçok İslam ülkesini yakıp yıkan Moğol ordularına karşı direnen Memlükler, Moğolları Ayn-Calut denilen yerde büyük bir hezimete uğrattılar Hülagu'nun katliamından kaçarak Mısır'a sığınan Abbasi hanedanından El Muntasır'a biat edilerek, halifeliği Mısır'a taşıdılar Haçlıları ve Ermenileri mağlup ederek, Antakya ve civarını Haçlılardan temizlediler

Son Memlük sultanları zamanında Osmanlılara karşı düşmanca siyaset takip edilmesi ve Şiilerle işbirliği yapılması sebebiyle, Memlüklerin, Osmanlılarla arası açıldı Yavuz Sultan Selim Han'ın Mısır seferiyle bunlar ortadan kaldırıldı Son Abbasi Halifesi IIIMütevekkil'in, hilafeti kendi rızasıyla Yavuz Sultan Selim Han'a devretmesiyle, hilafet Osmanlılara geçti


İLHANLILAR (1260-1353)

Cengiz Han'ın torunu Hülagu tarafından İran'da kuruldu Batıya doğru yönelen Hülagu, başta İsmailiye Devleti olmak üzere Abbasi Devleti ve birçok şehirleri yakıp yıktı Büyük bir İslam düşmanı olan Hülagu, Abbasu halifeliğinin merkezi olan Bağdat'ı işgal ederek büyük bir katliam gerçekleştirdi Başta halife Mutasım olmak üzere 400000'den fazla Müslümanı katletti Geçtiği ülkelerdeki 800000 Müslümanı da, çoluk çocuk demeden kılıçtan geçirtti Mısır Memlukleriyle ve diğer İslam ülkeleriyle mücadele ettiler Anadolu Selçuklu Devleti'ni yıkarak, Anadolu'yu egemenlikleri altına aldılar İlhanlı hükümdarlarından Ahmed Han ve Gazan Han'ın Müslüman olmasıyla İslamiyet’i seçerek Müslüman devlet haline geldiler


ALTINORDU DEVLETİ (1223-1506)



Cengiz'in diğer bir torunu olan Batu Han tarafından, Batı Sibirya'da kuruldu Altınordu hükümdarı olan Berke Han'ın Müslüman olmasıyla, Müslüman Türk-Moğol Devleti haline geldi Moğol prensleri içinde ilk Müslüman olan Berke Han'la İslamiyet, bütün ülkede yayıldı Hakimiyetlerini Seyhun ve Ceyhun nehirlerinden Macaristan'ın tamamına kadar genişlettiler Hülagu'nun Bağdat'da yaptığı zulme sinirlenen Berke Han, H661 senesinde üzerine yürüyerek Hülagu'yu bozguna uğrattı Altınordu İmparatorluğu en erken Türkleşen bir Cengiz Hanlığı’dır Sünni Hanefi mezhebini ve Türk dilini kabul eden bu hanlık İlhanlılara karşı Mısır, Suriye Türk Müslüman ülkeleri ile müttefik idi Türkleşmesinde en büyük sebep kuzey Karadeniz'deki Kıpçak Türkleridir Rusları uzun süre egemenliği altına alan Altınordu Devleti, Rusların medenileşmesinde ve devlet sisteminde önemli bir yere sahiptir Ruslara karşı tam bir hoşgörüyle davranmışlar; onları dil ve dinlerinde serbest bırakmışlardır Bu devletin yıkılması Türk tarihi için büyük bir felaket olmuş, Rus Devleti’nin ortaya çıkmasına yol açmıştır


TİMURLULAR DEVLETİ (TİMUR İMPARATORLUĞU)(1370-1526)




Timuroğulları, Osmanlılar ve Selçuklulardan sonra gelen en büyük Türk hanedandır Timur Han (Timurlenk) tarafından kurulan bu büyük İslam devletine Timurlular Devleti denilmektedir

Timur Han, İslamiyet’i yıkmak, Müslümanları doğru yoldan saptırmak isteyenlere karşı şiddetle muamele etti

Timurlenk oğlu Miran Şah'a verdiği emir üzerine, bütün Ehli Sünnet dışındaki hurufi tekkeleri ortadan kaldırıldı Hurufi sapıklıklarının merkezi haline gelen Esterabad şehrini tamamen dağıttı Timur Han'ın 1393 senesinde gerçekleştirdiği bu hayırlı hareket, Ehli Sünnet Müslümanları arasında memnuniyetle karşılandı
Timur Han, İslam ülkeleri arasında birliği temin edip, ehli küfrü yerle bir etmek niyetiyle Müslüman memleketlerin hükümdarlarına mektuplar yazıp, kendisine itaat etmelerini istedi Hatta bir kısmına para ve hediyeler de gönderdi Timur Han, Osmanlı hükümdarı Yıldırım Bayezid Han'a bir kaç defa mektup yazarak, dost olmayı arzu etmişti Fakat Yıldırım'ın ortadan kaldırdığı beyliklerin beyleri, Osmanlı Sultanını Timur Han'a şikayet ederek hakkında olmadık şeyler söylediler Timur Han'ın önünden kaçan bazı beyler de gelip Yıldırım Bayezid Han'a Timur'u kötülediler Böylece ne hazindir ki dost olmayı arzu eden bu iki Müslüman hükümdarın arasını açmaya muvaffak oldular



BABÜRLÜLER(1526-1880)




Babür Şah tarafından Hindistan'da kurulan Türk-İslam devletidir Babürlülerin İslam düşmanı olan sultanı Ekber Şah, devletin Sünni olan inancı ile bağdaşmayan derleme bir din oluşturmağa çalıştı Mecusi, Hıristiyan ve Brahmanlara istedikleri hürriyeti tanırken, Müslümanlara zulüm ve işkence etti
Babürlülerin yıkılması için büyük gayret sarfeden İngilizler, Hinduların yardımlarıyla Delhi'ye girdiler İnsanlık tarihinin görülmedik katliamını yaptılar


ANADOLU'DA KURULAN İLK TÜRK BEYLİKLERİ

SALTUKOĞULLARI (1092-1202)

Malazgirt Meydan Muharebesi’nden sonra Erzurum ve civarında kurulan beylik
Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu’da ilk kurulan Türk beyliği budur Başşehri Erzurum olan beyliğin kurucusu, Malazgirt Zaferinin kazanılmasında önemli rol oynayan Emir Saltuk’tur Sultan Alparslan, Malazgirt Zaferinden sonra, Bizans İmparatoru Romanos Diogenes’in ölümü ile anlaşma şartlarının yerine getirilmemesi üzerine, emrindeki kumandanlara Anadolu’da fetihlere devam edilmesini emretmişti Buna dayanarak Emir Saltuk, Erzurum ve civarını fethederek, Saltuklular Beyliği’ni kurdu



Türkiye Selçukluları Sultanı Rükneddin İkinci Süleyman Şah, 1202 senesinde Gürcistan Seferine çıktı ve bağlı hükümdar ve beylere haber gönderip, kendisine katılmalarını istedi Süleyman Şah, 25 Mayıs 1202’de Erzurum önlerine geldi Kendisini karşılamaya gelen Saltuklu beyi Melikşah’ı yakalatıp hapsettirdi Böylece Saltuklu Devleti sona ermiş oldu


DANİŞMENLİLER (1092-1178)

Anadolu'da fetihlere memur edilen Gazi Ahmed Bey, Türkmenlere hocalık, öğretmenlik yaptığı için "Danişmend" lakabı ile anılıyordu Danişmend Gazi Ahmed Bey, Kızılırmak ve Yeşilırmak dolaylarını ele geçirmişti I Kılıçarslan'ın Haçlılarla yaptığı savaşlara katılarak başarı gösterdi Antakya Prensi Bohemond'u esir aldı ve Malatya'yı ele geçirdi Bu prensin serbest bırakılmasını isteyen Kılıçarslan'la arası açıldı ve aralarında savaş çıktı Bu savaşta Gazi Ahmed Bey yenildi ve 1106'da öldü



Danişment Gazi

I Kılıç Arslan 1178'de Malatya'ya giderek, Danişmendlilere son verdi ve böylece Anadolu'nun birliğini sağlamış oldu


MENGÜCÜKLER(1118-1250)

Mengücük Gazi'nin, Malazgirt Savaşı’na iştirak ettiği ve bu savaştan sonra Sultan Alp Arslan'ın Anadolu'yu zabtetmek için görevlendirdiği beyler arasında bulunduğu bilinmektedir Türkmen beylerinden Mengücük, Anadolu'nun fethi sırasında Erzincan, Kemah, Divriği ve Karahisar'ı zaptetmişti Kendisi bu çarpışmalarda şehit düştü Oğlu İshak, 1118'de bu bölgede, babasının adını taşıyan beyliği kurdu
İshak Bey, beyliğini korumak için Selçuklularla, Artuklu ve Danişmendli beylikleriyle mücadele etti Fakat Artuklu Belek tarafından mağlup edildi (1120) İshak Bey 1142'de ölünce beylik ikiye ayrıldı Oğullarından Davud, Kemah ve Erzincan'da, Süleyman ise Divriği'de kendi beyliklerini ilan ettiler
Bu ailenin son beyi Salih zamanında, Sultan I Keykubat beyliğin topraklarını sınırlarına kattı ve Mengücük Beyliği sona ermiş oldu


ARTUKLU BEYLİĞİ (1101-1409)

Oğuzların Döver boyundan ünlü bir Türkmen Beyi olan Artuk Bey, Anadolu'nun fethi sırasında büyük hizmetler görmüştü Fakat, Tutuş'la Süleymanşah'ın arasındaki savaşta Tutuş'tan yana olarak savaşı ona kazandırmış ve Süleymanşah'ın intiharına sebep olmuştu Tutuş, Artuk Bey'in yardımına karşılık olarak onu Kudüs valisi yapmıştı Ölüm yılı olan 1091'e kadar bu görevde kaldı



Artuk Bey ölünce Kudüs Fatımî'lerin eline geçti Fakat Artuk Bey'in oğulları Sökmen ve İl-Gazi, Selçuklu hükümdarı tarafından kendilerine verilen bölgelerde beylikler kurdular Artuk Bey'in oğulları tarafından kurulan bu beylikler üç kol halinde gelişti

1. Hısn Keyfa ve Amid,
2. Mardin ve Meyyafarıkin,
3. Harput'da, üç kol halinde hüküm sürmüş bir Türkmen sülalesidir

Eyyubi hükümdarı Melik Kamil önce Amid'i sonra da Hısn Keyfa'yı zapt ederek Artukluların Hısn Keyfa kolunu ortadan kaldırmıştı (1231)
Sultan I Alaeddin Keykubad 1234 yılında Harput'u zabtederek, Artukluların bu koluna son vermişti
Melik el-Salih Mardin'i müdafaa edemeyeceğini anlayınca bu şehri Karakoyunluların reisi Kara Yusuf'a teslim etti (1409) Bu suretle Artuklular Devleti sona erdi


ÇUBUKOĞULLARI (1085-1113)

1087 yılında Çubuk Bey, 300 atlı süvari ile Filera-los'un elinde bulunan Harput'u aldı Selçuklu geleneklerine göre bir bey, bir yeri fethettiğinde, merkeze bağlı olmak koşulu ile kendi beyliğini kurabilirdi Çubuk Bey, bu gelenek gereği Harput ve civarında, Çubukoğuları adıyla anılan kendi beyliğini kurdu Çubuk Bey'in Harput'taki egemenliğinin ne kadar sürdüğü tam olarak bilinmezse de; oğlu Mehmet Bey'in, 1106-1113 yılında Harput hükümdarı olduğu bilinmektedir 26 yıl süren Çubukoğulları döneminden günümüze ulaşan yapısal kalıntının olmaması, bu dönemde yeni yapılaşma olmadığını, mevcut iç kale ve içindeki yapıların kullanıldığını gösterir
Artuklu Belek Gazi, Harput’u ele geçirerek beyliğe son vermiştir


İNALOĞULLARI BEYLİĞİ (1098-1183)

Büyük Selçuklu tahtının varisleri Tutuş ile Berkyaruk arasındaki mücadele sırasında Diyarbekir bölgesi muhtelif emirler arasında paylaşılmıştı Bu sırada Sadr adında bir Türk emiri de Amid (Diyarberik)'e hakim oldu Bu hakimiyet Sadr'ın yerine gelen kardeşi ve bu sülalenin kurucusu olarak kabul edilen Türkmen emirlerinden İnal ile (1098) devam etti Emir İnal çok yaşamamış ve yerini oğlu İbrahim almıştı
Hısn Keyfa Artuklularından Nureddin Muhammed, Salahaddin Eyyubi'ye bağlanmış ve ona karşı bütün vazifelerini yerine getirmişti Ancak Nureddin'in bir isteği vardı, bu da Amid şehrine sahip olmaktı Salahaddin, adı geçen şehri alıp, ona vermeğe vaad etti Salahaddin verdiği sözü yerine getirmek için beraberinde Nureddin Muhammed olduğu halde Amid üzerine yürüdü ve şehri kuşattı Neticede 9 Mayıs 1183'de Amid'e girerek şehri Nureddin Muhammed'e verdi Böylece İnaloğulları Beyliği sona ermiş oldu
DİLMAÇOĞULLARI BEYLİĞİ(1085-1394)

Doğu Anadolu'da kurulmuş olan Türk beyliklerinden birisi de Bitlis ve Erzen'de hüküm sürmüş olan Dilmaçoğullarıdır Bu beyliğin kurucusu Dilmaçoğlu Mehmed (Muhammed) Bey, Sultan Alp Arslan devrinde Bekçioğlu Afşın, Ahmed-şah gibi Türkmen emirleri ile Bizans idaresindeki Anadolu'ya akınlarda bulunuyordu
Dilmaçoğulları Beyliği Erzen ve havalisinde XIV yüzyılına sonların kadar hüküm sürmüş, muhtemelen Akkoyunlular devrinde tarihe karışmıştır


AHLATŞAHLAR BEYLİĞİ (1100-1207)




Ahlatşah mezarları Bu beyliğe, Ermenşahlar Beyliği, Sökmenliler Beyliği de denir Sultan Melikşah'ın amcasının oğlu olan Kutbeddin İsmail, 1080 yılında Azerbaycan genel valiliğine tayin edilmişti Kutbeddin İsmail'in kumandanlarından olan Sökmen, Büyük Selçuklu sultanı Melikşah'ın amcası Yakuti'nin oğlu olan Kutbeddin İsmail'in gulamı (yardımcı-hizmetli) idi Kısa zamanda kendini göstermiş ve süratle yükselerek kumandan olmuştur Adaleti ve iyiliği ile şöhret kazanan Sökmen, Mervanilerden Ahlat'ta hakim olan emirin halka kötü davranması sonucu bu şehre davet edildi Sökmen askerleri ile Ahlat'a gelerek, şehri teslim aldı Burada bir hükümet yani beylik kurdu Aileye de bundan sonra Ahlat Şahları (Ahlatşahlar) ve Ermenşahlar denildi
Eyyubiler Ahlatşahlara son verdiler


İZMİR BEYLİĞİ (1081-1097)



Çaka Bey Anadolu'nun fethi sırasında, Malatya dolaylarında faaliyet gösteren Oğuz'un Çavuldur boyundan olduğu sanılan Çaka Bey, İstanbul'da uzunca bir müddet kaldıktan sonra 1081'e doğru İzmir'e gelerek bir beylik kurmuştur
Bizans İmparatorluğunun zayıf noktalarını iyi bilen Çaka Bey, Foça'yı ve civarını aldıktan sonra 40 parça gemiden kurulu kuvvetli bir donanma yaptırarak Ege Denizi'nde Sakız, Midilli, Sisam, Rodos adalarını zapt etti ve Çanakkale'ye doğru ilerledi Üzerine gönderilen Bizans donanmalarını birkaç kere mağlup etti İstanbul'u ele geçirip imparator olmak istiyordu
Kara kuvveti kafi gelmediği için, Balkanlar üzerinden Trakya'ya doğru ilerleyen Peçenek Türkleri ile işbirliği yaptı Onlar karadan İstanbul'u baskı altına alırken Çaka Bey de denizden hücuma geçecek ve Bizans başkenti düşürülecekti Fakat plan başarıya ulaşamadı Çünkü, İmparator Aleksios Komnenos, Tuna boyundaki Kuman Türklerini Peçenekler üzerine saldırtmış ve aralarında cereyan eden, Meriç kıyısındaki Lebonium Savaşı (Nisan 1091)'nda Peçenekler ağır mağlubiyete uğramışlardı
İzmir Beyi Çaka, Selçuklu Sultanı Kılıç Arslan I tarafından ortadan kaldırıldı (1097)


TANRIVERMİŞOĞULLARI

Çaka Bey’in İzmir’de hakimiyetini kurduğu yıllarda Tanrıvermiş adlı bir Türk komutanı da ele geçirdiği Efes’te beyliğini kurmuştu Bizans’ın sahil bölgelerine yolladığı donanma Efes’i ele geçirince bu beylik de ortadan kalkmıştır (1097)


İNANÇOĞULLARI BEYLİĞİ

İnançoğulları, Germiyanoğulları hanedanındandır Fakat İnanç Bey'le babasının hangi Germiyan beyinin oğlu veya kardeşi olduğunu şimdilik bilmiyoruz Bunlar o zaman "Ladik" denen Denizli başkent olmak üzere Denizli bölgesinde hüküm sürmüşlerdir Topraklan 8000 km2'yi geçmemiştir 1276'dan 1368'e kadar 92 yıl devam etmişlerdir
Ladik (Denizli) beyliği, Denizli şehrinin Germiyanoğullarının eline geçmesi ile son bulmuştur (1368)


ÇIKARIMLAR

1. Tarihte bilinen ilk Türk devleti Hunlardır
2. Türk adı ile kurulan ilk Türk devleti Göktürklerdir
3. Türk toplulukları içinde ilk yerleşik hayata geçen Uygurlardır
4. Türk toplulukları içinde Müslümanlığı ilk benimseyen Karluklardır
5. Türk toplulukları içinde Museviliği ilk benimseyen Hazarlardır
6. Türk tarihinde ilk devlet ve ordu örgütünü kuran Mete Han’dır
7. Türklere ait bilinen ilk destan İskitlere (Sakalar) aittir
8. Anadolu'ya ilk gelen Türk kavimi Hunlardır
9. İstanbul’u kuşatan ilk Türk topluluğu Avlarlardır
10. Türklerde ilk matbaa Uygurlarda görülür
11. Türk toplulukları içinde en aktif ve belirleyici boy, Oğuz boyudur
12. Türk tarihinin en önemli yazılı kaynakları Orhun Yazıtları'dır
13. Çin'e karşı ayaklanarak bağımsızlıklarını yeniden kazanan topluluk Göktürklerdir

Bilgiler aysetuluncom sitesinden alınmıştır

Türkler'in ilk kurdukları imparatorluk Hun İmparatorluğu'dur Türkler'in daha eskiden de devletler kurduklarını biliyoruz, ama Hun Devleti çok geniş bir saha üzerinde başka milletleri de idaresi altına alan büyük bir devlet olduğu için, ona imparatorluk adını veriyoruz

Hun İmparatorluğu Hun Türkleri tarafından MÖ 220 yılında kuruldu Hunlar bugünkü Moğolistan bölgesinde, yâni Çin'in kuzey-batısında yaşıyorlardı Bu bölgede hâkimiyet kurdukları ve genişlemeye başladıkları için Çinliler onları büyük bir tehlike sayıyorlardı Gerçekten Hunlar, askerlikteki üstünlükleri sayesinde Çin ordularını devamlı bozguna uğratıyorlardı Bu yüzden Çin Devleti, Hun saldırılarını önleyebilmek için Hun-Çin sınırı boyunca büyük bir duvar örmeye başladı Çin Şeddi veya Büyük Çin Duvarı denen savunma hattı işte böyle ortaya çıkmıştır (MÖ 214) Sonraları Ming Hanedanı zamanında yenilenen bu büyük duvarın bâzı kısımları çok sağlam bir şekilde günümüze kadar ayakta kalmıştır

İlk büyük Hun hükümdarı Teoman Yabgu'dur (MÖ- 220) O zamanlarda Türk hükümdarlarına "Yabgu" deniyordu Teoman Yabgu birbirinden ayrı yaşayan Türk boylarını birleştirerek ilk Türk birliğini gerçekleştirmişti Bu çağda Türkler'in askerî üstünlüklerinde süvarilerin pek önemli bir yeri vardı Çinliler atla çekilen savaş arabaları kullanıyorlardı, ama süvârî orduları yoktu Türk atlıları çok sür'atli hareket kaabiliyetine sahip oldukları için Çin birliklerini istedikleri yerde çeviriyorlar, düşman olunca da çabucak çekiliyorlardı Onlara ummadıkları anda birdenbire hücum ediyorlardı Çinliler bu yüzden ordularını Hunlar gibi donatmak zorunda kaldılar; askerlerini Hunlar gibi giydirdiler Ama ne Çin Duvarı, ne Çin orduları, Hunlar'ın Çin içlerine kadar girmelerini engelleyebildi

Teoman Yabgu'dan sonra Hun tahtına oğlu Mete Yabgu geçti Mete zamanında Hun İmparatorluğu'nun toprakları Japon Denizi'nden Hazar Denizi'ne kadar uzanıyordu Bu topraklarda çeşitli Türk kavimlerinin yanısıra öbür Altaylı kavimler de yaşıyorlardı Mete devri, Hun İmparatorluğu'nun en parlak devridir (MÖ 209-174)

Hunlar zamanında Çinliler medeniyet bakımından çok ileri bir durumdaydılar Hem nüfusları ve orduları çok kalabalık, hem medeniyetleri parlak olduğu hâlde Hunlar'la başa çıkamadılar Bu da gösteriyor ki, Hun başarısının sebebi yalnızca askerî güç değildi Gerçekten Hunlar teşkilâtçılık ve idare bakımından çok gelişmişlerdi O sırada Çin'in ayrı ayrı prenslikler hâlinde bulunmasından da faydalanarak, Kuzey Çin'de sık sık iktidarı ele alıyorlardı Fakat Çinliler'in şehir hayâtına kapılan sınır boyu Türkleri yavaş yavaş Çinlileşiyor Çinli prenseslerle evlenen Hun hükümdarlarının saraylarında Çin âdet ve gelenekleri yerleşiyordu

Mete'den sonra gelen Yabgular zamanında Çinliler'le ilişkiler arttı Özellikle evlenme yoluyla Türk ve Çin hükümdar âileleri arasında yakınlıklar doğdu Bu yakınlıklar ise Hunlar'ın iç işleri bakımından birçok karışıklıklara yol açtı Yine de Hun İmparatorluğu Milâttan Önce Birinci Yüzyıl'a kadar üstünlüğünü devam ettirdi Bu yüzyılda ise Türk beyleri arasında taht kavgaları artabildiğine arttı Çinliler de bu kavgalardan faydalanarak, Türkler'i zayıflatmayı bildiler Ancak Çinliler'in Hohan-Şu dedikleri Yabgu'nun 27 yıllık imparatorluğu zamanında ve Çiçi Yabgu devrinde devlet eski gücünü biraz olsun toparlayabildi

Milâttan sonraki ilk yüzyılda Hun İmparatorluğu Doğu ve Batı Hunları olmak üzere iki ayrı devlete bölündüler Bunlara Güney ve Kuzey Hunları da denir Milattan sonra üçüncü yüzyılın başlarında (220) başka bir Türk kavmi olan Siyenpi'ler Hunlar'la iktidar mücadelesine giriştiler Sonunda Moğollar'ın ve bazı Türk boylarının da yardımıyla Hunlar'ın hâkimiyetine son verdiler Büyük Hun İmparatorluğu târihte bilinen eski imparatorlukların en büyüğü idi Hun hükümdarlarından Mete, Hohanşu ve Cici Yabgular, dahî denecek kadar büyük birer kumandan ve devlet adamı idiler Bu büyük şahsiyetler hakkında Çin târihlerinde verilen bilgiler, en büyük düşmanlarının bile onlara hayran kaldıklarını gösterir

METE KAĞAN VE OĞUZ DESTANI

Mete, Teoman Yabgu'nun oğlu ve veliahdi (kendisinden sonra hükümdar olacak kimse) idi Ama Teoman Yabgu'nun başka bir eğinden de bir oğlu olmuştu ve bu kadın Teoman'dan sonra Mete yerine kendi oğlunun hükümdar olmasını istiyordu Sonunda Teoman'ı

kandırdı Ama Mete Buna razı olmadı ve derhâl bir ordu toplayarak Hun tahtını ele geçirmek üzere yola çıktı Böylece Türk târihinde ilk defa bu şehzade (prens), devlet uğruna babasıyla taht kavgasına girişiyordu Osmanlı İmparatorluğu zamanında da ilk defa Birinci Murâd'ın oğullarından Savcı (Yıldırım Bâyezîd'in ağabeyisi) babasına karşı çıktı; sonra İkinci Bâyezîd'in oğlu Selim (Yavuz) babasıyla taht kavgasına girdi Kanûnî'nin çok sevdiği eşi Hurrem Sultân kendi oğlu Selîm'i (İkinci Selim) velîahd yapmak isteyince, pâdişâhın öbür oğulları (Mustafa ve Bâyezîd) da babalarına isyan ettiler



Mete çok yüksek kaabiliyetli bir komutandı Topladığı ordu ile babasını yendi ve Hun tahtına oturdu Çin târihleri onun üstün meziyetlerini ve yaptığı büyük işleri uzun uzun anlatırlar Devletinin ve milletinin işleri için kendi çıkarlarını hiçe sayardı



Anlatılanlara göre bir defasında Hunlar zor durumda kalmışlar ve Çinliler'den barış istemişlerdi Çinliler barış için Mete'nin en sevdiği atını istediler, hemen verdi Ama Çin hükümdarı bununla yetinmedi, başka şeyler de istedi Mete kendine ait nesi varsa hepsini birer birer veriyordu Sonra Çinliler sınırda küçük bir arazî istediler Burası hiçbir ise yaramayan kurak, kumlu bir topraktı Ama Mete buna çok sinirlendi ve şöyle dedi:



"Benden ne istedinizse verdim, çünkü onlar benim maltındı Ama bu toprak benim değil, milletimindir O toprağı korumak için savaşır, canımı veririm"


Türklerin Oğuz Kağan Destanı'ndaki Oğuz Kağan'ın Mete olduğu söylenir Oğuz Kağan'ın Şehnâme'de ve Divân-ı Lugati't Türk'de adı geçen Alp Er Tunga olduğunu söyleyenler de vardır Oğuz Kağan Destanı şöyledir:




Günlerden bir gün Ay Kağan bîr erkek çocuk doğurdu Çocuk kara saçlı, kara kaşlı, ela gözlü, kırmızı ağızlı idi Perilerden daha güzeldi Çocuk, anasından yalnız bir defa süt emdi Bir daha emmedi Konuşmaya başladı Çiğ et ve şarap istedi Kırk günden sonra büyüdü Yürüdü Oynadı Ata bindi Geyik avına bağladı Günlerden sonra, gecelerden sonra bir yiğit oldu Bahadır oldu

Oğuz Kağan denen bu bahadır bir gün Tanrı'ya yakarmakta idi Birdenbire etraf karanlık kesildi Gökten bir ışık düştü Bu ışık aydan da, güneşten de parlaktı Oğuz Kağan gördü ki bu ışığın içinde bir kız var Bu kız çok güzeldi Yüzünde ateşli, ışık saçan bir beni vardı Kutup Yıldızı gibi İdi Gülse, mavi gök de gülerdi Ağlasa, mavi gök de ağlardı



Oğuz Kağan bu kızı görünce aklı başından gitti Kızı sevdi, aldı Kız, Oğuz Kağan'a üç erkek çocuk doğurdu Birincisine "Gün", ikincisine "Ay", üçüncüsüne "Yıldız" adını koydular

Oğuz Kağan gene bir gün ava gitti Gördü ki gölün yanında bir ağaç var Bu ağacın kovuğunda bir kız oturuyor Çok güzel bir kız Saçlar bir ırmağın akışı gibi Dişleri inciye benziyor Gözleri gökten de mavi

Oğuz Kağan'ın aklı başından gitti Yüreğine ateş düştü Onu sevdi, aldı Bu kız da Oğuz Kağan'a üç erkek çocuk doğurdu Birincisine "Gök", ikincisine "Dağ", üçüncüsüne de "Deniz" adını verdiler

Bu çağda, sağ yönde Altın Kağan denen bir kağan vardı Altın Kağan, Oğuz Kağan'a elçi gönderdi Pek çok altın,gümüş, yolladı Pek çok kız, yakut, inci gönderdi Oğuz Kağan'a saygı gösterdi İtaat etti Oğuz Kağan, Altın Kağan'ın itaatini kabul etti Sonra kırk gün yürüdü Buz Dağı denen dağa geldi Çek soğuktu Çadırını kurdurdu


Tan yeri ağardığı zaman Oğuz Kağan'ın çadırına güneş gibi bir ışık girdi O ışıktan; gök tüylü, gök yeleli, büyük bir erkek kurt çıktı Kurt, Oğuz Kağan'a dedi ki :


"Ey Oğuz, artık ben önünde yürüyeceğim"


Bundan sonra Oğuz Kağan çadırları toplattı Yola koyuldu Ordusunun önünde gök tüylü, gök yeleli, büyük erkek kurt yürüyordu Ordu, kurdu takip ediyordu


Nice günlerden sonra kurt durdu Oğuz Kağan da ordusunu durdurdu Burada İtil denen bir ırmak vardı Oğuz Kağan düşmanla karşılaştı Savaş çok çetin oldu Okla, kılıçla vuruşuldu İtil Suyu düşman kanından kıpkızıl oldu ve Oğuz Kağan üstün geldi


Gök tüylü, gök yeleli kurt gene öne düştü Oğuz Kağan'ı Sind Ülkesi'ne götürdü Oğuz Kağan burada da çok düşmanla vuruştu Düşmanı yendi Bu ülkeyi de yurduna ekledi Geri döndü

Oğuz Kağan'ın yanında ak sakallı, boz saçlı, çok akıllı ihtiyar bir kişi vardı Anlayışlı, doğru bir adamdı Oğuz Kağan'ın veziri idi Adı "Uluğ Türk" idi


Uluğ Türk günlerden bir gün uykuda bir altın yay ve üç gümüş ok gördü Bu altın yay gün doğusundan gün batısına kadar uzanmıştı Üç gümüş ok da kuzeye doğru gidiyordu Uluğ Türk uyandıktan sonra, düşte gördüklerini Oğuz Kağan'a anlattı:

- "Ey Kağanım," dedi "Hayat sana hayırlı olsun Gök Tanrı, düşümde gördüğümü yerine getirsin Dilediği yeri sana versin"


Oğuz Kağan, Uluğ Türk'ün sözlerini beğendi Öğüdünü dinledi Oğullarım topladı Şöyle dedi:


Gönlüm av diliyor Kocadım Kuvvetim kalmadı Gün, Ay ve Yıldız; siz Doğu tarafına varın Gök, Dağ ve Deniz; siz Batı tarafına varın



Bunun üzerine Oğuz Kağanın oğullarının üçü Doğu tarafına, üçü de Batı tarafına gitti Gün, Av ve Yıldız çok geyikler, çok kuşlar avladıktan sonra yolda bir altın yay buldular Yayı aldılar Babaları Oğuz Kağan'a verdiler Oğuz Kağan sevindi Yayı üç parça etti ve dedi ki :




"Ey büyük kardeşler, yay sizin olsun"

Gök Dağ ve Deniz de çok geyikler, çok kuşlar avladıktan sonra yolda üç gümüş ok buldular Okları aldılar Babaları Oğuz Kağan'a verdiler Oğuz Kağan sevindi Okları küçük oğullarına pay etti ve dedi ki:


"Ey küçük kardeşler, bu oklar sizin olsun"

Oğuz Kağan bundan sonra ulu kurultayı toplantıya çağırdı Halkı da davet etti Büyük meşveret edildi Oğuz Kağan yurdunu oğullarına pay etti Onlara verdi Dedi ki :

- " Ey oğullar ben çok yaşadım Çok savaşlar gördüm Çok ok attım Çok ata bindim Düşmanlarımı ağlattım Dostlarımı güldürdüm Gök Tanrı'ya borcumu eda ettim Sizlere de yurdumu veriyorum"


Siyenpiler ile yaptıkları savaşları (220) kaybettikten ve Asya'daki Büyük Hun İmparatorluğu dağıldıktan sonra Hunlar'ın bir kısmı Dinyeper Nehri ile Aral Golü doğusu arasındaki bölgeye yerleştiler ve Dördüncü Yüzyılın ortalarına kadar orada yaşadılar Bu târihten itibaren Batı'ya akın etmeye başladılar Hunlar'ın yurtlarını niçin bırakıp göç ettikleri iyice bilinmiyor, herhalde geçim şartlarının bozulması onları bu işe zorladı Hakanları Balamir'in idaresinde Volga'dan Batı'ya doğru ilerlemeye başladılar O târihlerde Kuzey Karadeniz'den Macaristan'a kadar olan yerlerde Cermen asıllı kavimler oturuyorlardı Hunlar önce bunlardan Doğu Gotları'na hücum edip dağıttılar (374), arkasından Batı Gotları'nı mağlup ederek onların ülkesine girdiler (375)

Doğu'dan Batı'ya doğru uzanan Hun akınının yerinden yurdundan ettiği birçok kavimler böylece Batı'ya itilerek Roma İmparatorluğu topraklarım altüst ettiler Kuzey Karadeniz'den İspanya'ya kadar her taraf allak-bullak oldu

Dördüncü Yüzyıl'ın sonunda Hunlar Batı'da Tuna'yı geçerek Balkanlar'a indiler, Doğu'da da Kafkaslar'dan Anadolu'ya girdiler Bu ikinci akıncı kolu Güney Anadolu'dan Suriye'nin Akdeniz kıyılarına ve Kudüs'e kadar yıldırım hızıyla ilerledi Sonbaharda aynı yoldan Azerbaycan'a döndü Roma İmparatorluğu bu akından o kadar şaşırmıştı ki, her tarafta Hunlar hakkında akıl almaz hikâyeler anlatılıyordu Batı'da ise Balamir'in oğlu Ildız'ın komutasındaki Hun süvari birlikleri Bizans İmparatorluğu'nu barışa zorladı, Batı Roma İmparatorluğu ise kendi ülkesini talan eden barbar kavimler (Gotlar, Vandallar, Burgondlar, Saksonlar vs) karşısında Hunlar'la anlaşma yoluna gitti

Ildız'dan sonra Hun tahtına geçen Karaton ve Rua zamanlarında Hunlar Bizans'ı yıllık vergiye bağladılar, Batı Roma'yı da barbar kavimlerin ve Bizans'ı istilâ tehditlerine karşı korudular Hun gücü bir masal gibi bütün Avrupa'yı âdeta büyülemiş ve korkutmuştu Bu korkunun izlerini Batı milletlerinin hafızalarında hâlâ bulabiliyoruz



Hun İmparatoru Rua'nın 434'de ölmesi üzerine devletin başına Attila geçti Attila, Rua'nın kardeşlerinden Muncuk'un oğlu idi Amcaları Aybars ve Oktar İmparatorluğun sağ ve sol kanat hanları idi Attila kardeşi Bleda ile birlikte hükümdar oldu, ama asıl idare ve kudret Attila'nın elindeydi Attila'nın hükümdarlık devri Hun İmparatorluğu'nun altın çağıdır O târihte Hunlar Volga Nehri'nin doğusundan bugünkü Fransa'ya kadar olan bölgeye hâkim olmuşlardı İdareleri altında çeşitli Türk boyları da dâhil olmak üzere tam kırk beş kavim yaşıyordu ki, bunların çoğu şimdiki Avrupa milletlerinin dedeleridir

Bütün dünyada Attila'nın karşısına çıkacak hiçbir kuvvet yoktu Hun hâkimiyeti Manş Denizi'ne kadar ulaşmıştı Bizans kendisini devamlı baskı altında tutup vergiye bağlayan bu kuvvetten kurtulmak için Hunlar arasına nifak sokma yolunu denedi Çeşitli sebeplerden Attila idaresiyle uzlaşamayan Hun beylerini Bizans'a davet ediyor, onları yüksek makamlara geçiriyor, Attila'ya karşı kendilerine yardım vâdediyordu Attila nihayet Bizans'ı ortadan kaldırmak üzere harekete geçip ordularıyla Trakya'ya girdiği sırada meşhur Roma kumandanı ve konsülü Aetiüs araya girdi ve kendi oğlunu Attila'ya rehin vererek Bizans'ın barışı koruyacağına kefil oldu Bu seferden yedi yıl sonra Bizans artık Hunlar'a bağlı bir devlet hâline gelmişti: Her yıl ödedikleri yıllık vergiyi üç katma çıkaracak ve bir defaya mahsûs olmak üzere altı bin libre altın ödeyeceklerdi

Attila 451 yılında Batı Roma İmparatorluğu topraklarının bir kısmı üzerinde hak iddia ederek (Roma prensesi ile nişanlıydı), harekete geçti Romalılar o zaman Hunlar'ın kovaladığı diğer Barbar kavimlerden de topladıkları kuvvetlerle iki yüz bin kişilik bir ordu kurup Paris yakınlarında Attila'nın karşısına durdular

Atilla'nın ordusunda da Hunlar'ın yanısıra başka kavimlerden yüz bine yakın asker vardı Orleans yakınında bütün bir gün yapılan savaşta her iki taraf on binlerce kayıp verdiği halde kimin yendiği belli olmadı, ama gece olunca Romalılar ve müttefikleri savaş alanından çekildiler Attila onları o sırada takip etmedi, geri dönüp ordusuna çekidüzen verdikten sonra Roma'ya doğru yürüdü Po Ovası'na geldi Roma'da halk korku ve panik içindeydi Senato, ne pahasına olursa olsun barış yapılmasından yanaydı Barış teklifini yapacak heyetin başında papa vardı: Papa, hıristiyan dünyasını kurtarmak üzere bizzat Attila'nın huzuruna çıktı ve Roma'nın kendisine boyun eğdiğini bildirdi Bunun üzerine barış yapıldı

Attila 452 yılında 60 yaşında iken öldü Yerine sırasıyla oğulları İlek, Dengizik ve İrnek, Hun Hakanı oldular Bu sonuncular önceki hun hakanları gibi başarılı olamadı 470 yılında Batı Hun İmparatorluğu artık dağılmıştı

İslam Öncesi Türk Kültür ve Medeniyeti

TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ

Türk Adının anlamı:

Güçlü, kuvvetli, kudretli,

Doğan, türeyen, çoğalan, artan anlamlarına gelmektedir

Türk” kelimesi ilk defa siyasi ad olarak, Göktürk Devleti tarafından kullanılmıştır Daha sonra Türk soyuna ait olan bütün toplulukları ifade eden milli bir ad olmuştur
Coğrafi bir ad olarak, ilk defa Bizans kaynaklarında Orta Asya için kullanılmıştır Anadolu ise XII yüzyıldan itibaren Avrupalılarca Türkiye olarak anılmıştır

TÜRKLERİN ANAYURDU

Türklerin ana yurdu Orta Asya'dır Orta Asya; Altay-Sayan Dağları’nın kuzeybatısı, Tanrı Dağları’nın kuzeyi, Sibirya steplerinin güneyi ve Hazar Denizi’nin doğusu ile çevrili olan bölgedir

ANAYURTTA KURULAN UYGARLIKLAR

* Anav Kültürü: MÖ 4500–1000 arası Türkistan’ın Başkenti Aşkabat yakınlarında ortaya çıkarılmıştır Yapılan kazılarda dokuma parçaları, seramik ve süs eşyaları bulunmuştur

* Afanasyevo Kültürü: MÖ 3000–1700 de Altay-Sayan dağlarının kuzey batısında bulunmuştur Türklerin en eski kültürüdür Afanasyevo tolumu, avcı ve savaşçı bir toplumdu Bu toplumun koyun ve at gibi hayvanları besledikleri bilinmektedir Bu kültür Orta Asya uygarlığının temelini oluşturmuştur

* Andronova Kültürü: MÖ 1700–1200 yıllarında Altay-Tanrı dağları, Güney Sibirya ve Hazar Denizi’nin doğusuna kadar olan bölgede oluşmuş bir kültürdür Orta Asya kültürleri içinde yayılma alanı en geniş olanıdır Afanasyevo Kültürünün gelişmiş bir şekli olarak karşımıza çıkar Bakırdan yapılanların yanında ilk defa tunçtan ve altından yapılmış eşyalara bu kültürde rastlanır

* Karasuk Kültürü: MÖ 1200–700 yılları arasında Yenisey’de bulunmuştur Orta Asya uygarlığında demir, ilk olarak bu kültürde işlenmiştir Karasuk kültürü mensupları yünlü dokumayı ve keçeden çadır yapmayı öğrenmişler ve üzeri çadırla örtülü, dört tekerlekli arabalar kullanmışlardır

* Tagar Kültürü: MÖ700–100 arası Abakan bölgesinde görülmüştür Bu kültüre ait çok sayıda keskin ahançer, ok uçları vb eşyalar bulunmuştur

TOPLUM YAPISI

Aile sosyal hayatın ve toplumun en küçük birimidir

Ailelerin birleşmesiyle urug (aileler birliği), urugların birleşmesiyle boy, boyların birleşmesiyle budun ( millet ), budunların birleşmesiyle il ( devlet ) meydana gelir

Aile = Oğuş denmiştir Aile kalabalık değildir, küçük aileler şeklindedir Bunu sağlayan göçebe hayattır Anne – baba – çocuklar vardır Evlenenler ayrılır, en küçük erkek çocuk baba ocağını devam ettirir Kadın erkekle genelde eşit haklara sahiptir Tek kadınla evlenme yaygındır Aile, düğün töreniyle yapılan evlenme ile kurulur, kız evi oğlan evinden kalıng denilen bir başlık alırdı

Urug = Ailelerin birleşmesiyle oluşur Bağımsız bir yapı değildir Siyasi yönden bir boyun parçasıdır

Boy = Urugların birleşmesiyle oluşur Başlarında boy beyi denilen kişiler vardır Boyun çıkarlarını korumak, adaleti ve dayanışmayı sağlamak görevidir Her boyun belli toprağı ve askeri gücü vardır

Budun = Boyların birleşmesiyle oluşur Başında Han bulunur Han’ın başkanlığında bir merkezden idare edilir Siyasi yönden bağımsız olduğu gibi, il’e de bağlı olabilir

İl ( el ) – Devlet = Budunlar birleşerek il’i meydana getirir Belli toprağı, halkı, hukuki düzeni olan siyasi bir topluluktur il dağıldığında onu oluşturan alt birlikler aynen özelliklerini korur Böylece yıkılan bir Türk devletinin yerine yenisi kolaylıkla kurulur Bu sosyal teşkilat tarih sahnesinden silinmemelerinde önemli rol oynamıştır

SOSYAL HAYAT

Bozkır yaşantısı mücadeleci ve pratik olmalarını sağlamıştır

Halk sınıflara ayrılmaz, toplumda eşitlik esastır

Ekonomik ve dini özgürlük vardır Kölelik ve soyluluk kavramları yoktur Din adamları ayrıcalıklı bir sınıf değildir

Hayvancılık yaygındır Atı evcilleştirmişlerdir Göçleri kolaylaştırmıştır
Yazın yaşadıkları yerler yaylak, kışın ise kışlak olarak ifade edilmiştir
Avcılık yaygındır Aynı zamanda avcılık önemli bir savaş eğitimi görevine sahiptir

Sosyal hayat yerleşik hayata geçmeleriyle beraber değişikliğe uğramıştır

Göktürkler döneminde şehirler kurmuşlardır fakat yaygın olarak ilk kez Uygurlar döneminde yerleşik hayata geçmişlerdir

Uygurlar evlerini tuğladan yaparlardı, şehirlerine balık demişlerdir Ordu balık önemli ticaret merkezi olmuştur Uygurlar bataklıkları kurutup tarlalar açmış, sulama kanalları yapmışlardır

Genellikle at ve koyun eti yenirdi Sütlü darı, peynir ve yoğurt yaygındır İçki olarak kımız, kısrak sütünün mayasından yapılırdı

İpek, pamuk, devetüyü ve yünden elbiseler giyilir, Turfan’da dokunan çiçekli Uygur kumaşları ünlüdür

Dini ve ulusal törenlere bütün millet katılırdı Baharda büyük şölenler düzenlenirdi Şölenlerin diğer adı toy’dur Kurban kesilir, yarışlar yapılır, dans edilirdi Kopuz çalınırdı Halkın ihtiyaçları karşılanırdı Sürek avları, at yarışları, okçuluk, güreş, kılıç oyunu ve çevgen adı verilen atlı top oyunu sportif faaliyetlerdendir

DEVLET YÖNETİMİ

Teşkilatçı olmaları çok devlet kurmalarına sebep olmuştur Bağımsızlık duygusu gelişmiştir

Toplumun siyasi teşkilatlanmasının en üst basamağı il (devlet) olmuştur Ülke sınırlarını koruyan ve halkı belli kurallara göre yöneten siyasi kuruluşa devlet denmiştir Başında hakan bulunur


Egemenliğin ve siyasi iktidarın en başta gelen unsurudur

Kağan, hakan, han, şanyü, yabgu, tanhu, ilteber, idikut, erkin hükümdarın unvanlarıdır

Hükümdarlığın kaynağı ilahidir Kutlu hanedan soyundan olanlar hükümdar olabilir Göktanrı yetkiyi verir, buna kut denir Kan yoluyla babadan oğla geçer
Ülke töre ( türe )’ye göre yönetilir Devlet ve topum yaşamını düzenleyen kurallardır

Kağan resmi törenlerle tahta çıkar

Hükümdarlık Sembolleri; Otağ ( hakan çadırı ), örgin (taht), kotuz ( sorguç ), tuğ ( sancak ), yay ve davul

Hakan çadırı kubbelidir, kapısı doğuya açılır Rengi ve şekliyle sahiplerinin konumunu belirtir

Hükümdar alp ( cesur ve kahraman ), bilge ( akıllı ), adil ve erdemli olması gerekir

Görevi orduya komuta etmek, töre hükümlerini uygulamak, ülkede birliği, dirliği, adaleti sağlamak, dağınık Türk boylarını toplayarak, halkı doyurmak ve giydirmektir

Eşlerine katun ( hatun ) denilir Söz sahibidirler, gerekirse naip ( vekil ) olarak devlet başkanlığı yapar, elçileri kabul eder, devlet meclisine katılır


Türk devletlerinin en zayıf yönü tahta geçme konusunun belli kurala bağlanmamış olmasıdır

Töreye göre hükümdar öldüğünde oğullarının hepsi tahta geçme hakkına sahiptir Bu durum taht kavgalarına sebep olmuştur

Turfan Uygurlarında tahta geçme hukukunun yazılı belgeler ve senetlere dayandırıldığı bilinmektedir Tahta geçme baş hatunun çocuklarının hakkıdır Türk kağanlarında siyasi amaçla başka ülke prensesleriyle evlenme de olmuştur
Çocuklar küçükse, amcaları tahta geçer Zaman zaman kurultay seçmiştir Bazen yaşı en büyük ve bilgili olan tahta geçmiştir( Ekberiyet Sistemi )

En çok karşılaşılan durum hanedan üyelerinin mücadelesi olmuştur

Devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı büyük meclise kurultay – toy - kengeş denmiştir

Belli zamanlarda toplanır, önemli konular görüşülür, karara bağlanır

Asker ve sivil tüm yöneticilerle boy beyleri, bağlı kavimlerin yöneticileri katılır

Toygun; meclise katılma hakkına sahip olanlara denir

Hakan meclisin doğal başkanıdır Ekonomik, siyasi, sosyal, dini, askeri konular görüşülür ve karara bağlanır

Her yılın dokuzuncu ayında genel toplantı yapılırdı Hayvanların sayım sonuçları, ordunun durumu, genel sorunlar görüşülür

Ayukı ( hükümet ): Siyasi örgütlenmenin kurumlarından biridir Hakanın ve meclisin emirlerini uygulardı

Ayguci ( başbakan ): Hükümetin başında bulunur

Buyruk ( bakan ): Hükümet üyeleridir

Bitikçi ve tamgacı; Yazışmaları yapar ve dış politikayı yürütür

Tarkan, Apa; Saray görevlilerindendir Askeri ve sivil yönetimden sorumludur

Tudun: Denetim ve vergi işleriyle ilgilenir Vali

Ordu; Hükümet konağının bulunduğu şehre denilir

İl ( el ) – örgin ( saray ) devlet başkanının oturduğu yer

Ebi ( hükümet konağı )

Bitigciler: Kâtip

Agı (Agılıg) : Hazine

Agıcı: Hazinedar

Kenetçi: Danışman

Subaşı: Ordu Komutanı

Tigin: Hükümdar Çocukları (Tekin)

Şad: Diğer Hanedan Mensupları

Tamgacı: Dış siyaset işlerini yürüten görevliler

Kımız: Kısrak Sütünden Elde Edilen Türklerim Milli İçkisi

Balık: ygurların Şehirlerine Verdikleri Ad (Beşbalık Ve Ordubalık Gibi)

Bitik Taş: Kitabe, Yazılı Taş

Börk: Genellikle Hayvan Postundan Yapılan Başlık

Kült: Tapma, Tapınma Din

Minyatür: çoğunlukla eski yazma kitaplarda görülen, ışık, gölge ve hacim duygusu yansıtılmayan küçük renkli resim tekniği



Türklerde ilk devlet teşkilatı Mete Han tarafından kurulmuştur

Ülke sağ – sol ( doğu – batı ) şeklinde ikiye ayrılarak yönetilir

Doğu batıya göre üstündür Güneşin doğduğu yer olduğu için Hakan doğuda oturur, batıyı yabgu unvanıyla kardeşi yönetir Yabgu iç işlerinde serbest, dış işlerde büyük hakana bağlıdır

Tigin hükümdarın çocuklarıdır Şad unvanıyla çeşitli yerlere tecrübe kazanmaları için gönderilir Selçuklu ve Osmanlı’da da görülür

ORDUSU

Kadın erkek her Türk savaşa hazırdır ( Ordu millet anlayışı )

Ücretli değildir

Her Türk bir asker sayılır

Ordunun temeli süvarilere dayanır

Boy beyi, han, şad, tigin gibi yöneticiler savaşa hazır bir komutandır

İlk düzenli Türk ordusu Mete Han tarafından kurulmuştur Mete Han’ın başa geçtiği MÖ209 yılı Türk Kara Kuvvetleri’nin kuruluş tarihi olarak kutlanmaktadır

Onlu sistem vardır En küçük on, en büyük onbin kişilik birlikler vardır Onbin kişilik birimlere tümen denir Ordu 24 tümenden oluşur

Avrupa bu sistemden etkilenmiştir Romalılar, Ruslar, Moğollar, Çinliler vb devletler taklit etmişlerdir

Bugünkü flama ve sancak yerine tuğlar kullanılmıştır

Genellikle hafif silahlar; ok, yay, kılıç, kalkan, kargı, mızrak, süngü ve hançer kullanılmıştır Düşman ve araziye göre taktik vardır Keşif, yıpratma, ani baskın ve Turan Taktiği ( kurt oyunu ) savaş taktikleridir ( Malazgirt, Niğbolu, Mohaç)

DİN VE İNANIŞ

Türkler dini bir toplum değildir Daha çok siyasi bir karaktere sahiptir

Din adamları ayrı bir sınıf değildir

Türklerde şamanizm’den etkilenme vardır fakat din değildir, büyü ve gizli güçlere inanma vardır Temsilcilerine şaman denir Şifa vericilik esastır

Eski Türklerde dini inanç üç noktada toplanmıştır;

Tabiat Kuvvetlerine İnanma

Atalar Kültü

Gök Tanrı İnancı


Tabiat Kuvvetlerine İnanma: Dağ, tepe, kaya, ırmak, vadi, ağaç, orman, güneş, ay ve yıldız gibi varlıklarda bir takım gizli güçlerin var olduğuna inanılır

Ruhlar, iyilik seven ve kötülük getiren olarak ikiye ayrılır

Doğadaki bu ruhlara iduk yer- su ( kutsal yer su ) denir

Umay tanrıça adıdır

Yada taşı; yağmur yağdırmak ve rüzgar estirmek için sihrine başvurulan kutsal taştır

İlkbaharda ve sonbaharda at ve koyun kurban edilir İlkbaharda törenler yapılır ( Nevruz: Yenigün )

Atalar Kültü: Ölen kişilere ve atalara ait hatıralar kutsaldır Ataların ruhlarının kendilerini koruduğuna inanılır ve kurban kesilir Mezarlara yapılan saldırı savaş nedeni olabilir

Gök Tanrı İnancı: Türklerin asıl dinidir Bütün kâinatı yaratan Göktanrı’dır
Bugünkü Tanrı sözcüğü, Orhun yazıtlarında Tengri veya Tengiri biçimindedir
Göktanrı can veren yaşatan ve öldürendir Yol gösterir, hükmeder, cezalandırır ve mükâfatlandırır

Türklerin devlet kurması Göktanrı’nın isteği ile olmuş ve hakana verilmiştir Tanrı tarafından verilen devleti yönetme yetkisine kut denir

Ölenlerin ardından yas tutulur ve yuğ adı verilen törenler yapılır Bu törenlerde ziyafet verilir, at yarışları yapılır

Ölüler kurgan adı verilen mezarlara gömülür

Ölümden sonraki hayata inanç vardır Eşyalar da gömülür Mezarlara balbal adını verdiğimiz taşlar dikilir

Gök kutsaldır, gök ve yer yedi kattan yaratılmıştır

Uçmağ; Cennet, Tamu; Cehennem olarak ifade edilmiştir, öldükten sonra dirilişe inanılmıştır

Din adamlarına kam denilmiştir

Türk topluluklarının asıl dini Gök Tanrı dini olmasına rağmen, bazı topluluklarda değişik dinlerin yayıldığı da görülmektedir

Uygurlar arasında Budizm, Maniheizm, Hıristiyanlık ve İslamiyet yayılmıştır Hazarlar da Museviliği kabul etmişlerdir Macarlar, Kumanlar, Peçenekler, Tuna Bulgarları Hıristiyanlığı kabul etmiş, itil Bulgarları ise İslamiyet’i seçmişlerdi
Hazarlar ve Uygurlar din konusunda daha çok hoşgörülü olmuşlardır
İslamiyet dışındaki dinler genellikle Türklerin milli benliklerini kaybetmelerine ve diğer milletlerin arasında yok olmalarına sebep olmuştur

HUKUK

Siyasi ve sosyal hayatı düzenleyen kurallara töre ( türe ) denir

Adalet, iyilik, eşitlik değişmeyen hükümlerdir

Töreye uymamak en büyük suç sayılmıştır
Sosyal düzeni sağlamak için mahkemeler vardır Mahkemelerin başında bulunan kişilere yargan denir Kağanın başkanlık ettiği mahkemeye yargu denmiştir Yüksek mahkemelerdir ve siyasi suçlara bakar
Törelerin sert ve kesin hükümleri vardır Hafif suçlar için hapis cezası vardır
Tek eşlilik vardır Miras hukukuna göre topraklar en küçük oğla taşınabilir mallar ise diğer oğullara verilir
Türk hukuku ilk kez Uygurlar tarafından yazılı hale getirilmiştir

Medeni hukuk, ticaret hukuku, borçlar hukuku ve vergi hukukuna ilişkindir

YAZI, DİL VE EDEBİYAT

Yazı: Göktürk, Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabeleri kullanılmıştır
Göktürk ve Uygur alfabeleri milli alfabelerdir

Göktürk alfabesi, en eski milli alfabemizdir38 harf bulunur Dördü sesli otuz dördü sessizdir Sağdan sola yazılır, Orhun Alfabesi de denilmiştir En güzel örneği Orhun Kitabeleridir

Orhun Kitabeleri-Yazıtları ( Göktürk Kitabeleri ) : Kutluk devleti döneminde ilki Vezir Tonyukuk adına 727’de, ikincisi Kültigin adına 732’de Bilge Kağan tarafından, üçüncüsü Bilge Kağan adına 735’de oğlu tarafından dikilmiştir
Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı belgeleridir

Türk adının geçtiği ilk Türkçe metindir

Türklerin sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi hayatları hakkında bilgi verir Ayrıca kitabeler gelecekteki Türk Milleti içinde çarpıcı öğütler vermesi bakımından önemlidirler

Tonyukuk kitabesini kendi yazmış, Küligin ve Bilge Kağan’a ait olanları Yollug Tigin yazmıştır1893’de Danimarkalı Thomsen okumuştur
Kırgızlar, Bulgarlar, Hazarlar ve Peçenekler 10 yy’a kadar Göktürk Alfabesini kullanmışlardır

Esik Kurganı’nda MÖ 5 ve 6 yy’a ait yazı bulunmuştur
Uygur Alfabesi; Soğd alfabesinden alınıp geliştirilmiştir18 harfli olup, üçü sesli on beşi sessizdir Sağdan sola yazılır Moğolların resmi yazısı olmuştur
Uygurlar dönemine ait edebi eserler çoktur
Uygurlar kâğıt yapımını ve hareketli matbaa tekniğini uygulamışlardır

Dil ve Edebiyat:

Ural – Altay dil grubunun Altay kolundandır

İlk ürünler sözlüdür Cenaze törenlerinde söylenen sagu, şölenlerde saz eşliğinde söylenen koşuk, atasözleri olan sav, bağımsızlık ve vatan kutsallığı – kahramanlık – birlik konularının işlendiği destanlar en güzel örneklerdir
Adı bilinen en eski Türk şairi Aprın – çur Tigin’dir

Türk edebiyatının bilinen ilk yazılı örnekleri Yenisey Kitabeleri ve Orhun Kitabeleri’dir

Önemli Türk Destanları :

Oğuz Kağan Destanı : Hunlar

Alper Tunga Destanı : İskitler ( Sakalar )

Şu Destanı : İskitler

Manas Destanı : Kırgızlar

Bozkurt Destanı : Göktürkler

Ergenekon Destanı : Göktürkler

Türeyiş Destanı : Uygurlar
Göç Destanı : Uygurlar



Türk Yazıtları ( Kitabeleri ) :

Yenisey Yazıtları : Kırgızlar

Karabalgasun( Ordubalık ) Yazıtları : Uygurlar

Orhun ( Göktürk ) Yazıtları : Göktürkler

EKONOMİ

Ekonominin temeli hayvancılıktır At ve koyun çoğunlukta olup deve ve sığır da yetiştirilmiştir

Hayvan ürünlerinin ticareti yapılmıştır Hunlarda canlı hayvan ihracatı ilk sırayı almıştır Uygurlar hayvancılıkta gelişmemişlerdir

İklimin ve toprağın uygun olduğu yerlerde tarımla uğraşılmıştır Hunlar buğday ve mısır yetiştirmişleridir Göktürklerde her ailenin ekip biçtiği kendine ait topraklar vardır Sulama kanallarının yapımına önem verilmiştir Altay ve Selenga bölgelerinde kanallar açılmıştır Hunların açtığı Göktürkler tarafından kullanılan Tötö kanalı örnek verilebilir

Uygurlar yerleşik hayat geçtikten sonra tarıma önem verdiler Her çeşit sebze yetiştirmişlerdir

Türklerin yetiştirmiş olduğu ilk tarım ürünü hayvan yemi olan yonca, ilk tarımsal gıda ürünü buğday olmuştur

Tarlaya tarıglag, çiftçiye tarıgçı denmiştir Saban kelimesi Türkçe de biline eski kelimelerden biridir

Hunlardan itibaren ticaretin önemi kavranılmıştır

Çin, Sasani ve Bizans ile buna yönelik antlaşmalar yapılmıştır
Tüccarlara kolaylık sağlanmış, ticaret yollarının güvenliği için seferler düzenlenmiştir

İpek Yolu ve Kürk Yolu’nun Türklerin elinde bulunması diğer milletlere karşı üstünlük kurmalarında etkili olmuştur

İpek Yolu : Çin’den başlayıp Akdeniz ve Karadeniz’de sona eren ticaret yoludurTürkler bu yol için Çinlilerle mücadele etmişlerdir

Kürk Yolu : Hazar ve Bulgar ülkelerinden başlar, Altay ve Sayan dağlarından İpek Yolu’na paralel olarak uzanarak Çin’e ulaşan yoldurHazar, Sabir, Ogur ve Bulgar Türkleri genellikle ön plana çıkmıştır

Madencilik gelişmiştir Göktürkler demircilikle uğraşmışlardır Hunlar demircilik, Hazarlar altın ve gümüş madenleri işlemişlerdir



Devletin Gelirleri

Toprak ve hayvan vergileri, ganimetler, bağlı devletlerden alınan ve ticaretten sağlanan vergilerdir

Gelirler daha çok ordu masraflarına ayrılmıştır

İlk Türk devletlerinde hükümdarın resmi mührü vurulmuş ipekli bez parçalar para olarak kullanılmıştır

İlk madeni para Türgişler ( Türgeşler ) döneminde kullanılmıştır ( 630 – 766 )

BİLİM VE SANAT

Ayı’ın, güneşin ve yıldızların hareketleri hakkında bilgi sahibidirler

Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, güneş yılı esasına göre hazırlanmıştır Onili yıllık devrelere ayrılmış, her yıl bir hayvan ismiyle adlandırılmıştır

Orta Asya Türk sanatının temeli göçebe hayata dayanır Bu nedenle saraylar ve tapınaklar yapmamışlardır Hunlar dönemine ait etrafı surlarla çevrili yerleşim merkezleri bulunmasına rağmen genellikle göçebe hayat uygun eşyalar Orta Asya Türk sanatının örnekleridir

Göktürk Kitabeleri önemli bir sanat eseri olarak görülür

Halk demircilik, dokumacılık, ahşap işlemeciliği, süslemecilik yapmıştır
Süslemede hayvan figürleri kullanılmıştır(hayvan üslubu)
Kurgan; tepe biçiminde mezarlardır Kazakistan’ın Almatı şehrine yakın Esik Kurganı en ünlüsüdür MÖ 5 – 4 yy’a aittir Altın eşyalar, seramik küpeler, gümüş çanaklar bulunmuştur Altın Adam adlı altından yapılmış bir zırh bulunmuştur

Dokumacılık gelişmiş olup dünyanın en eski halısı Pazırık kurganında ortaya çıkarılmıştır Halı ilk kez Hunlar tarafından koyunyününden dokunmuş ve kullanılmıştır

Resim sanatında Hunlardan kalma insan ve hayvan figürleri bulunmuştur Göktürk Kitabelerinde savaşları konu alan tasvirler vardır Uygurlar döneminde gelişmiştir Saraylara ait duvar kalıntılarında fresko örnekleri vardır Fresk: yaş duvar sıvası üzerine kireç suyunda eritilmiş madeni boyalarla resim yapma yöntemidir
Uygur şehirlerinin kalıntılarında minyatürler bulunmuştur Bu minyatürler Türk resim sanatının ilk önemli örnekleridir Moğollar aracılığıyla İslam dünyasına girmiş ve etkilemiştir

Heykel: İlk heykel örnekleri Göktürkler dönemine ait balbal taşlarıdır
Türkler, ölen kahramanları mezarları başlarına hayatta iken yendiği düşmanlarının heykellerini dikerlerdi Bu heykellere balbal denmiştir Yine Göktürk dönemine ait koç heykelleri geleneği daha sonraları Anadolu’da uzun yıllar devam etmiştir
Uygurlarda heykel sanatı gelişmiştir Daha çok hayvan üslubu görülür At, deve, keçi, fil heykellerine rastlanır

Mimarlık : Hun ve Göktürk dönemlerinde kalıcı sağlam yapılar yokturZaman zaman kerpiçten evler yapmışlardır

Uygurlar döneminde evler, tapınaklar ve şehirler yapmışlardır Tek katlıdır Mani ve Budizm’in etkisi ile mimari gelişmiştir Şehirlere balık adını vermişlerdir Beşbalık, Ordubalık, Turfan şehirleri Uygurlara aittir

Şehirlerin çevresi surlarla çevrilidir Çin’de Mani ve Buda dinine ait mabed yapımında çalışmışlardır



Müzik :

İlk örnekler kopuz eşliğinde söylenen destanlar, kahramanlık hikâyeleri ve aşk türküleridir

Kopuz Türklerle birlikte Mısır, Suriye, Balkanlar, Macaristan, Polonya, Rusya, Ukrayna ve Almanya’ya kadar yayılmıştır

Söyledikleri besteye ır ( yır ), sazlarla çalınan melodiye küg denmiştir

En gelişmiş sanatlardan biridir Askeri bando yaygın olup ordugâhlarda ve hükümdarın huzurunda ır ve küglerden her gün dokuz parça çalınırdı Bu durum hükümdarlık alametlerindendir

Göktürk ve Uygurlarda nefesli çalgılar kullanılmıştır

Türk ordularından Avrupa’ya geçen çalgılar kudüm ( timpani bas davul ), zurna ( obua ), çevgan ( çıngıraklı asa ), Türk kanunu ( kitara )dır

İslam Öncesi Türk Kültür ve Medeniyeti

Türk Kültürünün Özellikleri

a) Türk kültürü Mö 5000 yıllarına kadar uzanmaktadır Temelini ise Andronova Kültürü oluşturmuştur
b) Türk kültürü Altay Dağları, Tanrı Dağı, Aral Gölü, Baykal Gölü ve Batı Türkistan\'daki Anav ve Namazgah çevrelerin de olgunlaşmıştır
c) Türklerin oluşturduğu bu kültüre Atlı Göçebe veya Bozkır Kültürü adı da verilmektedir
d) Altay Dağlarındaki Pazırık Kurganı ve Isık Gölü çevresindeki Esik Kurganları ise Türk Kültürünün gelişmişliğinin en önemli eserleridir

*Kurgan : Eski Türklerde mezar

Bu kurganlarda insan ve hayvan cesetleri yanında çeşitli eşyalara rastlanmıştır
Pazırık Kurganında bulunan altın zırhta Türk Kültürünün gelişmişliğinin en önemli kanıtı olarak kabul edilir

e) Türklerin inanç olarak ölümden sonraki hayata inandıkları anlaşılmıştır
f) Türklerin temel geçim kaynaklarının hay vancılık ve tarım olduğu anlaşılmıştır Ayrıca dokumacılık ve madencilikte önemli bir yer tutmaktadır
g) İpek yolu da Türkler açısından önemli bir yer tutmaktadır İpek yolunun denetimi elde tutulduğu sürece ticaret de Türkler için önemli bir geçim kaynağı olmuştur
h) Dünyada demir ilk defa Türkler tarafın dan kullanılmış ve at ilk defa Türkler tarafından evcilleştirilmiştir
i) At sütünden kımız yaparak içmişler, hayvancılıkla geçindikleri halde domuzu hiçbir zaman beslememiş ve etini yememişlerdir
j) Savaşçı bir toplum olarak yaşamışlar, Kartal ve Kurdu kutsal hayvan olarak kabul etmişler ve sembol olarak kullanmışlardır

Türk Kültüründe Dil

Türkler Göktürk, Uygur, Arap, Mani, Brahmi, Süryani, Grek, Ermeni, İbrani, Kiril, Latin alfabelerini kullandılar Türkiye'de 1928'den beri Latin alfabesi kullanılmaktadır Türk dili zengin bir sanat geleneğine sahiptir, ancak son yüzyıldaki kültür değişmesiyle Batı dillerinin etkisi altındadır Küreselleşme, dünya kültürlerine Amerikan kültürünü hayat tarzı olarak en küçük köylere kadar benimsetmekte, ulusal kültür unsurları yabancı kültürüyle ikilik içinde yaşamaktadır Türk dilinin zengin atasözleri ve deyimleri dahi dublaj diline feda edilmektedir

Türk Kültüründe Tarih

Türk kültürü Türk Kültürünün kökleri, Orta Asyadaki göçebe,Gök Tanrı inanışına sahip, savaşçı halkların kültürüne dayanır Bu atlı-göçebe kültürün gelişme tarihi taşdevrine kadar gider Bu dönem, at, kurt, koyun gibi hayvanların evcilleştirildiği ilk kültür dönemidir Ayrıca süt ürünleri, keten ve halı dokumacılığı da ilk bu dönemde geliştirilmiştir

Türk boyları bu eski kültürden, Töre diye adlandırdıkları toplumsal hukuk anlayışlarıyla ayrılmışlardır İnançlarından dolayı her boyun ayrı isimi var olmuş ise de, bu boylar Türk halkının parçası olduklarını unutmamışlardır Töreye uyan boylara önceleri Törük ya da Török(Türük) denmiş sonraları bu sözcük Türk biçimine dönüşmüştür

Başka bir anlatılışa göre, Türk sözcüğü Çince Tue' Kue ( cesur ) cümlesinden kaynaklanmıştır

4000 yıllık Türk tarihi süresince, Türk milleti tüm Avrasya üzerinde farklı medeniyetlerle temasa girip, bazı kültürlerden etkilenmiş bazılarını da etkilemiştir

Türk tarihi'nin erken çağında ( MÖ 1000 - MS 1000 ) özellikle Çin kültürünün etkisi dikkati çekmektedir Bu dönemde Çin etkisi , bazı Doğu Hun hükümdarlarının saraylarında Çin kıyafetleri ve Çin dilinin zorunlu kılınmasına varacak düzeylerde olabilmiştir

Artan Çin etkisine karşı Bilge Kağan, Türk halkını, Orhun Kitabeleri ile, Çinliler'in tatlı sözleri varmış, Çinliler'in yumuşak ipekleri varmış Tatlı sözleri, ve yumuşak ipek kumaşları ile Türk halkını kandırır aralarına alırmışlar Sonra Kağan olacak oğlunuzu uşak, hanım olacak kızınızı cariye yaparlarmış şeklinde uyarmıştır

Türk Kültüründe Sanat

Mimaride dini yapılar anıtsaldır Yakınçağa kadar temel üslup Koca Sinan'da belirginleşmiştir Resimde ve heykelde din kültürünün etkisiyle gelişme ancak minyatür ve süsleme sanatlarında olmuştur Türk sanatı çini, hat, ebru ve seramikte, tezhip ve halıcılıkta gelişmiştir

Müzik gerek sivil gerek askeri müzikte sanat müziğinden hafif müziğe evrilir Dini müzik Türk müziğinin önemli unsurudur Halk müziği, klasik ve arabesk özelliktedir Türk sanat müziği çağdaş bir sesle, hafif müzik klasik ve pop müzikle gelişmektedir

Türk edebiyatı şiir, hikaye, roman, deneme, mizah, eleştiri dallarında eski ve yeni formatlarda dünya dillerine çevrilen eserler üretmektedir Sözlü edebiyat geleneği, dini edebiyat formunda yaygındır ve en meşhuru kandillerde okunan mevliddir Halk edebiyatında dünya kültürüne Nasreddin Hoca tanıtılmış, çağdaş halk danslarıyla ve seyirlik sanatlarla tarihi kültür yapıları yaşatılmıştır

Türk Kültüründe Hukuk

Şeriat hukukundan laik Medeni Hukuk'a geçen Türklerin toplum yaşamı Batı medeniyeti çerçevesinde anayasal hukuku benimser Kamu hukuku ve özel hukuk, günlük yaşam kültürünü Batı ile paralel bir düzeye getirmiştir Bununla birlikte özel hukuk alanında töre ve örf hukuku geçerli olabilmektedir Hukuk sistemi evrensel hukuk kurallarıyla uyumludur ve AB'ye girildiğinde AB hukuku geçerli olacaktır Günlük hukuk kültüründe adalet mekanizması ağır işlemektedir Düşünce özgürlüğüne engel yasalar bulunmaktadır

Türk Kültüründe Spor

Türk spor kültürü Yaşar Doğu, Metin Oktay, Cemal Kamacı gibi milli şahsiyetlerle ifade edilmesine rağmen toplumda spor yapma yaygınlığı ve spora ayrılan bütçe çok geridir En kabul gören spor futboldur Geleneksel yağlı güreş ata sporu olarak sürerken avcılık, binicilik, kılıç, okçuluk, cirit, atletizm, halter dallarında uluslararası başarı gösterilmektedir Türk kültüründe kan sporları, hayvanlara yönelik eziyet yoktur

Fiziki Kültür

Türklerin fizik özellikleri olan çekik gözlülük, çıkık elmacık kemikli, esmer tipoloji tarih içinde değişmiştir Bugünkü durumda genel olarak ortalama boy 170, ten rengi beyaz kumral, saçlar dalgalı siyah, sakal bıyık gür, alın geniş, uzun yüzlü, geniş göğüslü ve genelde ela gözlüdürler
Türk adları en fazla Ahmet, Mehmet, Mustafa, Ali, Ayşe, Fatma şeklindedir Arslan, Şahin gibi somut Devrim gibi soyut adlar da vardır Dedelerin adları genellikle torunlara verilir Pekçok yörede her adın bir sıfatı vardır
Günlük hayatta miladi takvim kullanılır Ancak kültürel hayat İslam medeniyetiyle iç içe olduğundan hicri takvim adları yaşatılır, Recep, Şaban, Ramazan adları hem ad olarak konur hem günlük dini yaşayışta kullanılır
Türkler Avrasya denilen coğrafyaya yayılmışlardır En eski Saka Türklerinden beri göçmen kavim olarak Batı\'ya yönelmiş ve göç Anadolu\'da sona ermiştir Bugünün ulus devletler dünyasında Batı Türkleri, Türkiye Cumhuriyeti'nde yaşamaktadır
Çadır yerleşiminden kent yerleşimine geçen Türkler, ahşap evlerden apartmanlara ve sitelere evrilen kent kültürüne geçmişlerdir Ev dekorasyonunda kilimden halıya, sedirden mobilyaya, sandalyeden koltuğa, tahta pencereden pimapen pencereye evrilen ev kültürü, geniş aileden çekirdek aileye evrilmiştir Batılı giyim kuşam yaygın olmasına rağmen, eski giyim kültürü devam etmektedir Ocak ve mangal düzeninden kalorifer ve doğalgaz düzenine geçen ısıtma sistemi; eşek ve attan arabaya; siniden masaya; şerbetten meyva suyuna; bozadan kolaya; hamamdan saunaya; dere kenarı yıkamadan çamaşır makinesine; teldolaptan buzdolabına temizlik ve sağlık kültürü gelişmiştir Yemek kültürü et merkezli olup, ot, süt, ekmek, bal, balık, yumurta, yoğurt temel besinlerdir
Hayvancılık at, eşek, sığır, manda, deve, koyun, keçi, arı, ördek, tavuk yetiştirmeciliğindedir Tarım ürünleri arpa, buğday, pirinç, pamuk, kabak, bakla, nohut, fasulye, havuç, lahana, soğan, sarımsak, hıyar, turp, bamya, patlıcan, domates, biber, elma, tütün, çay, zeytin, erik, üzüm, patates, ayva, armut, kavun, karpuz, iğde, nar, kiraz, vişne, muz, çilek, fıstık gibi sebze ve meyvelerdir Dokumacılık, ayakkabıcılık, terzilik en yaygın zenaatlerdir Çarşı ve bedestenden marketlere, süpermarketlere günlük alışveriş kültürü gelişkindir Semt pazarları devamlı işler
En modern iletişim sistemleri kullanılmakta, kara, hava, deniz ve demiryollarında modern araçlarla seyahat edilmektedir Kentiçi raylı sistemler ve metro mevcuttur


İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET



DEVLET YÖNETİMİ

İslamiyet’ten önce Türkler devlete İL veya EL demişlerdir
Hükümdarların Unvanları

Türkler hükümdarlarına Şanyü, Tanhu, Hakan, Han, Yabgu, İlteber, İdi-kut, Erkin gibi unvanlar vermişledir
Türk Hükümdarlarının Tahta Çıkışı Tarih Boyunca Kaç Değişik Şekilde Meydana Gelmiştir?

1. Hanedan üyeleri arasında siyasi ve askeri mücadeleyi kazanan hükümdar olarak tahta çıkıyordu (En sık rastlanan durum)
2. Hükümdarın rakipsiz aday olması (Bu durumda taht kavgası olmadan başa geçiyordu)
3. Seçim usulü (Kengeş, toy veya kurultay denilen devletin ileri gelenlerinden oluşan meclisin toplanarak hanedan üyelerinden birini tahta geçirmesi)
4. Ekber ve Erşed (En yaşlı ve olgun) olanın başa geçmesi (Bu yöntem III Ahmet zamanından itibaren sadece Osmanlı Devleti’nde uygulanmıştır

Kimler Türk Devletlerinde Hükümdar Olabilirdi?

Hanedandan olan bütün erkeklerin hükümdar olma hakları vardı (Kardeşler, kardeş çocukları, amca, amca çocukları ve diğer hanedan üyeleri)

Kut Anlayışı Nedir?

Türkler devleti yönetme yetkisinin TANRI tarafından verildiğine inanıyorlardı Tanrı tarafından verilen bu yönetme hakkına KUT diyorlardı KUT'un kan yoluyla hükümdarın tüm erkek çocuklarına geçtiğine inanıyorlardı

Kut Anlayışı Türk Devletlerini Nasıl Etkilemiştir?

Bütün hanedan üyelerinde KUT olduğundan kendine siyasi ve askeri bakımdan güvenen kişi TAHT KAVGASINA girebiliyordu Bu durum Türk devletlerini ya iç savaş sonucu istikrarsızlığa, ya da bölünmeye götürüyordu

İkili Yönetim(Çifte Krallık) Nedir?

Türk Devletlerinde hükümdar yönetimi kolaylaştırmak için ülkeyi SOL(Doğu) ve SAĞ(Batı) olmak üzere ikiye ayırırdı Ortada (Merkezde) ise asıl hükümdar bulunurdu Sağ ve Solda ise Hanedan üyelerinden YABGU'lar bulunurdu

MECLİS VE HÜKÜMET

Türk Meclislerine TOY, KURULTAY veya KENGEŞ denilirdi Kurultay'da devletin ana meseleleri görüşülür, hükümdarın ölümü, savaş veya milli felaketlerde kurultay toplanırdı

AYGUCI: Hükümet başkanı (başbakan)
BUYRUK: Bakan
TAMGACI: Dış siyaset işlerini yürüten görevliler

Eski Türk Devletlerinde diğer devlet görevlileri şunlardı:

TİGİN: Hükümdar çocukları (Tekin)
ŞAD: Diğer Hanedan mensupları
Bunların dışında İnal, inanç, tarkan, bağa, tudun, çor, külüğ, apa, ataman gibi devlet görevlileri de vardı

TOPLUM YAPISI

Türk toplumu;
Oguş: Aile
Urug: Soy = Aileler birliği
Bod (Boy): Kabileler
Budun: Millet denilen birimlerden oluşuyordu
Boyların başında bulunan BEY'ler, töreye göre boyu idare ederlerdi Boyların bir araya gelmesiyle Devlet (İL) kurulurdu

Türk Toplumunun Özellikleri

Halk hürdü Herkes aynı işi yaptığından (hayvancılık) aralarında kesin olarak SINIF'ların ortaya çıkması imkansızdı Yaşam biçimleri GÖÇEBE olduğundan savaşta elde ettikleri esirleri çalıştırmaya elverişli değildi Bu yüzden Türk toplumunda KÖLE sınıfı yoktu Din adamları diğer toplumlarda olduğu gibi imtiyazlı değillerdi


ORDU

Türk Ordusunun başlıca özellikleri şunlardı:

1. Türk ordusu ücretli değildi
2. Türk Ordusu daimiydi (Kadın-erkek her an savaşa hazırdı)
3. Türk Ordusunun temeli ATLI askerlerden meydana geliyordu

Türk Ordusunu Silahları: Ok, yay, kement, kılıç, kargı, süngü, kalkan vb


HUKUK

Türklerde yazılı olmamakla beraber, gelişmiş bir hukuk anlayışı vardı Bu hukuk kurallarına TÖRE (Türe) denilirdi
Hükümdarın başkanlık ettiği ve siyasi suçlara bakan yüksek mahkemeye YARGU adı verilirdi
YARGANLAR(Yargucu) idaresindeki mahkemeler ise adi suçlara bakarlardı


DİN VE İNANIŞ

İslam öncesi Türklerin din ve inanışlarını şu dört grupta toplayabiliriz:

1. Tabiat Kuvvetlerine İnanma: Dağ,ağaç, göl, kaya gibi varlıkların gizi güçlere sahip olduklarına inanırlardı
2. Atalar Kültü: Ölmüş büyüklere ve atalara ait hatıralar kutsal sayılır ve saygı gösterilirdi
3. Şamanizm: Kam veya Şaman adı verilen kişilerin, kötü veya iyi ruhlarla temas sağladıklarını inanılarak, bunların büyücülük ve sihir özelliklerine başvururlardı Şaman inançları Anadolu'da hala varlığını sürdürmektedir Örneğin; Gelinlerin üzerine buğday veya para atmak, eşikten atlamanın uğursuz sayılması vb

1. Göktanrı Dini: Türklerin İslamiyet’ten önceki dini Göktanrı diniydi Bu dine göre Türkler;
   • Tek bir Tanrının evreni yarattığına ve gökte oturduğuna inanıyorlardı
   • Öldükten sonra dirileceklerine inandıklarından, ölülerini atı, eşyaları ve silahıyla birlikte gömüyorlardı
   • Cennet'e UÇMAĞ, cehenneme ise TAMU diyorlardı
   • Mezarlara ölünün, sağlığında öldürdüğü düşman sayısı kadar BALBAL adı verilen küçük heykeller dikerlerdi İnanışa göre, yeniden dirilecek kişi atıyla cennete gidecek, ve öldürdüğü düşmanlar sonraki yaşamında ona hizmet edeceklerdir
   • Ölüleri için YOĞ adı verilen cenaze törenleri yapar ve ardından yas tutarlardı

Türkler arasında ayrıca Maniheizm(Mani dini), Budizm, Musevilik, Hırıstiyanlık gibi dinler de yayılmıştı


EKONOMİK HAYAT

• Göçebe bir hayat yaşayan Türkler belirli iki merkez arasında (yaylak-kışlak) hayatlarını sürdürürlerdi
• Hayvancılık temel geçim kaynağıydı Koyun, keçi, at en çok beslenen hayvanlardı Bunun dışında sığır, katır ve deve de yetiştirilirdi Beslenme ve giyimde hayvan ürünlerinden yararlanır ve bunları satarak geçimlerini sağlarlardı
• Tarım da gelişmişti Arpa, buğday, darı gibi tahılları yetiştiriyorlardı
• Savaşlarda elde edilen ganimetler ve devletlerden alınan vergiler gelir kaynaklarıydı
• Ticaret önemli bir gelir kaynağıydı Türk ülkeleri İPEK YOLU üzerindeydi
• Ayrıca Hazar ve Bulgar ülkelerinden başlayıp, Ural, Sibirya ve Altaylar üzerinden Çin'e giden yola KÜRK YOLU deniliyordu Türkler bu yolun üzerinde de olduklarından samur, kunduz, vaşak gibi av hayvanlarının kürklerinin ticaretini yapıyorlardı

YAZI, DİL VE EDEBİYAT

Türkler tarih boyunca Göktürk, Uygur, Soğd, Brahmi, Süryani, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanmışlardır


Göktürk (Orhun) Alfabesi

38 harften meydana gelir Göktürk yazısına ilk defa Orhun Nehri kıyısındaki kitabelerde rastlandığı için ORHUN ALFABESİ de denir

Uygur Alfabesi

18 harften meydana gelir Uygurlar bu alfabeyi Soğd alfabesinden yararlanarak hazırlamışlardır


Başlıca Türk Destanları

• Hunların(Oğuzların)--> Oğuz Kağan Destanı
• İskitlerin (Saka)------> Alper Tunga Destanı
• Göktürklerin----------> Ergenekon Destanı
• Uygurların------------> Göç ve Türeyiş Destanları
• Kırgızların-------------> Manas Destanı

Orhun Yazıtları (Göktürk Kitabeleri)

Türklerin en eski kitabeleri VI yüzyıla ait YENİSEY kitabeleri ile, VIII yüzyıla ait ORHUN KİTABELERİ'dir Yenisey kitabeleri Kırgızlar'ın mezar taşlarına yazdıkları yazılardı Orhun Kitabeleri II Göktürk Devleti zamanında Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk adlarına dikilmişlerdir YOLLUĞ TİGİN isimli bir Türk prensi tarafından yazılmışlardır Bu yazılar 1893 yılında Danimarkalı Bilgin THOMSEN tarafından okunmuştur

Orhun Yazıtlarının Önemi

1. Türk tarihinin ve Türk edebiyatının ilk yazılı belgeleri olmaları bakımından önemlidir
2. Bu kitabelerden Türklerin o günkü yaşayışlarını, inançlarını öğreniyoruz Ayrıca kitabeler gelecekteki Türk Milleti içinde çarpıcı öğütler vermesi bakımından önemlidirler

BİLİM VE SANAT

• Türkler 1 yılı 365 gün 6 saat olarak hesaplayarak, 12 Hayvanlı Türk Takvimini oluşturmuşlardır
• Uygurlar tahta harflerden matbaayı ve pamuktan kağıdı yapmışlardır
• Madencilikte özellikle de demircilikte ileri gitmişlerdir (Kazakistan'ın başkenti Alma Ata yakınlarında bir kurgandan çıkarılan "Altın Adam Heykeli" Türk maden sanatının ne kadar geliştiğini gösterir)
• Eşya ve binalarda HAYVAN USLUBÜ denilen, hayvan figürlerini kullanmışlardır
• HALI Türklerin Dünya medeniyetine bir katkısıdır (Altaylarda Pazırık Kurganı'nda bulunan halı dünyanın en eski halısıdır)

TÜRK KÜLTÜRÜNÜN ÇEVRE KÜLTÜRLERLE MÜNASEBETLERİ

1-Türklerin Çin Kültürüne Katkıları

1. Askerlik alanında
2. Devlet Teşkilatında
3. At kültüründe(Atı evcilleştirmede)
4. Gök Tanrı inancıyla Çinlileri etkilemişlerdir

2- Çinlilerin Türkleri Etkilediği Alanlar

1. Tarım ve yerleşik kültür
2. Felsefe( Taoizm, Konfiçyüs ve Budizm)
3. Giyim konularında Çinliler Türkleri etkilemişlerdir

3- Türklerin Moğol Kültürüne Katkıları

Askerlik alanında, devlet teşkilatında , dil ve alfabede (Uygurca ve Uygur Alfabesini kullandılar); Kımız yapmayı öğrettiler, Türk töresi ve geleneklerinden, Göktanrı dininden etkilendiler