Cümlenin Ögelerini Bulurken Göz Önünde Bulundurulması Gereken Husular

CÜMLENİN ÖĞELERİNİ BULURKEN
ümlenin Ögelerini Bulurken Göz Önünde BuLundurulması Gereken Husular[/url]GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULMASI GEREKEN HUSUSLAR



Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir isteği, bir hareketi, bir durumu tam olarak bir yargı halinde anlatan kelime veya kelime gruplarına cümle denir Cümlenin olabilmesi için bir çekimli isim veya fiili olması gerekir “Git”, “Öğretmenim” Tek bir kelime oldukları halde özne ve yüklemden meydana geldikleri ve yargı bildirdikleri için cümledir “Türk atlarının geçtiği yoldan” kelime grubu ise dört kelimeden oluştuğu halde yargı içermediği için cümle sayılmaz Sonuna “gittik” şeklinde çekimli bir fiil getirilirse cümle olur


Cümlenin öğeleri bulunurken göz önünde bulundurulması gereken hususlar şunlardır:

1- Cümlenin temel öğeleri yüklem ve öznedir Şayet bu öğeler yoksa o kelime grubu cümle değildir Bu sebeple edilgen çatılı cümlelerde “Cam kırıldı” örneğinde olduğu gibi “cam” nesne (eylemden etkilenen varlık) olduğu halde cümlenin temel öğelerinden özne bulunmadığı için özne kabul edilir ve bu tip özneler “sözde özne” olarak nitelendirilir

Şayet cümle “Cam top oynayan çocuklar tarafından kırıldı”şeklinde olursa fiilin çatısı edilgen olduğu için kırma eylemini çocukların yaptığı söylendiği halde “top oynayan çocuklar tarafından” özne değildir; bu tür öğeler zarf tümlecidir Bazı dil bilgisi kitaplarında bu tip öznelerden "örtülü özne" diye bahsedilmektedir Sözde özne dışında gerçek ve gizli olmak üzere iki özne çeşidi daha vardır Gizli özne yüklemin sonundaki şahıs ekinden hareketle bulunur


2- Öğeler bulunurken önce yüklem, ikinci olarak özne bulunur Daha sonra cümlede anlatılanlara göre yardımcı öğelerden nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci bulunur Yardımcı öğelerin bulunmasında herhangi bir sıra söz konusu değildir Ama genel olarak nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci şeklinde bir sıralama uygulanmaktadır Yüklem ve öznenin bulunma sırasına uyulmadığı zaman hata yapma ihtimali artar


3- Öğeleri bulurken hangi soruların yöneltileceği iyi bilinmelidir Özne ve belirtisiz nesne “ne, kim”, belirtili nesne “neyi, kimi”, dolaylı tümleç “nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden; neye, neyde, neyden ”, zarf tümleci ise “nasıl, niçin, neden, ne zaman, ne kadar, neyle, ne şekilde, ne biçim, ne gibi, kimle, neyle ” soruları sorularak bulunur


4- Özne ve belirtisiz nesne yalın halde, belirtili nesne belirtme (-i), dolaylı tümleç ise yönelme (-e), bulunma (-de) ve uzaklaşma (-den) hallerinde bulunur Fakat bazı durumlarda zarf tümleçleri de –e, -de, -den hal eklerini alabilirler Öğelerin hangi ekleri aldıklarını bilmek büyük kolaylık sağlamakta ve birçok yanlışı engellemektedir Özne eylemi yapanı, nesne eylemden etkileneni, dolaylı tümleç olayın geçtiği yeri ve zarf tümleci de eylemin hangi şartlarda, nasıl, ne zaman meydana geldiğini bildirir


5- Yüklem bulunduktan sonra yükleme “ne” veya “kim” sorularak özne bulunur Diğer öğeleri bulurken soruları özne ile yükleme birlikte sormak gerekir Sadece yükleme sorulursa özneyi belirtisiz nesne ile karıştırma söz konusu olabilir Bunları birbirine karıştırmamak için yüklemin belirttiği işi yapanın özne, yapılan işten etkilenenin de nesne olduğunu göz önünde bulundurmalıyız


6- Öğeleri doğru olarak tespit edebilmemiz için kelime grupları, ismin hal ekleri, fiil çatısı, fiil çekimleri, fiilimsiler, birleşik fiil, ek-fiil, cümle çeşitleri gibi dil bilgisinin diğer konuları hakkında bilgi sahibi olmamız gerekir


7- İsim cümlelerinde nesne bulunmaz “Bu konuyu arkadaşların bilmemektedir” cümlesinin yüklemi isim olduğu halde nesne almıştır Yüklemi isim-fiil olan bu gibi cümlelerde nesne bulunabilir “İlkbaharda havalar çok güzeldi” bir isim cümlesidir, bu yüzden “güzel olan ne?” sorusuna cevap olarak verilen “havalar” öznedir


8- İsim cümlelerinin öğelerini bulurken yüklemin çok sayıda kelimeden meydana gelebileceğini unutmamalıyız Fiil cümlelerinin yüklemi birkaç kelimeden oluşurken isim cümlelerinde durum farklı olabilir “Ali sınıfın en arka sırasında oturan neşeli bir öğrencidir” cümlesinin yüklemi “en arka sırasında oturan neşeli bir öğrencidir” kelime grubudur Fiil cümlesinde yükleme “nasıl” sorusunu sorarsak zarf tümlecini buluruz Buradaki cümlenin yüklemini “öğrencidir” sanarak “Ali nasıl öğrencidir?” diye bir soru sorsak “en arka sırasında oturan neşeli bir öğrencidir” cevabını alırız Oysa burada sıfat tamlamasının ismine soru yöneltilmiş ve sıfat grubu zarf sanılmıştır


9- Kelime grupları öğeler bulunurken asla parçalanmaz Aynı şekilde birleşik fiiller de bölünmez


10- Türkçe’de cümlenin öğeleri arasında bir de edat tümlecinin varlığından söz edilir Türü ne olursa olsun fiili niteleyen kelime veya kelime grubu cümlede zarf tümleci olarak kabul edilir “Kitabı sizin için aldım” cümlesindeki “sizin için” edat grubudur ÖSS’de bu kelime grubunun cümlenin hangi öğesi olduğu sorulur ve seçenekler arasında edat tümleci de varsa tabii ki edat tümleci sayılır; ama genellikle ÖSS’de bu tip tartışmalı konular sorulmaz ya da seçenekler arasında edat tümleci verilmez


11- Cümleden çıkarıldığı zaman anlamda bir bozukluk meydana getirmeyen kelime veya kelime gruplarına arasöz/aracümle denir
Cümlenin öğeleri bulunurken bu tip kelime ve kelime grupları cümle dışı unsur sayılır “Kitap okuyanlardan biri, emekli öğretmen Zeki Bey, ağır ağır, yerinden kalktı” cümlesinde “emekli öğretmen Zeki Bey” arasözdür “Kitap okuyanlardan biri” öğesinin açıklayıcısıdır Arasöz/aracümlelerin başında ve sonunda virgül veya tire (kısa çizgi) vardır


12- Hitaplar da cümle dışı unsurdur “Ey Türk geçliği! Birinci vazifen Türk istiklâl ve cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir” cümlesinin öznesi “Ey Türk geçliği!” değil, “birinci vazifen”dir


13- Bir başka cümle dışı unsur iki cümleyi birbirine bağlayan bağlaçlardır “Çok anlattım ama dinletemedim” cümlesinde “ama” bağlacı cümle dışı unsurdur Nesne, özne, dolaylı tümleç ve zarf tümleçlerini birbirine bağlayan bağlaçlar cümle dışı unsur değildir


14- Öğeleri ayrılmış bir cümlenin unsurlarını kolayca bulabilirsiniz Bu da öğelere doğru ayırmanın ne kadar önemli olduğunu göstermektedir


15- Özellikle şiirlerde mısralarda önce kaç cümle olduğunu tespit etmek gerekir Yüklem sayısı kadar cümle olduğunu aklımızdan çıkarmamalıyız


16- Şiirlerde unsurları ayrılan gruplar aynı öğe sayılır


17- Devrik cümleler, kurallı cümle haline getirildikten sonra öğeleri daha kolay bulunur Soru cümlelerinin öğeleri cevap cümlesine çevrildikten sonra daha sağlıklı bulunur


18- Türkçe'de vurgulu öğe yüklemden önceki ilk kelimedir "Bu şiiri törende arkadaşımız okudu" cümlesinde "arkadaşımız" vurgulanırken "Arkadaşımız bu şiiri törende okudu" cümlesinde "törende" öğesi önem kazanmaktadır


19- "Dışarı, içeri, ileri, geri " gibi zarflar yüklemin yönünü belirttikleri için zarf tümleci olur Şayet bunlar yönelme halinde olursa o zaman dolaylı tümleç olur "Ali az önce dışarı çıktı" cümlesinde "dışarı" zarf tümleci olduğu halde ""Ali az önce dışarıya çıktı" cümlesinde "dışarıya" kelimesi dolaylı tümleçtir Oysa iki cümle arasında anlam bakımından hiçbir fark yoktur Bu da bize cümlenin öğelerinin aldığı ekleri bilmenin önemi göstermektedir