Mudarebe Çeşitleri

Mudarabe ortaklığı, tarafların özel şartlar koyup koymamasına göre, mutlak ve mukayyed olmak üzere ikiye ayrılır
1) Mutlak mudarebe: Sermaye sahibinin ana parayı, mudaribe verirken, onu ticaret işinde serbest bırakması, sadece kârın paylaşılma şeklini belirlemekle yetinmesidir "Şu sermayeyi al, yıl sonunda kârı yarı yarıya paylaşmak üzere mudarebe yoluyla çalıştır" sözleriyle bu ortaklık doğar Burada mudarib (işletmeci), sermayeyi çalıştırırken, İslâmi hükümlere uymayı da üstlenmiş olur Kasıt, kusur veya ihmali bulunmadıkça, meydana gelecek zarara, sadece emeğinin karşılığını alma şeklinde katlanır Çünkü güvenilen (emîn) kimsedir (el-Kâsânî age, VI, 87; Mecelle, mad1406)
2) Mukayyed mudarebe: Sermaye sahibi, ana parayı mudareb'e verirken özel bir takım şartlar koyabilir Abbas b Abdülmuttalib'in mudareb'e koyduğu bazı şartları Hz Peygamber'in tasvip ettiğini yukarıda belirtmiştik Hz Ömer'in yetim mallarını, Hakim b Hızâm'ın kendi mallarını mudarebe'ye verirken de, özel şartlar öne sürdükleri nakledilmektedir (es-Serahsî, age, XXI,18) Diğer yandan Nebi (sas): Müslümanlar kendi aralarında belirledikleri şartlara uyarlar Ancak helâlı haram, haramı helâl kılan şart müstesnadır" buyurmuştur (Buhârî, İcâre, 14; Tirmizî, Ahkâm, 17; Ebû Dâvud, Akdiye, 12) Tarafların düzenleme yapmadıkları hususlarda örf varsa, ona uyulur Mecelle'de şu kaideler bunu ifade eder: "Örfen ma'ruf olan, şart kılınmış gibidir" (mad 43) "Beynettüccâr ma'ruf olan şey beynlerinde meşrût gibidir" (mad 44) "Örf ile tayin nass ile tayin gibidir" (mad 45)
Mudarebe şu noktalarda özel şartlara bağlanabilir:
Ebû Hanife (ö150/767) ve Ahmed b Hanbel'e (ö 241/855) göre:
a) Yer sınırlaması: Ana paranın belirli bir beldede işletilmesi şart koşulabilir İş yerinin Bursa'da açılması gibi Sermaye sahibi, işi kontrolü altında tutmak için bu sınırlamayı getirebilir (Mecelle, mad 1407)
b) Ticaret çeşidini belirleme: Yalnız sarraflık veya gıda maddeleri ticareti yapmak gibi
c) Mudarebe süresini belirleme: Bir yıl süreyle sınırlamak gibi Ancak bu taktirde uygun ticaret çeşidini seçmek gerekir Yıl sonunda sermaye nakde dönüşmemiş olursa, ya mal taksimi yoluna gidilir veya malın nakde dönüşmesi için mudaribe ek süre verilmesi gereklidir
d) Malın kimden alınıp kime satılacağı belirlenebilir: Bu; pazarlama, acenta, şube vb ticaret faaliyetlerinin kârdan pay alma kârşılığında yapılabileceğini gösterir
e) Mudarebeyi gelecek zamana izafe etmek mümkündür Sözleşme yapıldıktan altı ay sonra, ticaret faaliyetinin başlamasını şart koşmak gibi
İmam Şâfiî ve Mâlikîlere göre son üç madde, yani mudârebe süresini belirlemek, mal alınıp satılacak kimseleri tesbit etmek veya akdi gelecek zamana izafe etmek geçerli değildir (el-Kâsânî, age, VI, 86; İbn Kudâme, el-Muğnî, V, 62, 63; eş-Şîrâzî, el-Mühezzeb, I, 386; el-Heysemî, Mecmau'z-Zevâid, IV, 161)
Mudaribin ana parada tasarrufta bulunmadan önce kendisinin veya sermaye sahibinin mudarebe akdini feshedebileceği konusunda görüş birliği vardır Ana parada tasarrufta bulunduktan sonra, akdin bağlayıcı olup olmadığı ise ihtilaflıdır
İmam Ebû Hanîfe (ö150/767), İmam Şafiî (ö 204/819) ve İmam Ahmed b Hanbel (ö 241/855)'e göre mudârebe akdi bağlayıcı (lâzım) değildir Taraftarlardan her biri tek yanlı iradesiyle bu akdi feshedebilir Çünkü sermayedâr vekâlet veren; mudârib ise vekil durumundadır Ancak fesih sırasında ana paranın nakit para halinde olması ve karşı tarafın feshi öğrenmesi de şarttır Ana para menkul veya gayri merkul mal halinde ise, ya aynî taksim yapılır veya mudaribe ek süre vermek yoluna gidilir
İmâm Mâlik (ö 179/795)'e göre, Mudârib ana parada tasarrufta bulunduktan sonra mudâribe sözleşmesi bağlayıcı (lâzım) olur ve miras yoluyla da intikal eder Mudâribten sonra çocukları veya güvenilir kişiler sermayeyi işletir (el-Kâsânî, age, VI, 109; İbn Rüşd, Bidâyetü'l-Müctehid, II, 237)